Научная статья на тему 'ГЕОГРАФИК НОМЛАРНИНИГ ИЖТИМОИЙ –ЭКОЛОГИК ЖИХАТЛАРИНИ ТАРИХИЙ УСУЛЛАР АСОСИДА ТАДКИК ЭТИШ'

ГЕОГРАФИК НОМЛАРНИНИГ ИЖТИМОИЙ –ЭКОЛОГИК ЖИХАТЛАРИНИ ТАРИХИЙ УСУЛЛАР АСОСИДА ТАДКИК ЭТИШ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
26
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Yosh mutaxassislar
Область наук
Ключевые слова
географик номлар / жой номи / этимология / семантик тахлил / лингвистик усул / экологик асосга эга жой номлари. / географические названия / топонимы / этимология / семантический анализ / лингвистический метод / топонимы с экологической основой.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Назиров Бобуржон Бахтиёр Угли

Ушбу маколада географик номларни тарихий усуллар асосида ижтимоий-экологик жихатларни урганилган, шунингдек тарихий усуллар асосида урганишда эса жой номининг пайдо булиш даври, унинг эволюцияси ва узгариши, шунингдек, янги географик ном пайдо булишининг асосини ташкил этувчи ижтимоий мухитни аниклаш мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИССЛЕДОВАНИЕ СОЦИАЛЬНО-ЭКОЛОГИЧЕСКИХ АСПЕКТОВ ГЕОГРАФИЧЕСКИХ НАЗВАНИЙ НА ОСНОВЕ ИСТОРИЧЕСКИХ МЕТОДОВ

В данной статье социально-экологические аспекты географических названий исследуются на основе исторических методов, а при изучении на основе исторических методов можно определить период возникновения топонима, его эволюцию и изменение, как а также социальная среда, составляющая основу возникновения нового географического названия.

Текст научной работы на тему «ГЕОГРАФИК НОМЛАРНИНИГ ИЖТИМОИЙ –ЭКОЛОГИК ЖИХАТЛАРИНИ ТАРИХИЙ УСУЛЛАР АСОСИДА ТАДКИК ЭТИШ»

ГЕОГРАФИК НОМЛАРНИНИГ ИЖТИМОИЙ -ЭКОЛОГИК ЖИХАТЛАРИНИ ТАРИХИЙ УСУЛЛАР АСОСИДА ТАДЦЩ ЭТИШ

Назиров Бобуржон Бахтиёр ^ли

ФарFOна давлат университети магистранти па21гоуЬоЬиг1 оп555@дша11. сот https://doi.org/10.5281/zenodo.7780706

К^абул цилинди: 29.03.2023 Чоп этилди: 31.03.2023

Аннотация: Ушбу маколада географик номларни тарихий усуллар асосида ижтимоий-экологик жихатларни урганилган, шунингдек тарихий усуллар асосида урганишда эса жой номининг пайдо булиш даври, унинг эволюцияси ва узгариши, шунингдек, янги географик ном пайдо булишининг асосини ташкил этувчи ижтимоий мухитни аниклаш мумкин.

Калит сузлар: географик номлар, жой номи, этимология, семантик тахлил, лингвистик усул, экологик асосга эга жой номлари.

Географик номларниниг ижтимоий -экологик жихатларини тарихий усуллардан асосида тадкик этишда топонимнинг пайдо булган даври, унинг эволюцияси ва трансформацияси хамда янги географик номнинг пайдо булишига асос булган ижтимоий мухитни аниклаш мумкин. Шу сабабдан хар кандай топонимик фактни тадкик ва тахлил килишда, аник тарихий вокеликни хисобга олиб иш куриш, улардан самарали фойдаланиш яхши натижа беради. Купинча географик номларнинг семантикаси узига хос хусусиятларга эга, улар узок тарихий давр давомида шаклланган булиб, инсонни табиатга булган муносабатини ифода этади.

Географик ном доимо кишилик жамиятининг ижтимоий эхтиёжи туфайли пайдо булганлиги боис, хаттоки, табиий географик терминлар хам топонимияда географик объектнинг иктисодий-ижтимоий ахамиятини белгилайди. Х,ар бир географик ном бу тил оркали ифодаланган ихчам тарих, унинг асоси муайян тарихий даврда яратилган. Тарихий усул ёрдамида тадкикотчи жой номининг географик аломатларига яна хам жиддий эътибор бериши мумкин.

Топонимик тадкикотларда тарихий усулни куллаш тарафдори булган А.И.Попов узининг тадкикотларида аник тарихий шароит ва тарихий

манбалардан хабардор булмасдан туриб географик номнинг келиб чикиши хакида туFри фикр билдириши мумкин эмас, деб таъкидлаган. Топонимлар аник бир тарихий шароитда пайдо булиб, келиб чикиши жамият хаёти, худудда яшаётган ёки качонлардир яшаган халклар тили билан чамбарчас боFлик. Аникрок айтганда, хар бир тарихий давр узига хос хусусиятларга эга эканлигини, унинг географик номларини узига хос манба эканлигини эътиборга олиш зарур.

Географик номнинг асл маъносини (этимологиясини) аниклашда уни тарихий пайдо булган даври билан бирга урганиш максадга мувофикдир. Х,ар бир тарихий давр географик номларнинг муайян катлами (стратиграфик) ни хосил килган, аникроFи хар бир тарихий катламнинг жой номларида узига хос "изи", "тамFаси" мавжуд, бу хакида иккинчи бобда батафсил тухтаб утилади.

Тарихий маълумотлар хар доим хам номлашнинг тарихий жараёнини кузатиш ва тиклаш имконини бермайди. Шу сабабдан купинча топонимик маълумотларни тарихий вокеа-ходисаларни аниклашда кушимча манба сифатида фойдаланиш яхши натижа беради.

Географик номлар албатта бирор халк тилидан куйилади, шунинг учун хар бир географик номнинг этнологик асоси мавжуд булади. Бу ерда географик ном этноним булиши (халк, УPУF, кабила) шарт эмас. У табиий, иктисодий-географик топонимларда хам маълум халк тилидан куйилган булади. Шуни хисобга олиб хар кандай географик номнинг кайси халк тилидан куйилганлигига эътибор каратилади. Бу жихатдан топонимларни этнологик жихатдан тадкик этишнинг ахамияти жуда каттадир. Х,ар бир этносни табиий-ландшафтидан фойдаланиш ва уни мухофаза килиш сохасида туплаган маълумотлар базаси географик номларда этносниниг экологик маданияти сифатида сакланиб колади.

Географик номларнинг тадкик этишда олимлар томонидан лингвистик усуллар (топоформантлар асосида, этимологик, грамматик тузилиши) кенг кулланилади. Номларнинг лисоний таркиби, суз ва кушимчалари, уларнинг маънолари ва бирикуви, номланишга асос булган ижтимоий-лисоний омиллар уша давр вокелиги билан бахоланиши, изохланиши ва тадкик килиниши лозим.

Географик номларни изохлаш учун фойдаланиладиган дастлабки усул топоформантлар усулидир. Формант (лотинча "форманс" - хосил килувчи) деб, суз ясайдиган, лекин мустакил узи ишлатилмайдиган унсурларга айтилади. Топонимларни формантларга караб урганиш сохасида кейинги ун

"YOSH MUTAXASSISLAR" ILMIY - ЛМЛЬТУ 1ШКЛЫ

2023-УТЬ 3-БОК

йилликларда катта ишлар килинди. Бу усулда номлар таркибида куплаб такрорланадиган элементлар бир хил маънони англатиши эътиборга олинади. Масалан, топонимикада -зор аффикси билан ифодаланган номлар маълум усимлик турининг бир худудда куп таркалганини билдиради. Жумладан, Анжирзор, Анорзор, Алчазор, Бодомзор, Гулзор, Дуланазор, К,айрагочзор, Кукаламзор, Кучатзор, Лимонзор, Лолазор, Мевазор, Нокзор,Олвализор, Олмазор, Олчазор, Теракзор, Токзор, Толзор, Тутзор, Узумзор, Урикзор, Чаманзор, Чилонзор, Шафтолизор Шувоцзор,Ёнгоцзор, Юлзунзор каби кишлок ва махаллалар номи шу усулда ясалган. Бу усул нафакат географик номларни тадкик этишда, балки уларни яратилишида, номланишида хам кенг кулланади, бу хакида куйида яна тухталиб утамиз.

Географик номларнинг асл маъносини ва мазмунини аниклашда энг кадимий ва хозирда хам топонимик фани учун мухим ахамиятга эга булган этимологик усулни куллаш кутилган натижани беради. Куп йиллар давомида этимология топонимиканинг асосий вазифаси саналган. Х,озир хам у бошка методлар орасида мухимлиги билан ажралиб туради. А.И.Поповни такидлашича номларнинг этимологиясини аниклашда тарихий асос ва жойнинг географик хусусиятларини хисобга олишдан махрум булган филологик тахлилларга таяниш хар доим хам тугри натижани бермайди. Масалан, Россиядаги Царское Село хозирги Пушкин шахри номини купчилик рус тилидаги царь сузидан олинган деб уйлайди ва бу ерда Рус подшоларининг ёзги кароргохи булганлигини асос сифатида келтирадилар. Бирок, бу суз русларга кадар бу ерда яшаган эстонларни саари- орол сузидан олинганлигини маълум. Айрим мутахассисларнинг фикрича, хусусан, субтарт топонимларни урганишда этимологик усулга таяниш купинча чалкашликларга олиб келади. Шу сабабдан реал хаётда номнинг пайдо булишида туртки булган ижтимоий-сиёсий, маданий - тарихий ва географик асосини эътиборга олган холда номнинг этимологиясини аниклаш максадга мувофик хисобланади.

С.К,ораевнинг (2005) таъкидлашича, топонимларни тахлил килишда кулланадиган яна бир усул ном ясашда иштирок этадиган сузларнинг маъновий жихатдан ухшаш эканлигида хам, грамматик жихатдан тузилишида, яъни уларнинг кайси гап булаклари сифатида иштирок этишида хам, нихоят, топонимларнинг тузилишида географик номларни хосил килишда купрок иштирок этадиган суз булакларининг таркибида хам куринади. Бир суздан иборат топонимлар, одатда, отлар ва камдан-кам холлардагина сифатлар шаклида булади. Шундай килиб, географик номлар муайян колиплар шаклида

"YOSH MUTAXASSISLAR" ILMIY - AMALIY JURNALI

2023-YIL 3-SON

хосил булади. Ана шундай колиплар топонимик моделлар дейилади. Х,ар бир тил топонимлар хосил килишда уз хусусиятларига ва топонимик моделларга эга. Масалан, узбек топонимлари купинча бирдан ортик унсурлардан иборат булади, кушимчалар узакдан кейин келади, сифат отдан олдин туради. Бирор бир жойнинг топонимлари руйхатида, купгина географик хариталарда бу конуният яккол куринади. Демак, топонимик моделтопонимларнинг тузилишини билдиради. Масалан, от+от: Арабтепа, Арабмозор, Тошцудуц, Хужаариц, Хужацишлоц, Кипчоцариц, Цурзонтепа; сифат+от: Оцтепа, Каттацурзон, Коратепа, Кизилтепа, Корацум, Янгибозор; сон+от: Бешариц, Бешкапа, Олтиариц, Мингчинор, Яккатут, Учкуприк, Учариц, Куштегирмон, Куштепа; от+феъл: Хужаулди, Сойкелди, Кумбости ва хоказо.

Топонимик тадкикотлар натижасида кулга киритилган маълумотларни кайта ишлашда статистик усул яхши самара беради. Бу усул ёрдамида маълум худуддаги географик номларнинг сонини аниклаш, бошка шаклдаги номлар билан таккослаш, келиб чикиши, кайси тилга мансублигини фоиз нисбатларини урганиш имконияти мавжуд. Статистик маълумотлар тадкикотчида минтака топонимлари хакидаги тасаввурини конкретлаштиради ва аник хулоса чикаришга кумаклашади. Топонимикада картографик маълумотларни тахлил этишда статистик усулни куллаш максадга мувофик. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Ахмадалиев Ю.И. Топонимика ва географик терминшунослик // Укув кулланма. - ФарFона, "Poligraf Servis", 2018. 118 б.

2. Ахмадалиев Ю., Комилова Н. Манзиллар. Номлар. Маънолар.- ФарFона, 2005.45б.

3. Дадабоев Я. Хуканди латиф махаллалари ва кучаларининг номланиш тарихи. "ФарFOна" нашриёти, 2007.201 б.

4. Дусимов З., Эгамов Х. Жой номларининг кискача изохли луFати.- Т.: Укитувчи, 1977.175 б.

5. К,ораев С. Узбекистон топонимларини хосил киладиган асосий Терминлар ва бошка сузлар луFати. -Т.: 2001. -176 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.