Научная статья на тему 'ГЕОЭКОЛОГИК МУАММОЛАРНИ БАРТАРАФ ЭТИШДА АГРОДЕМОГРАФИК БОСИМНИ ҲИСОБГА ОЛИШ'

ГЕОЭКОЛОГИК МУАММОЛАРНИ БАРТАРАФ ЭТИШДА АГРОДЕМОГРАФИК БОСИМНИ ҲИСОБГА ОЛИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

98
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
геоэкология / ландшафт / ҳудуднинг сиғими / аҳоли зичлиги / агродемографик босим / қишлоқ жойлар / geoecology / landscape / area capacity / density of population / agrodemographic pressure / rural areas

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Дониёр Ғуломович Мўминов

Мазкур ишда геоэкологик муаммоларни бартараф этишда ҳудуднинг ўзига хос жиҳатларига асосланиш зарурлиги тўғрисидаги масалалар ѐритилган. Бунда ҳудуднинг табиий, иқтисодий ҳусусиятларига боғлиқ ҳолда аҳоли зичлигини ҳисобга олиш кераклиги борасидаги фикрлар илгари сурилади. Аҳоли зичлиги ўрганилганда, ҳудуднинг агродемографик босимини алоҳида ҳисоблаш лозимлиги ва ҳисоблаш услуби берилган. Шу билан бирга табиатдан фойдаланишда баландлик минтақалари кесимида ландшафтли ѐндашув зарурлиги изоҳланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ACCOUNTING FOR AGRODEMOGRAPHIC PRESSURE IN OVERCOMING GEOECOLOGICAL PROBLEMS

This paper addresses the issues of relying on the specifics of the region in solving geoecological problems. At the same time, opinions are put forward on the need to take into account the population density, depending on the natural, economic characteristics of the region. When studying the population density, the need to calculate the agro-demographic pressure of the area separately and the method of calculation are given. At the same time, the need for a landscape approach at the intersection of altitude zones in the use of nature is explained

Текст научной работы на тему «ГЕОЭКОЛОГИК МУАММОЛАРНИ БАРТАРАФ ЭТИШДА АГРОДЕМОГРАФИК БОСИМНИ ҲИСОБГА ОЛИШ»

ГЕОЭКОЛОГИК МУАММОЛАРНИ БАРТАРАФ ЭТИШДА АГРОДЕМОГРАФИК БОСИМНИ ХИСОБГА ОЛИШ

Дониёр Гуломович Муминов

Кукон давлат педагогика институти сиртки булим бошлиги.

d.muminov-71 @mailru

АННОТАЦИЯ

Мазкур ишда геоэкологик муаммоларни бартараф этишда худуднинг узига хос жихатларига асосланиш зарурлиги тугрисидаги масалалар ёритилган. Бунда худуднинг табиий, иктисодий хусусиятларига боглик холда ахоли зичлигини хисобга олиш кераклиги борасидаги фикрлар илгари сурилади. Ахоли зичлиги урганилганда, худуднинг агродемографик босимини алохида хисоблаш лозимлиги ва хисоблаш услуби берилган. Шу билан бирга табиатдан фойдаланишда баландлик минтакалари кесимида ландшафтли ёндашув зарурлиги изохланган.

Калит сузлар: геоэкология, ландшафт, худуднинг сигими, ахоли зичлиги, агродемографик босим, кишлок жойлар.

ACCOUNTING FOR AGRODEMOGRAPHIC PRESSURE IN OVERCOMING GEOECOLOGICAL PROBLEMS

Doniyor Gulomovich Muminov

Head of correspondence department of Kokand State Pedagogical Institute

d.muminov-71 @mailru

ABSTRACT

This paper addresses the issues of relying on the specifics of the region in solving geoecological problems. At the same time, opinions are put forward on the need to take into account the population density, depending on the natural, economic characteristics of the region. When studying the population density, the need to calculate the agro-demographic pressure of the area separately and the method of calculation are given. At the same time, the need for a landscape approach at the intersection of altitude zones in the use of nature is explained.

Keywords: geoecology, landscape, area capacity, density of population, agro-demographic pressure, rural areas.

КИРИШ

Географик мухитдаги бугунги иктисодий, ижтимоий, экологик муаммоларни юзага келишига узок йиллар давомида табиатдан илмий асосланмаган холда, бепарволик билан фойдаланиш сабаб булди. Жахондаги иктисодий тараккиётнинг илм-фан олдига куяётган ижтимоий буюртмаси хамда баркарор ривожланиш ва бозор иктисодиёти талабларидан келиб чикиб олиб бориш географик тадкикотларда геоэкологик холатларга хужаликнинг таъсирини урганиш ва уни яхшилаш бугунги кун талабидир.

Микдорий жихатдан чекланган ер-сув ресурсларига антропоген таъсир кулами йилдан-йилга ортиб бораётган, геоэкологик вазият нокулай булган кишлок жойлари худудидан фойдаланишда геоэкологик баркарорликни, яъни экологик ва хужалик мувозанатини таъминлаш, агродемографик юкни камайтириш, этноэкологик маданиятни тиклаш ва бойитиш асосида ландшафт талабига мослаштириш долзарб, илмий-амалий ахамиятга эга вазифадир.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Турли табиий ва демографик, иктисодий географик шароитга эга булган кишлок жойларда "табиат-ахоли-хужалик" тизимида юз бераётган узаро алокадорлик, уларнинг замон ва маконда узгариши конуниятлари узаро богликликда тахлил килиш керак. Кишлок жойларда мавжуд нокулай геоэкологик шароитни такомиллаштиришнинг инновацион, бозор иктисодиёти талабларига мос келувчи, кам харажатли, хужалик ва ахоли эхтиёжларини хамда экологик талабларни эътиборга олувчи усул ва ёндашувлар ишлаб чикилиши зарур.

^ишлок ахоли масканларининг худудий таркалиши, ахолининг турмуш тарзи, турли хизматлар курсатиш сохалари А.И.Алексеев, Э.А.Ахмедов, О.Б.Ота-Мирзаев, В.А.Пуляркин, А.Солиев, Х.Салимов, Э.Сафаров, А.АДаюмов каби олимлар томонидан урганиб чикилди.

Кишлок жойларда хужаликни худудий ташкил этиш, табиий ресурсларни бахолаш ва улардан окилона фойдаланишнинг иктисодий ва ижтимоий географик хусусиятларини урганиш каби масалалар О.Абдуллаев, З.М.Акрамов, К.И.Иванов, В.Г.Крючков, А.М.Носонов, А.Н.Ракитников, А.Н.Рузиев каби олимларнинг ишларида ёритилди.

Бозор иктисодиёти шароитида амалга оширилган илмий изланишларда кишлок жойларни баркарор ривожлантириш ва бозор иктисодиёти талабларига жавоб берувчи жихатларини урганишга асосий эътибор берилмокда. Бу борада

А.И.Алексеев, Ю.И.Ахмадалиев, Л.Н.Гумилев, Т.Жумаев, Б.И.Кочуров, А.Нигматов, Т.Г.Нефедова, А.А.Рафиков географларнинг тадкикотлари ахамиятлидир.

НАТИЖАЛАР

Иктисодий ва ижтимоий географияда худуднинг энг макбул демографик сигимини хисоблаш ахоли зичлигини тахлил килиш оркали амалга оширилади. Худуднинг демографик сигими факатгина жойнинг табиий шароити (рельеф, иклим, тупрок ва уни сугориш)га эмас, балки ишлаб чикариш кучларини ривожланиш даражаси ва хужалик турига хам боглик. Муайян табиий ва иктисодий шароитга эга булган хар кандай худуд, вилоят ёки мамлакатнинг ахолини сигдириши мумкин булган чегараси мавжуд.

Айни чогда Узбекистон эгаллаб турган майдоннинг анча кисмини Коракум, Кизилкум, Устюрт каби чул ва ярим чул ерлар ташкил этади. Айникса, кишлок хужалик максадларида фойдаланилаётган ер майдонларига тугри келадиган демографик юк хозирнинг узидаёк ута салмокли (3, 326-б).

"Худуднинг сигими" тушунчаси буйича МДХ мамлакатлари ахоли географиясида ёритилган маълумотлар куплаб олимлар томонидан жамланиб, умумлаштирилиб, турли хулосалар чикарилган. Худуднинг демографик сигими деганда - муайян худудда яшаб, унинг ресурсларидан фойдаланиб, хаётий зарур воситаларни етарли даражада олиши мумкин булган ахолининг максимал сони тушунилади. Худуднинг сигими ахоли зичлигининг максимал мумкин булган микдори билан белгиланиб, бу курсаткич ишлаб чикариш кучларини ривожланиш даражаси, хужалик тури хамда табиий шароитга боглик (6, С. 1325).

Инсоният кутилаётган ижтимоий-экологик халокатлардан куткариш учун бугунги ривожланишга мукобил тарзда экологик баркарор ривожланиш йулига утиш лозим, бирок шунда хам антропоген босим микдори худуднинг демографик сигими доирасида колиши керак. С.М.Магков, Ш.Жумахонов, Н.К.Элизбарашвили, Д.А.Николашвилилар ахоли зичлигини хисоблашнинг янги йуналишларини таклиф этдилар. Ш.Жумахонов Наманган вилояти маъмурий туманларида ахоли худудий таркибини такомиллаштириш буйича олиб борган тадкикотларида ахоли зичлигини дарё хавзалари буйича хисоблаб чикишни таклиф этган булса, Грузиялик олимлар ахоли зичлигини ландшафт тур ва турчалари буйича хисоблаб чикишни, шу асосда хар бир ландшафт турини узлаштириш мумкин булган чегарасини аниклашга харакат киладилар.

Маълум олинган худудда ахолининг оптимал микдори деганда ахоли зичлигини шундай микдори назарда тутиладики, унда табиий ресурслардан фойдаланиб, ахоли жон бошига максимал даражадаги ялпи ички махсулот олиш имкони яратилади. Биз олиб бораётган тадкикотларимизда курсаткичларни бир оз узгартириб жами ахоли урнига кишлок ахолисини, ялпи ички махсулот урнига кишлок хужалиги махсулотини олишни тавсия этамиз. Хрзирги вактда эса ахоли зичлигини урганишга алохида географик ёндашув зарурлиги айтилмокда (4, С.64). Сабаби, амалиётда ахоли зичлиги маъмурий бирликлар буйича хисоблаб келинади, бу холатда ахоли яшаши учун имконият йук булган худудлар масалан, Урта Осиёдаги сувсиз чуллар ва тог-адирларнинг юкори кисмлари хам хисобга киритилмокда. Натижада олинган курсаткичлар хакдкдй холатни акс эттирмайди.

Фаргона вилояти учун хар томонлама урганиш зарур булган, иктисодий ва ижтимоий тараккиётни мураккаблаштирувчи, геоэкологик муаммоларни келиб чикишига сабаб булувчи объектлар орасида ер ресурсларининг етишмаслиги, ахоли сони ва зичлиги етакчи уринда булади. Ушбу курсаткичлар Фаргона вилояти доирасида кишлок туманлари кесимида урганиб чикилса геоэкологик муаммолар келиб чикадиган "учок"ларни аниклаш мумкин.

МУХОКАМА

Фаргона вилояти кишлок жойларида агродемографик босимни бахолаш учун юкоридаги назарий курсатмаларни хисобга олган холда куйидаги тамойилларга амал килинади:

- вилоят худудидаги адир ва тог ландшафтларида жойлашган тог-олди адирлик окуругига тегишли булган ерлар майдони мос келувчи маъмурий туманлар майдонидан чикариб ташланади.

- агродемографик босимни хисоблашда икки курсаткич а) кишлок жойлардаги ахоли зичлиги, б) бир гектар сугориладиган ерга тугри келадиган кишлок ахолиси сони урганилади, мезон (норма) сифатида вилоят ва баландлик минтакасининг уртача курсаткичи олинади, хар икки курсаткич умумлаштирилиб туманлар агродемографик босим даражаси буйича бешта (паст, уртачадан паст, уртача, уртачадан юкори, юкори) гурухга булинади;

- юкоридаги курсаткичларни узида жамлаган жадвал ва бахолаш шкаласи вилоят кишлок туманлари буйича тузиб чикилади.

Юкоридаги тартибдаги хисоб-китоб ишлари вилоятнинг барча маъмурий туманлари учун бажариб чикилди. Умумий демографик босимни тахлил

килишда хар бир курсаткич буйича алохида хулосалар чикариш ва карта ишлаш мумкин.

Фаргона вилоятида геоэкологик-хужалик холатни оптималлаштиришнинг географик йуналишларидан бири урта ва узок муддатли режалаштиришда агродемографик босим микдорини камайтириб боришга каратилган чора-тадбирлар мажмуасини таклиф этишдир. Бу уринда халк хужалиги тармоклари ва ахолини ер билан таъминланганлик даражасини ёки бир гектар сугориладиган ерга тугри келадиган ахоли микдорини мезонга якин булишини таъминлаш мухимдир. Ушбу курсаткичларга мезон сифатида минтаканинг уртача курсаткичи олинади.

Маълумки, кишлок жойлари Республикамиз худудининг катта майдонини ташкил этади. Бу эса мазкур худудларда табиатдан фойдаланишнинг мунтазам ортиб бориши ва натижада геоэкологик вазиятнинг кескинлашиб боришини курсатади.

Хрзирги вактда мавжуд экологик муаммоларни урганиш ва хал килиш масаласига икки хил ёндашиш мавжуддир.

Техноцентрик ёндашишда экологик муаммоларни хал килишнинг технологик чоралари асосий деб хисобланади ва табиат имкониятлари, конуниятлари етарлича эътиборга олинмайди. Техника имкониятлари ёрдамида биосфера баркарорлигини тиклаш, экологик муаммоларни хал килиш мумкинлиги таъкидланади.

Экоцентрик ёндашишда табиатдаги конунларни хисобга олиш, мавжуд табиий экосистемаларни асл холида саклаб колиш устувор вазифа хисобланади. Биосферадаги мавжуд богликликларнинг бузилишини техник ечимлар ёрдамида тиклаб булмайди деб хисобланади.

Кишлок жойлар худудининг геоэкологик холатини бахолашда табиий, иктисодий ва ижтимоий курсаткичлар билан бирга агродемографик босим микдорини хам хисоблаб чикиш максадга мувофик.

Агродемографик босимни хисоблашда икки курсаткич: кишлок жойлардаги ахоли зичлиги ва бир гектар сугориладиган ерга тугри келадиган ахолиси сони урганилади. Мезон сифатида вилоят ва баландлик минтакасининг уртача курсаткичи олинади, хар икки курсаткич умумлаштирилиб туманлар агродемографик босим даражаси буйича бешта (паст, уртачадан паст, уртача, уртачадан юкори, юкори) гурухга булинади. Куйида мисол тарикасида Кукон гурух туманларининг агродемографик босим холатини тахлил киламиз.

Кукон гурух туманларида кишлок ахолисининг зичлиги буйича паст курсаткичли гурухни Бешарик ва Узбекистон туманлари ташкил этади. Бу гурухда ахоли зичлиги 1 км кв.га Бешарик туманида 159 кишига, Узбекистон туманида 156 кишига тенг. Ахолининг сийрак булишига асосан туманларнинг табиий географик шароити сабабдир. Мазкур туманларда геоморфологик курсаткичларга мувофик ахоли нисбатан сийрак жойлашгандир.

Иккинчи, ахоли зичлиги уртачадан паст булган туманлар гурухини Багдод, Фуркат, ва Дангара туманлари ташкил этади. Ахоли зичлиги бу туманларнинг кишлок худудларида мос холда. 1 км кв.га 242, 244, 253 кишидан тугри келади. Кишлок ахолисининг бундай зичлигига Багдод, Фуркат, Дангара туманларида худуднинг катта кисмида сув ресурсларининг етишмаслиги кузатилади.

Кишлок ахолисининг зичлиги уртача булган туманлар гурухига ушбу зонада факатгина Бувайда тумани киради. Туман кишлок жойларида ахолининг зичлиги 1 км кв.га 277 кишидир.

Учкуприк тумани кишлок ахолисининг зичлиги юкори булган туман хисобланади. Бу туманда кишлок ахолисининг зичлиги вилоятнинг уртача курсаткичидан 2-2,5 баробар юкорилиги билан ажралиб туради.

Умуман, Кукон гурух туманлари кишлок худуларида ахолининг нотекис жойлашганлиги характерлидир. Бу уртадаги тебранишнинг ута юкорилигидан, туманлар гурухлаштирилганда, баландлик минтакаланиши буйича IV гурухга мос келувчи маъмурий туманнинг йуклиги куринади.

Кукон гурух туманлари кишлок жойларида ахолининг турмуш фаровонлигини белгилайдиган, иктисодий холатни асослайдиган курсаткич сифатида 1 гектар сугориладиган ерга тугри келадиган ахоли сони тахлил килинди. Бахолаш натижаларига кура, сугориладиган ерларга тугри келувчи ахоли сони буйича маъмурий туманлар гурухлаштирилганда, куйидаги холатларни куришимиз мумкин. Сугориладиган ерларга тугри келадиган ахоли сони Фуркат, Дангара, Бешарик, Багдод, Бувайда туманларида вилоят уртача курсаткичидан пастлиги характерли. Бу туманларда бир гектар сугориладиган ерга тугри келувчи ахоли сони мос холда 7,2; 8,7; 8,9; 11,4; 12,2 кишини ташкил этади. Аммо, ушбу туманларда кишлок ахолисининг зичлиги билан 1 гектар сугориладиган ерга тугри келадиган ахоли сони курсаткичлари бир-бирига мос келмайди. Бунга туманлардаги сугориладиган ерлар майдонининг турличалиги сабабдир. Куп туманларда бу курсаткични кенгайтириш

имконияти чекланганлиги кишлок жойларда аграр муаммоларни келтириб чикариши мумкин.

Сугориладиган ерларга тугри келадиган ахоли сони буйича кейинги гурухни Учкуприк ва Узбекистон тумани ташкил килади. Бу туманларда 1 гектар сугориладиган ерга тугри келадиган кишлок ахолисининг сони 12,1 ва 15,8 кишига тугри келади. Ахоли зичлиги курсаткичи билан сугориладиган ерлар майдони бу гурухларда хам бир-бирига мос тушмайди.

Маъмурий туманларнинг уртача ахоли зичлиги, бир гектар сугориладиган ерга тугри келадиган ахоли сони ва бир гектар сугориладиган ерга тугри келадиган кишлок ахолиси сони каби курсаткичлар умумлаштирилади хамда худуднинг агродемографик босим курсаткичи аникланади.

ХУЛОСАЛАР

Ахоли сони тез усаётган бугунги кунда, табиатдан хужаликда фойдаланишга куйиладиган талаблар узгармокда. Х,ар бир худудни экологик хавфсиз ва иктисодий самарали холатда саклаш куйидаги йуналишлардаги тадбирларни амалга ошириш билан такомиллаштирилиши мумкин:

- худуддан фойдаланишда ер фонди тоифаларини мувозанатли таксимлаш, табиий ресурслардан хужаликда фойдаланишда минтакалар ландшафт хусусиятини эътиборга олиш;

- худуд ахолисининг бандлигини таъминлаш, агродемографик юкни бир маромда саклаш сиёсатини юритиш. Жойларда ландшафт хусусиятларидан, ахолининг тарихий анъаналардан келиб чикиб бандликни таъминлаш, ахоли манзилгохларини жойлаштиришда табиий ресурслар микдори ва сифатини хисобга олиш, кишлок ахолиси фаолиятини хужаликнинг бошка тармокларига жалб этиш.

- халк хужалиги ишлаб чикариши тармокларини ландшафт имкониятларидан келиб чикиб окилона худудий ташкил этиш, озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш, хавфсиз ва самарали ишлаб чикаришга эришиш.

REFERENCES

1. Ахмадалиев Ю. И. Ер ресурсларидан кишлок хужалигида фойдаланишнинг худудий ташкил этилишини такомиллаштириш (Фаргона водийси мисолида). География фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. Т. 2007. (Improving the territorial organization of agricultural use of

land resources (on the example of the Fergana Valley). Dissertation for the degree of Doctor of Geographical Sciences. Т. 2007).

2. Жумаханов Ш.З. Совершенствование территориальной структуры населения Наманганской области.: Автореф. дис. кан. геогр. наук. Т. ТашГУ. 1998. C. 22. (Improvement of the territorial structure of the population of the Namangan region .: Author's abstract. dis. can. geogr. sciences. T.: Tashkent State University. 1998, p. 22).

3. Каримов И.А. Узбекистан ХХИ аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. - Т.: "Узбекистон", 1997. 326-б. (Uzbekistan on the threshold of the XXI century: threats to security, conditions of stability and guarantees of development. T.: "Uzbekistan". 1997, p. 326).

4. Ким В.Ч. Концепция системы эконом - географических кадастров.- Т.: Академия МВД Республики Узбекистан, 1998. С. 64. (The concept of the system of economic - geographic cadastres. T.: Academy of the Ministry of Internal Affairs of the Republic of Uzbekistan. 1998, p. 64).

5. Мягков С.М. Пути к социально - экономической устойчивости России. // Вест. Моск. ун-та. Сер. 5. География. - Москва, 1995. № 5 - С. 3-8. (Ways to social and economic stability of Russia. // West. Moscow un-y. Ser. 5. Geography. Moscow. 1995. № 5 - p. 3-8).

6. Шувалов В.Е. Концептуальные проблемы развития отечественной районной школы социально-экономической географии. // Вести. Моск. ун-та. Сер. 5. География. Москва. 2005 №1, С. 13-25 (xттп://www.издатгео.ру). (Conceptual problems of the development of the national regional school of social and economic geography. // News. Moscow un-that. Ser. 5. Geography. Moscow. 2005. № 1 - p. 1325 (http: //www.izdatgeo.ru)).

7. Элизбарашвили Н.К., Николашвили Д.А. Ландшафтный анализ населения Грузии // География и природные ресурсы. - Новосибирск. 2006, №1. С. 150155. (хттп: www.издатгео/ру). (Landscape analysis of the population of Georgia // Geography and natural resources. - Novosibirsk. 2006, № 1, p. 150-155. (http: www.izdatgeo / ru)).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.