CC BY
0ГЕОГРАФИЯЛЫЦ АЦПАРАТТЫ ЗЕРТТЕУ АРЦЫЛЫ ОКУШЫЛАРДЫЦ МЭСЕЛЕН1 ТАЛДАУ ЖЭНЕ ШЕШ1М ШЫГАРУ ДАГДЫЛАРЫН ДАМЫТУ
МУХТАРХАНОВ БЕЙМБЕТ АБАЙХАНОВИЧ
Химия-биология багытындагы Назарбаев Зияткерлш мектебшщ география пэнi мришм,
Эскемен к. ^азакстан
Аннотация: Мацалада географиялыц ацпарат угьшь1, оларга нелер жататыны жайлы тYсiнiк бершген. Сондай-ац шэселеш талдау жэне шешШ шыгару дагдыларына байланысты тужырышдар усынылган. Мугалгш вз тэжгрибесгнгц неггзгнде ол дагдыларды оцушы бойында сабацта цалай цалыптастыратындыгышен бвл1сед1.
Ктт свздер: географиялыц ацпарат, статистикалыц аныцташалыцтар, карта, гылыши эдебиеттер, адаш капиталы, адаш дашу индекс1, зерттеу, талдау жэне шешт шыгару, эконошикалыц багалау, экологиялыц багалау, кэсгби дашу шацсаты.
Географиялык акпарат - бул эдетте бiздiц галамшарымыздагы орнын керсететш эртYрлi географиялык нысандар мен кубылыстар туралы деректер. Мундай акпараттьщ мысалдары ретшде келесiлердi келтiруге болады:
-ЭртYрлi елдердщ экономикалык статистикасы (халык саны, Ж1Э, табыс тецаздш, табиги ресурстар);
-Жогары мэдени кундылы^ы бар нысандардыц тiзiмi мен олардыц орналаскан жерi (мысалы, ЮНЕСКО-ныц БYкiлэлемдiк мура тiзiмi);
-Елiмiздiц эртYрлi калалары ертецп ауа райы болжамы; -Елдегi немесе бYкiл жердегi ец iрi мунай жэне газ кен орындарыныц тiзiмi. Акпаратыц Yлкен келемiн географиялык деп санауга болады. Бiрак оныц непзп кездерi болып карта, гылыми эдебиеттер, статистикалык аныктамалыктар, элеуметтiк сауалнамалардыц нэтижелер^ бакылау, геоакпараттык жYЙелер, гарыштык жэне аэрофототу^ршмдер табылады. МуFалiм жыл бойы туракты тYPде арнайы географиялык, педагогикалык жэне методикалык эдебиеттердi окып, езшщ жан-жакты жYЙелi езiндiк бiлiм алу эрекет оныц географиялык Fылымдары мен географияны окыту эдiстемесi саласындаFы бшмш кецейтш, терецдетед^ оныц эрудициясын арттырады жэне ой-ерiсiн кецейтедi.
Эз тэжiрибемде географиялык акпарат кездерiн сабакта колдану жайлы тэжiрибемдi белiсудi жен санадым. Сабакта окушыларFа тYрлi ресурстар усына отырып, оларды талдау жэне мэселеш шешуге баFыттау менiц кэсiби даму максатым болып табылады. Тиiмдi тацдалып алынFан ресурс пен курастырылFан сурактар мен тапсырмалар окушылардыц оку максатына жетуiне кепiлдiк бередi. Солардан бiрнеше мысалдар усынамын.
Назарбаев Зияткерлiк мектептершщ 9-сынып баFдарламасында «Адам капиталы сапасы» такырыбында 9.5.2.3 жекелеген аймактарды адам капиталы керсетк1штер1 бойынша салыстырады, корытынды жасайды жэне аргументтер нег1з1нде ойын дэлелдейд1 деген оку максаты бар. Оку максатына жетуде ец алдымен адам капиталы, адам даму индекс деген не? Олардыц кажеттiлiгi тYсiндiрiледi. Одан соц дYние жYзi елдершщ АДИ керсеткiшi картасын колданып, АДИ децгей ете жоFары, жоFары, орташа жэне темен елдер аныкталады. Окушылардыц талдау даFдыларын дамытуда кесте тYрiндегi статистикалык акпарат усынылады. Талдау бул дэйектер мен себептерге сэйкес акпаратты тексеру жэне жштеу. ^орытынды жасау жэне жалпылаудыц болFанын растайтын дэлелдердi аныктау: -Элементтердi талдау; -Карым-катынасты талдау; -¥йымдастыру каFидаттарын талдау.
Teмендегi кестеш колданып, тапсырмаларды орындацыз.
АДИ Ел Адам даму АДИ Ел Адам даму
реитинп индекс! реитинп индекс!
1 Норвегия 0,949 79 Бразилия 0,754
38 Сауд Арабиясы 0,847 131 Yндiстан 0,624
52 Беларусь 0,796 169 Ауганстан 0,479
56 ^азакстан 0,794 187 Нигер 0,353
Окушыларга кестедеп мэлiметтердi талдау Yшiн келесiдей сурактар берiледi:
a. Норвегияда адамныц даму индекс жогары болуы ce6e6iH eKi мысал келтiре отырып тYсiндiрiцiз;
b. Кей елдерде АДИ темен болуына эсер eтeтiн факторларды атацыз жэне тYсiндiрiцiз;
c. ^азакстан АДИ рейтингшде 56-орында. Оныц сeбeптeрiн аныктацыз. «Назарбаев Зияткерлш мектептерЬ» ДББ¥ Бiлiм беру багдарламасы -NIS-Programme «География» пэнi бойынша оку багдарламасы окушылардыц оку YPДiсi мен тэуeлсiз бiлiм алуда ездшнен ынталанган, сeнiмдi, жауапкeршiлiкпeн карайтын окушылардыц пэндi терец мецгеру кажeттiлiк кагидасын устанады. Окытушылардан бул касиeттeрдi калыптастыруда окушыларды мэсeлeнi шешу жолын iздeугe багыттау аркылы колдау жэне дамыту кYтiлeдi. Осыган байланысты окушылардыц эрбiр мэсeлeнi шешуге дагдыландыруда усыныстар эзiрлeугe багыттап отыру кажет.
d. АДИ темен елдердщ керсeткiштeрiн кетеруге байланысты eKi усыныс жасацыз.
Осы статистикалык акпаратпен жумыс iстeу барысында окушы зерттеу жYргiзeдi.
Мысалы, ^азакстан кандай керсeткiштeр бойынша жогары немесе темен турганын аныктап, 56-орында туруы жайды корытынды ой тYЙiндeйдi.
Окушылардыц мэселеш талдау жэне шeшiм шыгару дагдыларын дамытуга багыттайтын тапсырмалардыц тагы бiрiнe мысал кeлтiрe кeтeйiн. 8-сыныптыц экономикалык география белiмiндe карастырылатын 8.5.1.1 таб^и ресурстарды экономикалык жэне экологиялык т¥PFыдан баFалау оку максатын талкылауда окушыларга мэтш усынылады.
Казахстан meMip кем цоры (16,6 млрд т) женгнен ТМД eлдeрi бойынша Ресей мен Украинадан кешн 3-орын алады, элем бойынша 11-орында. Оныц 85%-ы Костанай облысыныц кен орындарында шогырланган. Мундагы Кашар, Соколов, Сарыбай кен ошацтарында кен жогары сапалы жэне оныц цурамындагы тeмiрдiц мелшeрi 50-60%-ды цурайды. Шегiндi жолмен пайда болган тeмiр кет Эйет жэне Лисаков кен орындарында кeздeсeдi. Бул жерде кен 30 метр терецдттен, ашыц эд^пен ендiрiлeдi. Кеннщ цурамындагы тeмiр Yлeсi 37-40%, фосфор -0,4%, кYкiрт 0,7%. Кеннщ бiр белт Ресейге экспорттталады, ал бiр белт Караганды металлургиялыц комбинатында (Тeмiртау цаласында) женелтшп, одан шойын жэне болат етмдер шыгарылады. Кен цазып алу, байыту жэне цорыту кэсторындарында ондаган мыц цазацстан азаматтары жумыс iстeйдi. Дайын тeмiр енiмдeрi Казацстандагы кептеген ендiрiстeрдe, мысалы, машина, бургылау цондыргыларын, цубыр жасау, цурылыс саласында т.б. цолданылады.
1-тапсырма. Келес жоспар бойынша тeмiр кешн экономикалык жэне экологиялык бага бервдз:
1. Экономикалык багалау:
a. Ресурспен камтамасыз етшуц
b. Ресурстыц сапасы;
c. Ресурстыц шаруашыльщта колданылуы;
d. Аймак Yшiн ресурстыц мацыздылыгы.
2. Экологиялык багалау:
a. Табиги жэне антропогендш экожYЙeдeгi езгерютердщ мYмкiншiлiгiн багалау;
b. ^оршаган ортага типзетш кeрi эсердщ (экологиялык салдарын) алдын-алу немесе азайту жолдарын усыныцыз. Бершген мэтiндi талдау барысында окушы кажетл акпаратты iздeп табады, акпаратка CYЙeнe отырып экономикалык бага береди Экологиялык бага беруде окушы алдыцгы бiлiмдeрiнe CYЙeнe отыра немеес баска дeрeктeрдi зерттей отыра кен ендiру барысында коршаган ортага кeлeтiн зияндарды аныктайды. Ол мэселеш шешуге байланысты ез усыныстарын бiлдiрeдi.
^орытындылай келе георафиялык акпараттарды зерттеп, оларды талдау мен шешiм шыгаруда сурактар мен тапсырмалар ойлаудыц барлык децгейiн камтуы тиiс деп санаймын. Осы аркылы окушылар eздiгiнен бiлiм алу, жумыс нэтижелерiн колдану, оны багалау, калыптаскан мэселе бойынша шешiм кабылдау жэне корытынды жасауга дагдыланатынына Ke3iM жетп.
1. МуFалiмге арналFан нускаулык, екiншi (негiзгi децгей), 2012. 44-45 бет
2. А.В. Даринский «Урок географии в средней школе», 1984. 10-11 бет
3. «Назарбаев Зияткерлш мектептерЬ» ДББ¥ Бшм беру баFдарламасы - NIS-Programme
4. https://natworld.info/nauki-o-prirode/osnovnye-istochniki-geograficheskoj-informacii-vidy-i-harakteristika
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
\
