CC BY
8DOI 10.24412/2709-1201-2024-266-268 УДК 378.147.88
ГЕОГРАФИЯ ПЭН1 САБАГЫНДА Т1РЕК С0ЗДЕР АРЦЫЛЫ ГРАФИКАЛЬЩ ДЕРЕКТЕРД1 ТАЛДАУ ДАГДЫЛАРЫН ДАМЫТУ
БАЙБУРОВ НУРЖАН АУЕЛКАНОВИЧ
Химия-биология багытындагы Назарбаев Зияткерлш мектебшщ география пэш
мугатм, Эскемен к. ^азакстан
Аннотация. Мацалада оцушылар сыртцы жиынтыц багалаудыц цорытындысы бойынша географиялыц деректерд1 (бейнесурет, сызбалар, диаграммалар, карта-схемалар) цадамдап талдауга дагдыландыру мацсатында арнайы т1рек свздер арцылы графикалыц деректердщ эрб1р элементтерт сипаттау, болжау, талдау дагдыларын оцушыныц бойына цалыптастыру жолдары кврсетшген. ¥сынылган эдгстер сабацта цолданылып, олардыц артыцшылыгы жэне кемштт цорытындыланды. Сондай-ац, келешектегг цадамдар жоспарланды. Сонымен цатар, графикалыц деректерд1 талдауда орындалган оцушылардыц тапсырмаларын багалауда цолданылган эд1стер1 туралы сипатталып, олардыц артыцшылыгы жэне кемшштне тоцталып вт1лд1. Одан эр1 эрб1р эд1стемеде оцушылардыц зерттеуге цалай дагдыланатыны туралы свз цозгалды. 1с-эрекеттег1 зерттеудгц цорытындысы бойынша эрттестерге усынылган квмек жайлы сипатталган.
Клт свздер: CLIL эд1с1, карта-схема, жер бедер1, жанартау, кратер, географиялыц деректер, академиялыц т1рек свздер.
^аз1рп жаhандану кезшде гылым жэне технологиялардьщ дамуы, табиги ортаньщ езгерю непзшде адамзатка койылатын жаца талаптардыц пайда болуына экелдь Сондыктан коршаган ортадагы тYрлi табиги Yрдiстердi, экономикалык-элеуметпк eзгерiстердi талдау, зерттеу, оларды шешуге багытталган эдiстердi сабакта колдану жацашыл мрашмнщ басты мiндетi болып отыр. Жаца талаптарга негiзделiп жасалган AS-Level оку багдарламасы географиялык кубылыстармен, Yрдiстердщ графикалык кершютерш талдауга багытталганы айкындалды. AS-Level багдарламасы непзшде окушылар сырткы жиынтык багалауды жазган кезде графикалык дереккездер: бейнесуреттер, диаграммалар, карта-схеманы, бейнесызбаны талдауда, педагогикалык eлшеуiш орталыгы усынган аналитикалык есепте кажетп децгейде жаза алмаганы айкындалды [1].
Сондыктан сырткы жиынтык багалаудыц сурактары графикалык дереккeздердi талдауга непзделгендштен окушыны дагдыландыруга багытталган зерттеушiлiк эрекет жоспарланды.
Зерттеу такырыбы аясында бiрнеше эдеби деректерге шолу жасалды. А.И. Савенков бойынша графикалык деректердi негiзiнде зерттеу дагдыларын дамытуда мэселелердi кере бшу, сурактар кою, болжамдар усыну, угымдарга аныктамалар беру, ж1ктеу, бакылау, эксперименттер жасап корытындылау, материалды курылымдау, мэтшмен жумыс жасау, ез идеяларын дэлелдеу жэне коргау деп тYсiнедi [2].
А. М. Берлянту бойынша бейнесуретп окушыга усынарда жер бедерiнiц ерекшелштершщ эрбiр элементтерi накты толык керсетшген бейнесуреттердi тацдау керектiгi айтылган [3]. Сондай-ак, Dale L., Wibo van der Es., Tanner R., CLIL Skills ецбегшде графикалык деректердi, соныц iшiнде бейнесуреттердi талдауда колданылатын эдiстерi кeрсетiлген. Dale L., Wibo van der Es., Tanner R. бойынша окушыныц тшдш бiлiмi жеткiлiксiз болса оларга косымша тiрек сeздердi усыну аркылы кез келген бейнесуреттердi сипаттауга жетелеуге болатыны тYсiндiрiлген [4].
¥сынылган ецбектермен танысу барысында бейнесуреттерге арнайы косымша сипаттауга арналган тiрек сeздердi усыну аркылы окушыны дагдыландыру жайлы ой туындады. Сондыктан, зерттеу сабагы 11 -сыныптыц AS-Level -орта бшм жайлы аттестат
алу максатында ¥лыбританияньщ бшм беру жYЙесi непзшде жасалган оку багдарламасыныц «Геоморфология» бeлiмiндeгi «Жер бедерiн калыптастыруда эндогендiк ^штердш acepi» такырыбындагы «жер бедершш калыптасуында эндогендiк YPДicтepдiц эсерш сипаттай алады» оку максаты нeгiзiндe зерттеу сабагы жоспарланды. «Геоморфология» бeлiмi тацдалган себеб^ окушылар жер бедершш бeйнecуpeттepiн сипаттауда, сондай-ак, бейнесызбалар аркылы геоморфологиялык YPДicтepдш калыптасуын тYciндipу кeзiндe графикалык дepeктepдi талдау дагдыларыныц тeмeндiгi туралы сырткы жиынты; багалаудыц аналитикалык eceбiндe керсетшген [5]. Сондыктан, окушыларды геоморфологиялы; YPДicтepдiц cуpeттepiн тYпнeгiздi сипаттап талдауга дагдыландыру максатында зерттеу сабагы аясында CLIL эдюшш академиялык жэне косымша тiлдi дамыту стратегиясы тацдалып алынды. Осыган орай, бeйнecуpeттeгi жанартаудыц жер бeдepi формаларын сипаттайтын ец мацызды академиялык тирексездердщ тiзiмiн курастыру шeшiмiн кабылданды. Сырткы жиынтык багалау кeзiндe кeлуi мYмкiн деген академиялык ceздepдi айкындау Yшiн емтихан тeкcepушi комиссияныц курамында болган эpiптecтepдeн кемек суралды. Эрштестер жауап peтiндe кабылдаган тipeкceздepдiц Yлгiciн усынды. Бeйнecуpeттi сипаттайтын академиялык тipeкceздepдi усынган жагдайда, окушылардыц ойлануына мYмкiндiк бepiлмeйдi деген пiкip ойга келдь Бipак окушылар графикалык дepeктepдi талдауда жалпылама тiлдe жазган жауаптарын корытындылай келе академиялык тipeкceздepдi окушыларга усыну жэне Yлгi peтiндe кepceту шeшiмi кабылданды.
Зерттеу сабагы аясында жекелеген окушыларга жанартаудыц Yш туршщ бeйнecуpeттepi таратылып бepiлдi, АКТ-дан жанартау формасын сипаттауга катысты академиялык тipeкceздep кepceтiлдi. Окушылар бейнесуреттердеп жанартау пiшiнiнe мукият карап, оныц epeкшeлiктepiн сипаттауга арналган тапсырманы ceгiз минут шамасында орындау усынылды. Тапсырманы орындау YPДiciн бакылаган кезде дайын академиялык тipeкceздep аркылы жанартаудыц жер бeдepi формасын сипаттау окушыларга жещл болганы байкалды. Кeлeci жолы окушыларга жанартаудыц Yш формасына катысты академиялык тipeкceздepдi бeлiп кepceтпeй, оларды шатастырып беру кажeттiлiгi туындады. Окушылар тапсырманы аяктап, тапсырма жауабын окыган кезде А1-шi окушы «жанартау тeбeciндe кратер орналаскан, жанартаудыц бeткeйiндe пемза, туф тау жынысы кeздeceдi» деп тужырымдады, А2-шi окушы «жанартау етегшде Yгiлугe ушыраган усак шокылы таулар кездесед^ сондай-ак, жанартау бeткeйiндe жалацаш жартастар байкалады» деп жауаптарын ортага нeгiздeдi. Егерде академиялык тipeкceздepдi усынбаган жагдайда кeйбip окушылар «жанартау тeбeciндe шуцкыр орналаскан», немесе «тау беткешнде тастар таралган» деп жауаптарын жeткiзуi эбден ыктимал. Осыган уксас жауаптарды eткeн сабакта тектоникалык такталар эрекетшен пайда болган жер бeдepiн сипаттау кезшде колданган. Осы жолы академиялык тipeкceздepдi усыну аркылы окушы бейнесуреттеп жер бeдepiнiц epeкшeлiктepiнe катысты академиялык ceздep нeгiзiндe сипаттау мYмкiншiлiгi артты. Сондай-ак, А3-шi окушы eзiнiц жауабымен бeлicкeн кезде «жанартаудыц бeткeйi кратерлЬ», А4-шi окушыныц жауабы «жанартау усак шокылы» деп ортага непздедь A3 -ш^ А4-шi окушыныц жауабына талдау жасасак бeйнecуpeттeгi жер бeдepiнiц ерекшелштерше катысты академиялык атауларды бiлмeйтiнi расталды. Сондыктан, кeлeci сабактарда бейнесуретке жер бедершш epeкшeлiктepiн сипаттайтын академиялык ceздepдi кepceту туралы шeшiм кабылдадым. A5^i окушы «жанартау бeткeйiндe балкыган лава iздepi бар» деп eшкiм ойламаган жауап усынды. Окушы жауабы келес ойды туындатты, тактага флипчартты шп, окушылар eздepi усынган баска тipeкceздepдiц тiзiмiн курастыру. Бipдeн флипчарт шнш окушылар усынган тipeкceздepдi жазылды. Тiзiмдi курастырып бiткeн соц, окушылар бeйнecуpeттepдi сипаттауды eздepiнiц тipeкceздepiмeн толыктырды.
Окушылардыц бшмдерш багалау Yшiн Кембридж халыкаралык емтихан кeцeci усынган эдici непзшде жYPдi. Тапсырманыц багалау кpитepиiн ^рсетш, одан api жанартаудыц бeйнecуpeтiн сипаттауда дурыс болуы мYмкiн деген жауаптар усынылды.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
26 8
Окушылар жауаптарын 6ip-6ipiMeH алмастырды, усынылган жэне окушы орындаган жауапка карап салыстырып, дурыс болган жагдайда «+», кате болган жагдайда «-» тацбаларын койып отырды. Багалау YPДiсiн бакылаган кезде, кейбiр окушылардыц жауаптары тактада усынган жауаптармен магынасы 6iр, 6iрак жазылымы эртYрлi екенi расталды. Мысалы «жанартау беткешнде паразиттiк конус орналаскан» деп дурыс жауап усынылды, ал окушыныц жауабы «жанартау беткешнде конус тэрiздi тау орналаскан» деп жазды. ¥сынылган жауаптарды салыстыратын болсак 6iр ойды 6iлдiредi, 6iрак окушы багалау кезшде дурыс жауап ретiнде кабылдамаган сэттер айкындалды. Сондыктан, окушы багалау кезшде ^мэнданган жауаптарды муFалiмге айту туралы ескерту жасалды. Сондай-ак, келесi жолы осыган уксас тапсырмалар келетiн болса, багалау кезшде дайын жауаптарды усынбай, кiлт сездер аркылы багалау эдiсiн колдану шешiмi кабылданды. Жалпы усынылган тапсырма бес балдык болган, окушылар ездершш тексерген жумыстарыныц балын шыгарып тактадагы окушылар тiзiмiнiц касына койды. ^орытындылай келе усынылган эдiстi колдану аркылы окушыларды накты о6ъективтi багалау мYмкiншiлiгi туындады. Сондай-ак, окушыныц марксхемамен жумыс жасау дагдысыныц артуына мYмкiншiлiк 6ердi.
^орытындылай келе, окыту барысында колданылган окыту эдiстерi окушылардыц зерттеу дагдыларыныц артуына ыкпал ететiнi аныкталды. Олар графикалык деректердiц эр6iр элементш академялык тiлде тYпнегiздi талдау, сондай-ак, графикалык деректер аркылы географиялык гипотезаны растай отырып накты 6iр шешiмге келу, зерттеуге дагдыланудыц 6iр жолы ретшде санауга болады. Сонымен катар, багалауда усынылган эдiстер аркылы, окушылар графикалык деректердi талдау, сипаттау, синтездеуде колданылган ездершш жауаптарын, усынылган дурыс жауаптармен салыстырып накты бiр ой шыгарып шешiмге келу, зерттеу жолындагы бiр накты кадам ретшде есептеуге болады.
1с-эрекеттеп зерттеудiц корытындысы бойынша казак тiлi, ^азакстан тарихы, биология, химия пэш муFалiмдерiне коучинг етюзшп, сырткы жиынтык багалауга дайындык барысында графикалык дереккездердi талдауга дагдыландыру кезшде академиялык тсрексездермен жумыс жасауга усыныс айтылды. Сондай-ак, графикалык дереккездердi талдауда колданылган окушы жауаптары сырткы жиынтык багалауга дайындык эдютемелш куралына Yлгi рет1нде енгiзiлiп, Зияткерлiк мектептердiц муFалiмдерiне оку-эдiстемелiк сайт аркылы таратылды. 12-сынып окушыларын сырткы жиынтык багалауга дайындык сабактарында эрiптестер «Геоморфология» 6елiмiнде езен ацгарларыныц пiшiнiн графикалык модельмен керсетш, арнайы тiрексездердi усыну аркылы модельдi талдауга дагдыландыру тапсырмаларын усынды.
КОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. География пэншен сырткы жиынтык багалау бойынша окушылар жауаптары Yлгiлерiнiц жинагы. Нур-Султан: «Педагогикалык елшеуiш орталыгы»,-2019. -90 бет.
2. Савенков А.И. Методика исследовательского обучения младших школьников / А.И. Савенков. Самара: Издательство «Учебная литература», 2004. - 80 ст.
3. Берлянт А.М. Картография / А.М. Берлянт. Москва: Издательство «Аспект Пресс», -2002. -336 ст.
4. Dale L., Wibo van der Es., Tanner R. CLIL Skills / Dale L., Wibo van der Es., Tanner R. European Platform - internationalising education, 2011.-272 p.
5. Назарбаев Зияткерлш мектептерi 12-сынып окушыларыныц сырткы жиынтык багалау жумысыныц корытындысы бойынша жазылган талдау есебь Нур-Султан: «Педагогикалык елшеуш орталыгы»,-2021.-135 бет.
