Научная статья на тему 'ГЕОГРАФИК НОМЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ– ЭКОЛОГИК ЖИХАТЛАРИНИ ТАДКИК ЭТИШ УСУЛЛАРИ'

ГЕОГРАФИК НОМЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ– ЭКОЛОГИК ЖИХАТЛАРИНИ ТАДКИК ЭТИШ УСУЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
14
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Yosh mutaxassislar
Область наук
Ключевые слова
геотопоним / географик атамалар / тадкикот усуллари / номларнинг экологик функцияси / тарихий ёндашув / тадкикот усуллари. / геотопоним / географические термины / методы исследования / экологическая функция названий / исторический подход / методы исследования.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Назиров Бобуржон Бахтиёр Угли

Ушбу маколада географик номларнинг ижтимоий-экологик жихатларини тадкик этиш усуллари тахлил этилган. Минтака топонимиясида учрайдиган географик терминларни тахлил этиш нафакат, географик номнинг этимологиясини тугри очиб беради балки, утмиш ландшафтларнинг табиий компонентлари рельеф шакли, сув, тупрок, усимлик ва хайвонот дунёсининг таркалиш ареалини хамда жамиятнинг ривожланиш боскичларини, шу худудда яшаган ахолини иктисодий-ижтимоий курсаткичларини, касб-корини, этник таркибини аниклаш ва тадкик килиш имкониятларини хам яратади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДЫ ИССЛЕДОВАНИЯ СОЦИАЛЬНО-ЭКОЛОГИЧЕСКИХ АСПЕКТОВ ГЕОГРАФИЧЕСКИХ НАЗВАНИЙ

В данной статье анализируются методы исследования социально-экологических аспектов географических названий. Анализ географических терминов, встречающихся в топонимике региона, позволяет выявить не только этимологию географического названия, но и природные компоненты тридцати ландшафтов – форму рельефа, воду, почву, ареал распространения флоры и фауны, а также как этапы развития общества, экономические и социальные показатели людей, проживавших на данной территории, профессия это также создает возможности для выявления и исследования культуры и этнического состава.

Текст научной работы на тему «ГЕОГРАФИК НОМЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ– ЭКОЛОГИК ЖИХАТЛАРИНИ ТАДКИК ЭТИШ УСУЛЛАРИ»

ГЕОГРАФИК НОМЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ- ЭКОЛОГИК ЖИХДТЛАРИНИ ТАДЖИК ЭТИШ УСУЛЛАРИ

Назиров Бобуржон Бахтиёр ^ли

ФарFOна давлат университети па21гоуЬоЬиг1 оп555@дша11. сот https://doi.org/10.5281/zenodo.7780764

Кабул цилинди: 29.03.2023 Чоп этилди: 31.03.2023

Аннотация: Ушбу маколада географик номларнинг ижтимоий-экологик жихатларини тадкик этиш усуллари тахлил этилган. Минтака топонимиясида учрайдиган географик терминларни тахлил этиш нафакат, географик номнинг этимологиясини т^ри очиб беради балки, утмиш ландшафтларнинг табиий компонентлари - рельеф шакли, сув, тупрок, усимлик ва хайвонот дунёсининг таркалиш ареалини хамда жамиятнинг ривожланиш боскичларини, шу худудда яшаган ахолини иктисодий-ижтимоий курсаткичларини, касб-корини, этник таркибини аниклаш ва тадкик килиш имкониятларини хам яратади.

Калит сузлар: геотопоним, географик атамалар, тадкикот усуллари, номларнинг экологик функцияси, тарихий ёндашув, тадкикот усуллари.

Фанда хар кандай ходиса ёки объект турли усуллар ёрдамида тадкик этилгандагина ижобий натижага эришиш, улар хакида тулаконли, хакконий маълумотлар базасини яратиш мумкин булади. Бунинг учун турли хил тахлилий, мажмуали усулларни куллаш зарур. Географик номлар ёки минтака топонимиясини ижтимоий-экологик жихатларини илмий жихатидан урганишга хам турли нуктаи-назардан ёндашиш талаб килинади.

Геотопонимик тадкикотларда топоним хосил килувчи кушимчаларга ёки топонегизларга эътибор каратилади. Одатда топонимлар икки ва ундан ортик сузлардан иборат булади, топонимга кушилувчи турдош отлар- географик терминлар деб аталади. Географик номлар таркибида учрайдиган географик терминлар ифодаланган объектни билдирувчи сузлар (турдош отлар)дан ташкил топади. Уларни айрим илмий адабиётларда топонимик индикатор деб хам аташади. Купинча, географик терминлар (адир, арик, булок, дарё, жар, сой, кул, тепа, тоF, тош, чул, кудук, кишлок, кент, обод ва бошк.) жой

номларининг асосини ташкил этади ва географик объект турини билдиради. Худди шундай терминлар дунёнинг барча тилларида мавжуд, масалан, дунё картасида тоFни англатувчи рус тилида -"гора", тожик тилида- "кух", араб тилида -"жабал", хитой тилида -"шань", немис тилида-"берг", испан тилида-"монтана" каби географик терминларларни олдиндан билиш тадкикотчини ортикча мехнатдан халос килади.

Минтака топонимиясида учрайдиган географик терминларни тахлил этиш нафакат, географик номнинг этимологиясини тугри очиб беради балки, утмиш ландшафтларнинг табиий компонентлари - рельеф шакли, сув, тупрок, усимлик ва хайвонот дунёсининг таркалиш ареалини хамда жамиятнинг ривожланиш боскичларини, шу худудда яшаган ахолини иктисодий-ижтимоий курсаткичларини, касб-корини, этник таркибини аниклаш ва тадкик килиш имкониятларини хам яратади (С.К,ораев,2001).

Географик терминларни ижтимоий-экологик жихатдан урганиш натижасида уларни 4 та гурухини ажратиш таклиф этилди:

а) Жой ёки объектни улуFлаш, жамият хаёти учун бу объектнинг салмоFи, ахамияти мухимлигини таъкидлаш оркали ноёб, табиат гушаларини (сой, булок, чашма, шаршара, чашма, кудук, арик, тоF, коя, Fор ...) мухофаза килишга ёрдам берувчи географик терминлар, уларга азиз, азим, буюк, бобо, ота, бузрук, момо, чун, сар, улуF, нур, падар каби суз ва терминлар киради;

б) Жой ёки объектни илохийлаштириш,мукаддаслигини очиб берувчи терминлар, уларга авлиё, мозор, масжид, етти, ислом, имом жаннат, зохид, кук, паЙFамбар, ок, (сафед), сохаба, суфи, турбат, тура, хужа, хизир, шайх, шахид, эшон, каландар каби суз ва терминлар киради. Бундай географик номлар билан аталган жойлар ахоли томонидан илохийлаштириб, зиёратгох ва кадамжойларга айлантирилган. Бундай диний-хукукий мухофаза усулини куллаб она табиатни асрашга улкамизда шаклланган юксак этноэкологик маданият сифатида каралмоFи лозим (Ахмадалиев,2018).

в) Гаройиб, куркинчли, афсонавий характерга эга булган географик номлар ва терминлар хам узининг манзилни курсатиб бериш функциясидан ташкари маълум маънода экологик вазифани хам бажаради. Алининг киличи, Яъжуж-мажуж ери, Ажал водийси, Борсакелмас ороли (Хасанов,1985) каби номларни эшитган кишилар у жойлар табиатига ортикча аралашишдан узларини тийганлар. Уларга ажина (жин), алвасти, арвох, борсакелмас бедарак, вохим, дев, девгар, девона, жинди, ёмон, (жамон), зиндон, илонли,

каллахур, махрам, чангал, пари, шайтон, ялонFOч, улди, карокчи, ^aTaFOH, кирилди каби суз ва терминлар киритилади.

г) Жой ва объектни кишиларни орзу-ниятларидаги номлар билан аташ оркали кишилар узларининг яхши, покиза ниятлари ижобат булишларини йиллар, асрлар давомида истаб, бунинг учун барча воситалардан, жумладан жойларга ном бериш усулидан хам фойдаланганлар. Бундай номларни кишилар орзу-истакларини, ниятларини билдиручи номлар деб аташни дастлаб А.В. Суперанская (1985.,41с.) таклиф этган. Нарса-ходисаларни яхши томонларини куришга, пайкашга интилиш замирида жойларга бахт, бо8, бауор, боций, бустон, гулзор, гулистон, гузал, зар, навруз, намуна, обод, ойдин сузлари иштирокидаги номларни берганлар. Яхши ниятли, калби тоза кишиларга нисбатан айтиладиган "Чиройи бордан чучима" маколидан (С.Муминов...,2014. 29 б.) биз географик номларга нисбатан хам куллаш мумкин деб хисобладик. Янги жойларга кучиб келган халклар яхши тилак ва истаклар билан чул худудида Гулистон, сувсиз даштда Даштобод, каби номларни куядилар. Бундай номлар шубхасиз, тоза экологик мухит, табиатга окилона муносабат каби эзгу ниятларни амалга оширувчи инсонларни табиялашга кумаклашади, экологик муаммолар ечимига хисса кушади. Номларда бу жойларниниг "эгаси" борлигини акс эттирувчи терминлардан "чек" термини хам юкоридаги ижтимоий-экологик функцияни бажаради.

Топонимик тадкикотларда кенг кулланиладиган географик усуллардан яна бири картографик усулдир. Бу усул географик номларнинг урганилганлик даражаси, табиий, ижтимоий, иктисодий ходиса ва объектлар билан алокадорлиги, такрорийлиги ва зичлигини майдон бирлигида аник курсатиш имконини беради. Топонимик маълумотларни аниклаш турли картографик манбалардан фойдаланишни талаб килади. Турли даврдаги карталар ёрдамида табиий ходиса ва жараёнларнинг ривожланиш боскичларини топонимия маълумотлари асосида кузатиш ва тахлил килиш мумкин. Топонимик карталар тузиш, улардан фойдаланиш, умуман картографик усулнинг имкониятларини рус олими Е.М.Поспелов илмий жихатдан хар томонлама урганган. Бу усул тадкикотчидан урганилган умумий материаллардан аник якуний хулоса чикаришни талаб килади. Шу сабабдан, картадаги маълумотлар матнга нисбатан яккол ва аник кузга ташланади хамда топонимик ходиса ва конуниятларни тушуниш имкониятини беради. Топонимик маълумотларни узида жамлаган карталарни тузиш ва улардан самарали фойдаланиш учун

географик номларнинг электрон базасини яратиш, замонавий ахборот ва ГАТ-технологияларни куллаш яхши натижа беради.

Географик объектларни номланишига асос булган географик, тарихий ва лисоний сабабларни бевосита жойида аниклаш учун купинча дала экспедициялар ташкил этиш зарурати юзага келади. Бундай холларда дала тадкикотлари, топонимик экспедициялар бевосита объект билан жойида танишиш, топоним ва географик терминларнинг мохиятини белгилаш хамда айрим хулосаларни туFри аниклаш имконини беради. ХУЛОСА.

Топонимик тадкикотларда экспедициялар ёрдамида турли сабаблар билан йук булиб кетаётган, аммо мухим илмий ахамиятга эга микротопонимларни й^иш учун кулай имконият пайдо булади. Мазкур тадкикотларда кутилган натижага эришиш учун баъзан номлашга туртки булган ижтимоий-экологик, тарихий ва географик асосларни бевосита жойида аниклашга туFри келади. Бундай холларда топонимик экспедициялар географик объект билан бевосита жойида якиндан танишиш, жой номининг мазмун-мохиятини аниклашда, мухим илмий хулосалар чикаришда ёрдам беради. Дала топонимик тадкикотларда куйидаги манбаа ва маълумотлардан фойдаланиш мумкин:

1. Махаллий дала маълумотлари ёрдамида географик номларнинг улар аталган географик объектлар хусусиятларига мос келиши, уларнинг дастлабки ва хозирги холати, узгариши транскрипциясини, карта ва маълумотномаларда учрамайдиган жихатларини урганиш мумкин.

2. Ёзма маълумотлар - солномалар, вакф хужжатлари (ёрликлар), турли юридик хужжатлар, карталар, архив хужжатлари, луFатлар, маълумотномалар ва бошкалар ёрдамида географик номларнинг яшовчанлиги, ахборот ташиши, узгаришларга дучор булиши, номлашда туртки булган ижтимоий эхтиёжни белгилаш каби масалаларни ойдинлаштириш имконияти пайдо булади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Ахмадалиев Ю.И. Топонимика ва географик терминшунослик // Укув кулланма. - ФарFона, "Poligraf Servis", 2018. 118 б.

2. Ахмадалиев Ю., Комилова Н. Манзиллар. Номлар. Маънолар.- ФарFона, 2005.45б.

3. Дадабоев Я. Хуканди латиф махаллалари ва кучаларининг номланиш тарихи. "ФарFOна" нашриёти, 2007.201 б.

4. Дусимов З., Эгамов Х. Жой номларининг кискача изохли луFати.- Т.: Укитувчи, 1977.175 б.

5. К,ораев С. Узбекистон топонимларини хосил киладиган асосий Терминлар ва бошка сyзлaр луFaти. -Т.: 2001. -176 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.