Научная статья на тему 'География фанини ўқитишда ноанъанавий дарс усулларидан фойдаланиш имкониятлари'

География фанини ўқитишда ноанъанавий дарс усулларидан фойдаланиш имкониятлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
544
102
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ноанъанавий дарс / география таълими / таянч сигналлар / интерфаол дарс / ҳамкорлик педагогикаси / баҳолаш / ўйин техникаси / инновацион жараён / тақдимот / нетрадиционный урок / образование в области географии / основные сигналы / интерактивные уроки / совместная педагогика / оценка / игровая техника / инновационный процесс / презентации

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Низомова Шоира Исамиддиновна

Умумий ўрта таълим мактабларида таълим-тарбия жараёнининг самарадорлигини кенгайтиришда «География» фанининг ўзига хос ўрни бор. Бунинг учун «География» фанини ўқитишда ноанъанавий дарс усулларидан фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади. Мақолада «География» фанини ўқитишда ноанъанавий дарс усулларидан фойдаланиш имкониятлари ҳақидаги тавсиялар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВОЗМОЖНОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ НЕТРАДИЦИОННЫХ МЕТОДОВ ОБУЧЕНИЯ В ПРЕПОДАВАНИИ ГЕОГРАФИИ

География играет особую роль в расширении эффективности образовательного процесса в средних школах. Для этой цели важно использовать нетрадиционные методы обучения в преподавании географии. В статье представлены рекомендации по использованию нетрадиционных методов обучения в преподавании географии.

Текст научной работы на тему «География фанини ўқитишда ноанъанавий дарс усулларидан фойдаланиш имкониятлари»

Низомова Шоира Исамиддиновна,

Гулистон давлат университети хузуридаги Халк таълими ходимларни кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш х,удудий маркази «Табиий ва аник фанлар» кафедраси тадкикотчиси

ГЕОГРАФИЯ ФАНИНИ ДИТИШДА НОАНЪАНАВИЙ ДАРС УСУЛЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТЛАРИ

НИЗОМОВА Ш.И. ГЕОГРАФИЯ ФАНИНИ УКИТИШДА НОАНЪАНАВИЙ ДАРС УСУЛЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТЛАРИ

Умумий урта таълим мактабларида таълим-тарбия жараёнининг самарадорлигини кенгай-тиришда «География» фанининг узига хос урни бор. Бунинг учун «География» фанини укитишда ноанъанавий дарс усулларидан фойдаланиш мух,им ах,амият касб этади. Маколада «География» фанини укитишда ноанъанавий дарс усулларидан фойдаланиш имкониятлари х,акидаги тавсия-лар баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: ноанъанавий дарс, география таълими, таянч сигналлар, интер-фаол дарс, х,амкорлик педагогикаси, бах,олаш, уйин техникаси, инновацион жараён, такдимот.

НИЗОМОВА Ш.И. ВОЗМОЖНОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ НЕТРАДИЦИОННЫХ МЕТОДОВ ОБУЧЕНИЯ В ПРЕПОДАВАНИИ ГЕОГРАФИИ

География играет особую роль в расширении эффективности образовательного процесса в средних школах. Для этой цели важно использовать нетрадиционные методы обучения в преподавании географии. В статье представлены рекомендации по использованию нетрадиционных методов обучения в преподавании географии.

Ключевые слова и понятия: нетрадиционный урок, образование в области географии, основные сигналы, интерактивные уроки, совместная педагогика, оценка, игровая техника, инновационный процесс, презентации.

NIZOMOVA SH.I. THE OPPORTUNITIES OF NON-TRADITIONAL TEACHING METHODS IMPLEMENTATION IN GEOGRAPHY TEACHING

Geography plays a special role in widening the effectiveness of the educational process in secondary schools. To this purpose it is important to pay attention to non-traditional methods implementation in the teaching of geography. The article presents recommendations for non-traditional teaching methods of geography.

Keywords: non-traditional lesson, education in geography, basic signals, interactive lessons, joint pedagogy, evaluation, gaming equipment, innovation process, presentations.

Узбекистон Республикаси тарацциётида халцнинг бой маънавий салоцияти ва умуминсоний цадриятларга цамда цозирги замон маданияти, ицтисодиёти, илм-фани, техни-каси ва технологиясининг сунгги ютуцларига асосланган мукаммал таълим-тарбия тизимини, шунингдек, миллий педагогика ва замонавий педагогик технологияларнинг наза-рий ва методик асосларини яратиш цамда амалиётга тат-биц этиш зарурияти миллий таълим тизимини ислоц цилиш, унинг салоциятини жацон мицёсига олиб чициш, таълим бозорини яратиш ва рацобатбардош мутахассисларни тайёрлаш вазифасидан келиб чицади.

Узбекистон Республикаси миллий ва маъна-вий-маърифий тараккиётининг муваффакият-ларини белгилаб берувчи бу туб вазифалар-нинг асосий х,аракатлантирувчи кучи педагогик технологияларни амалиётга татбик этиш-дан иборат. Бунда авторитар педагогикадан воз кечиб, «х,амкорлик педагогикаси» техно-логиясини кабул килишимиз юкори самара беради. Хозирги вактда Узбекистонда таълим ва тарбиянинг бош максади ва мазмуни туб-дан янгиланиб бормокда.

Бинобарин, инновацион педагогик техно-логиялар ракобатбардош кадрлар тайёрловчи олий ва урта махсус укув юртлари х,амда педагог-укитувчига куйиладиган замон талаб-лари, педагог укитувчининг касбий мах,орати, укувчиларнинг онги, билими, дунёкарашини устириш, фаолликларини ошириш оркали таълим самарадорлигига эришиш билан боFлик масалалар мажмуини ифодалайди. Бир-бирига боFликl булган талабларнинг бу мажмуи уки-тувчининг умумлаштирилган модели ва унга асосан куйидаги асосий талабларни ифодалайди:

- таълим бериш мах,орати;

- тарбиялай олиш мах,орати;

- таълим олувчиларнинг билимларини холисона бах,олай олиш ва назорат кила олиш мах,орати.

Демак, педагог уз олдига куйилган масъу-лиятли ва долзарб вазифаларни бажариш х,амда таълим-тарбия жараёнига булган янгича карашларни шакллантириш учун катор хислатларга эга булиши керак.

Ж.Йулдошев., С.Хасановлар укитувчининг касбига шундай талабларни куйиб шарх,лаб утади1.

• замонавий илмий, маданий ва техноло-гик тарак,к,иётнинг мох,иятини чукур тушуна билиш;

• дунё ва инсон х,ак,идаги билимлар тизимини чукур ва кенг нуктаи назардан англаш;

• компьютерли таълим ва укитишнинг бошка техник воситаларини таълим-тарбия жараёнига татбик этиш;

• интернет тармоFи туFрисида тушунчага эга булиш ва ундаги ахборот технологияси мазмунини теран тах,лил кила билиш;

• педагогик мех,натнинг самарадорлигини тах,лил этиш усулларини билиш;

• умуминсоний х,амда миллий маданият ва кадриятлар, миллий Fоя ва миллий мафкура х,амда иктисодий, маънавий-маърифий исло-х,отлар мох,иятини тулик тушуниб етиш;

• педагогик технологиялар мох,ияти ва тамойиллари х,амда унинг анъанавий укитиш жараёнидаги афзалликларини билиш, шахс манфаати ва таълим устуворлигини таъмин-лаш учун педагогик инновацияларни куллай олиш;

• укувчиларга уз фани буйича таълим беришда илFор педагогик технологияларни куллай олиш, укув жараёнини фаоллаштириш х,амда укув материалларини узлаштиришнинг юкори даражасига эришиш ва укувчиларни мустакил фикрлаш ва уз фикрини эркин баён этишга ургатиш;

• уз фанининг мох,ир устаси ва фидойиси булишига эришиш;

1 Yо'ldoshev J., Hasanov S. Pedagogik texnologiyalar. О'quv qо'llanma. - Т.: «Iqtisod-moliya», 2009. -25-Ь.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 3

• укувчиларнинг баркамол инсон булиши учун уларга уз изланишлари, ижодкорлиги х,амда бетиним мех,нати оркали таълим-тарбия бериш ва х,оказо.

Инновацион педагогик технологияларни амалга оширишда таълим мазмунидан келиб чикиб узига хос усул ва воситалардан фойда-ланилади. Замонавий педагогик технология-лар методларига куйидагилар киради1:

• укитишнинг фаол методлари;

• педагогик техника;

• таълим жараёнини индивидуаллаштириш;

• илFор педагогик тизимларни лойих,алаш;

• таълим жараёнининг самарадорлигини ошириш;

• модулли таълим технологиялари;

• педагогикада инновацион жараёнлар;

• педагогик мех,натни ташкил этишнинг илмий асослари;

• педагогик тест ва стандартлар;

• ишбилармонлик уйинлари;

• уйинли укитиш маданияти;

• уйинли укитиш техникаси.

Инновацион педагогик технологияларни

фаолиятли ташкил этиш таълимнинг замонавий воситалари, укитиш воситалари, таълим турларининг таълим воситаларига мувофик-лигини таъминлашга боFлик.

Бугунги кунда бир катор ривожланган мам-лакатларда таълим-тарбия жараёнининг самарадорлигини кафолатловчи инновацион педагогик технологияларни куллаш борасида катта тажриба асосларини ташкил этувчи методлар интерфаол методлар номи билан юритил-мокда2.

Шу уринда «Интерактив» дарс методини «интерфаол» деб чала таржимасини айтиш мазмунан хато эканлигига эътиборингизни каратмокчимиз. «Интерактив» сузи кушма суз булиб, агар таржима килиш зарур булса, унда х,ар бир сузни таржима килиш керак.

«Интерактив» инглизча «Interactive» сузи-дан олинган булиб, «узаро х,аракат ва таъсир-ланиш» деган маънони англатади.

Интерактив метод бирор фаолият ёки муаммони узаро мулокотда, узаро бах,с-

1 Yc'ldoshev J., Hasanov S. Pedagogik texnologiyalar. Cquv qc'llanma. - T.: «Iqtisod-moliya», 2009.

2 Толипов У.К,. Усмонбоева М. Педагогик технология-

ларнинг татбикий асослари. -Т.: «Фан», 2006, -150-б.

мунозарада фикрлаш асносида, х,амжих,атлик билан х,ал этишдир. Бу усулнинг афзаллиги шундаки, бутун фаолият укувчини мустакил фикрлашга ургатиб, мустакил х,аётга тайёр-лайди3.

Укитишнинг интерактив усулларини тан-лашда таълим максади, таълим олувчиларнинг сони ва имкониятлари, укув муассасасининг укув-моддий шароити, таълимнинг давомий-лиги, укитувчининг педагогик мах,орати ва бошкалар эътиборга олинади.

Дарсларда фойдаланадиган хар кандай интерфаол методлар таълим характерига эга булиб, укувчилар билимининг мустахкамлани-шига, аниклаштиришга ва кенгайишига, уларни умумлаштиришга ва тизимга солишга ёрдам беради, жамият ва табиат ходисаларига кизикишни оширади, укув мазмуни манба-ларни янада мустахкам тушиниб, укувчилар узаро мухакома асосида мустакил фикрлаш имкониятлари ривожланади. Укитувчи интерфаол усулларни х,амда дидактик уйнларни укувчиларнинг ёшини ва машFулотларнинг максадини х,исобга олган х,олда танлайди. Умумлаштириш, таккослаш мух,имини номух,имдан ажратиш, боFланиш ва муноса-батлар урнатиш, кучи етганича хулосалар чикариш талаб этилган уйинлар энг самарали х,исобланади. География дарсларида укувчиларга ижодий топшириклар бериш оркалигина табиат ва жамият х,акидаги билим ва тасаввурлари ортади, укувчиларнинг дунёкараши кенгаяди, уларда машFулотларга кизикиш, аклий кобиляти ривожланди.

Мазкур тадкикот ишлар Сирдарё вилояти Сардоба туманидаги 5 сонли умумий урта таълим мактабининг 5 «А» ва 5 «Б» синфларида бир чорак буйича ташкил килиб утказилди. Мактабнинг 5 «Б» синфдаги 27 нафар укувчи тажриба гурух,и тарзда «География» укув предметидаги дарс мавзулар ноанъанавий шаклда ташкил этилди. 5 «А» синфда укувчиларга назорат гурух,и сифатида 28 нафар укувчга анъанавий тарзда дарслар ташкил этилди.

3 Асранов С. Янги педагогик технологиялар ва улар-нинг имкониятлари. Замонавий педагогик техноло-гияларнинг ташкилий ва илмий-методик муаммолари. Илмий-амалий анжуман материаллари туплами. - Т.: 2005, 41-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 3

1-схема. «Венн диаграммаси» график органайзери

Куйида укитишнинг ноанъанавий метод-ларнинг айримлари х,ак,ида кискача тухталиб утамиз.

«Венн диаграммаси» график органайзери (ГО)1

Таълим олувчиларда мавзуга нисбатан тахлилий ёндашув, айрим кисмлар негизида мавзунинг умумий мохиятини узлаштириш (синтезлаш) куникмаларини хосил килишга йуналтирилади.

У кичик гурухларни шакллантириш асосида аник схема буйича амалга оширилади.

«Венн диаграммаси ГО куйидаги схема (график тасвир)га эга булиб, топширик 1-схема асосида бажарилади.

График органайзер таълим олувчилар томонидан узлаштирилган узаро якин наза-рий билим, маълумот ёки далилларни киёсий тахлил этишга ёрдам беради. Ундан муайян булим ёки боблар буйича якуний дарсларни ташкил этишда фойдаланиш янада самарали-дир.

2. «Кластер» ГО2.

«Кластер» ^унча, туплам, боFлам) график органайзери пухта уйланган стратегия булиб, уни таълим олувчилар билан якка тартибда, гурух асосида ташкил этиладиган машFулотларда куллаш мумкин. Кластерлар илгари сурилган Fояларни умумлаштириш, улар уртасидаги алокаларни топиш имкония-тини яратади (2-схема).

3. «Муносабат» методи3.

Технология таълим олувчиларга улар томонидан мавзу буйича узлаштирилган билим-ларни эркин баён килиш, мазмунини уз фикри, хаётий мисоллар ёрдамида ёритилишини таъ-минлашга хизмат килади.

Укув жараёнида технологиядан фойдаланиш урганилаётган муаммо буйича муайян масалаларни хал этиш, маълум жараён (вокелик, ходиса)нинг келиб чикиш саба-блари, уларни бартараф этиш йулларини топиш асосида таълим олувчиларда мустакил фикрлаш, ижодий изланиш, фикрини исбот-лаш ва турли вазиятлардан чика олиш куникма, малакаларини хосил килади.

Технология тарбиявий характерга эга булиб, таълим олувчиларга узларида ижобий

1 Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. «Инно-вацион таълим технологиялари ва педагогик компетент-лик» укув услубий мажмуа. - ТДПУ хузуридаги ПКК.Т ва МО маркази, 2016 йил 6 апрель. 14-28 бетлар.

2 Толипов У.К. Усмонбоева М. Педагогик технология-ларнинг татбикий асослари. - Т.: «Фан», 2006.

3 Толипов У.К. Усмонбоева М. Педагогик технология-ларнинг татбикий асослари. - Т.: «Фан», 2006.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 3

2-схема. «Кластер» график органайзери.

1-жадвал. «Муносабат» методи.

Муаммо Юзага келиш сабаби Салбий окибатлар Хал этиш йуллари Шахсан мен нима килишим мумкин?

Сувсизлик Тоза ичимлмк сувидан тартибсиз фойдаланиш, корхоналарнинг купайши ва бошкалар. Сувсизлик муаммоси касалликларнинг ортиши ва бошкалар Тежамкор-лик билан фойдала-ниш сувга нисбатан бефарк булмаслик ва бошкалар Сув жумракла-рини хар доим ёпаман, бекорга ифлослантирмайман ва бошкалар

фазилатларни купрок шакллантириш, салбий хислатлардан эса воз кечишларида ёрдам беради (1-жадвал).

4. «ФСМУ» (Фикр, Сабаб, Мисол, Умумлаш-тир) стратегияси1

График органайзер таълим олувчиларда урганилаётган мавзу юзасидан фикрларни мустакил баён этиш, шахсий мулох,азаларни далиллаш (мисоллар билан асослаш), бах,слашиш кобилиятини шакллантиришга хизмат килади.

Таълим олувчиларга куйидаги схема билан ишлаш тавсия этилади (2-жадвал):

5. «Карорлар шажараси» («Карор цабул цилиш») стратегияси2

1 Муслимов Н., Усмонбоева М., Мирсолиева М. «Инно-вацион таълим технологиялари ва педагогик компетент-лик» укув услубий мажмуа. - ТДПУ хузуридаги ПКК.Т ва МО маркази, 2016 йил 6 апрель. 14-28 бетлар.

2 Толипов УК. Усмонбоева М. Педагогик технология-ларнинг татбикий асослари. - Т.: «Фан», 2006.

Стратегия муайян фан асосларига оид бир Кадар мураккаб мавзуларни узлаштириш, маълум масалаларни х,ар томонлама, пухта тах,лил этиш асосида улар юзасидан муайян хулосаларга келиш, муаммо юзасидан билди-рилаётган бир нечта хулоса орасидан энг макбул х,амда туFрисини топишга йуналтирилган техник ёндашувдир. У аввалги вазиятларда кабул килинган карорларни яна бир бора тах,лил килиш, уни мукаммал тушу-нишга хизмат килади.

Таълимда стратегияни куллаш

урганилаётган муаммо юзасидан окилона карор кабул килиш (хулосага келиш) учун таълим олувчилар томонидан билдирилаётган х,ар бир вариантни тах,лил килиш, макбул ва номакбул жих,атларини аниклаш имкониятини яратади.

Унга кура машFулотларда таълим олувчилар куйидаги чизма асосида ишлайди (у ёки бу тартибдаги фаолиятни олиб боришда ёзув тахтасидан фойдаланади) (3-схема):

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 3

2-жадвал. «ФСМУ» (Фикр, Сабаб, Мисол, Умумлаштир) стратегияси.

№ Тушунчалар (Ф) (С) (М) (У)

Орол денгизи фожиаси Танг экологик вазият

Сувсизлик Дарёларнинг куриши ....

Цунами Иклим узгариши

3-схема. «К,арорлар шажараси» («К,арор к,абул к,илиш») стратегия

3-жавдал. Ук,увчилар узлаштириш курсаткичилари.

Синфлар Укувчилар сони Узлаштириш кусаткичлари:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2 3 4 5

5 «А» 28 нафар 0 9 15 3

5 «Б» 27 нафар 0 3 11 13

Фарк,и укувчи сони нафар 6 нафар кам 4 нафар кам 10 нафар куп

МашFулотларни ноанъанавий усуллар оркали ташкил этилиши укувчиларнинг узлаштириш самардорлигини хамда машFулотлар-нинг сифат даражаси орттиради.

Утказилган тажрибалар натижаси шуни курсатдики, дарсларни ноанъанавий усуллар асосида ташкил килиш натижаси мавзуларни узлаштириш ва укувчиларнинг билим узлаштириш даражаларида фарклар яккол куриниб колди (3-жадвал).

Олиб борилган тадкикот натижаларининг курсатишича, география дарсларида ноанъанавий дарс усулларидан фойдаланиш асосида укитилишини йулга куйиш дарс самара-дорлигини оширишни кафолатлайди.

Тажриба-синов ишларининг натижаларига асосан куйидаги хулосаларга келинди:

1. Тажриба-синов ишлари жараёнида ноанъанавий усулларидан фойдаланиш асосида дарс изчил, узлуксиз ва тизимли олиб

борилиши география табиат хакидаги билим-ларни шакллантириш борасида самарадор-ликка эришишимизга замин яратди.

2. Укувчиларда шаклланган географияга оид билим даражаси хамда унинг сифати тадкикотни олиб боришда илгари сурилган илмий фаразларнинг туFри эканлигидан дало-лат беради.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, география дарслари ноанъанавий дарс усулларидан фойдаланиш асосида ташкил этилса, уцувчи-уцувчи (субъект-субъект) муносабати урнатилади. Яъни, бу хар бир укувчини янги-лик сари етаклайди, унинг мустакил фикр юритиш кобилиятига ижобий таъсир курсатади, фаоллигини, укишга масъулиятини оширади. Ана шунда укувчининг билимла-рини мустахкам ва пухта узлаштирилишига эришилади, дарс самарадорлиги кафолатла-нади.

Aдaбиётлap pyйхaти:

1. Toлипoв У.К,. Уcмoнбoeва M. Пeдагoгик тexнoлoгиялаpнинг татбикий аcocлаpи. -T.: «Фан», 200б, 150 бeт.

2. Fyлoмoв П., Кypбoнниëзoв Р. Гeoгpафия (умумий ypта таълимнинг 5 cинфлаpи УЧУН даpcлик). - ЯНГИЙУЛ, «ЯНГИЙУЛ пoлигpаф cepвиc», 2015.

3. Yo'ldoshev J., Hasanov S. Pedagogik texnologiyalar. О'quv qo'llanma. - T.: «Iqtisod-мoliya», 2009.

4. Аcpанoв С. Янги пeдагoгик тexнoлoгиялаp ва yлаpнинг имкoниятлаpи. Замoнавий пeдагoгик тexнoлoгиялаpнинг ташкилий ва илмий-мeтoдик мyаммoлаpи. Илмий-амалий анжуман матepиаллаpи тyплами. - T.: 2005, 41^т.

5. Mycлимoв Н., Уcмoнбoeва M., Mиpcoлиeва M. «Иннoвациoн таълим тexнoлoгия-лаpи ва пeдагoгик кoмпeтeнтлик» Укув ycлyбий мажмуа. - TДПУ xyзypидаги ПККT ва MО маpкази, 201б йил б апpeль. 14-28 бeтлаp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.