Научная статья на тему 'Андижон вилояти қишлоқ аҳоли пунктлари ҳудудий таркибининг шаклланиши'

Андижон вилояти қишлоқ аҳоли пунктлари ҳудудий таркибининг шаклланиши Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
264
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қишлоқ жойлар / қишлоқ аҳоли пунктлари / қишлоқ аҳоли пунктлари классификацияси / қишлоқ аҳоли пунктларининг функционал типлари / кичик қишлоқлар / ўрта қишлоқлар / катта қишлоқлар / йирик қишлоқлар / ҳудудий таркиб / ҳудудий тизим / rural areas / rural settlements / classification of rural settlements / functional types of rural settlements / small villages / medium villages / large villages / largest villages / territorial structure / territorial system

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Атажонов Муроджон Махмудович, Исаев Акбаржон Абдулхамидович

Мазкур мақолада Андижон вилоятида қишлоқ аҳоли пунктлари ҳудудий таркиби шаклланишининг географик хусусиятлари ва омиллари баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FORMATION OF THE TERRITORIAL STRUCTURE OF RURAL SETTLEMENTS OF ANDIJAN REGION

This article sets out the geographical features and factors of the formation of the territorial structure of rural settlements of Andijan region.

Текст научной работы на тему «Андижон вилояти қишлоқ аҳоли пунктлари ҳудудий таркибининг шаклланиши»

АНДИЖОН ВИЛОЯТИ ЦИШЛОЦ АХОЛИ ПУНКТЛАРИ Х.УДУДИЙ ТАРКИБИНИНГ

ШАКЛЛАНИШИ

Атажонов Муроджон Махмудович Исаев Акбаржон Абдулхамидович

Андижон давлат университеты

Мазкур ма;олада Андижон вилоятида ;ишло; ахрли пунктлари худудий таркиби шаклланишининг географик хусусиятлари ва омиллари баён этилган.

Калит сузлар: ;ишло; жойлар, ;ишло; ахоли пунктлари, ;ишло; ахоли пунктлари классификацияси, ;ишло; ахоли пунктларининг функционал типлари, кичик ;ишло;лар, урта ;ишло;лар, катта ;ишло;лар, йирик ;ишло;лар, худудий таркиб, худудий тизим.

ФОРМИРАВНИЕ ТЕРРИТОРИАЛЬНОЙ СТРУКТУРЫ СЕЛЬСКИХ НАСЕЛЕННЫХ ПУНКТОВ АНДИЖАНСКОЙ ОБЛАСТИ

В данной статье изложены географические особенности и факторы формированиятерриториальной структуры сельских населенных пунктов Андижанской области.

Ключевые слова: сельское местность, сельские населенные пункты, классификация сельских населенных пунктов, функциональные типы сельских населенных пунктов, мелькие села, средние села, большие села, крупные села, территориальная структура, территориальная система.

FORMATION OF THE TERRITORIAL STRUCTURE OF RURAL SETTLEMENTS OF ANDIJAN

REGION

This article sets out the geographical features and factors of the formation of the territorial structure of rural settlements of Andijan region.

Keywords: rural areas, rural settlements, classification of rural settlements, functional types of rural settlements, small villages, medium villages, large villages, largest villages, territorial structure, territorial system.

DOI: 10.24411/2181- 0761/2020-10068

Кириш. Маълумки, ;ишло; ахоли пунктлари ахоли сонига ва бажарадиган функцияларига кура турли гурухларга ажратилади. Узбекистон шароитида ;ишло; ахоли пунктлари ахоли сонига кура 100-500; 500-1000; 1000-3000; 3000-5000; 5000 ва ундан ю;ори булган гурухларга булинади [2;13-б]. Ахоли сони 3000-5000 кишигача, ва 5000 ва ундан куп булган катта ва йирик ;ишло;лар ахоли зич яшайдиган худудларда, во;а ва водийларда, жумладан, ФарFона, Андижон, Наманган вилоятларида таркиб топган[1;68-б]. Айни вактда мазкур вилоятларда катта ва йирик кишлокларнингулуши улардаги жами кишлок а;оли пунктларининг 1/5 кисмини ташкил этади.

Асосий ;исм. Андижон вилоятида кишлок а;оли пунктларисонива;удудий таркибининг шаклланиши узига хос хусусиятлари ;амда омиллари мавжуд.

Вилоятда мамлакатимизнинг 9,2 фоизахолиси яшайди. (3066,8 минг киши, 2019 йил 1 январь холати). Худудда ахоли жуда зич жойлашган булиб, бу курсаткич нафа;ат республикада, балки МДХ буйича энг ю;ори зичлик курсаткичларига эга (713 киши).

Кишло;ахоли пунктларининг туманлар буйича таркибининг шаклланиши, аввало, худудларнингтабиий-географик, и;тисодий, ижтимоий-демографик ва экологик шарт-шароитлари билан чамбарчас боглик;. Бунда, айни;са, жойнинг табиий шароити, сугориш манбаларига, йирик шахарларга я;ин жойлашганлиги катта таъсир курсатган. Айтиш жоизки, янги узлаштирилган худудларда жойлашган туманларда ахоли сони 500 кишигача булган кичик ;ишло;лар купчиликни ташкил этган (Буз тумани). Мазкур туманда бундай ;ишло;лар вилоят жами кичик ;ишло;ахоли пунктлари (13 та) нинг 46 фоизини ташкил этган. Аксинча, катта ва йирик ;ишло;лар асосан ахоли зич яшайдиган худудларда купро; вужудга келган. Куриниб турибдики, вилоят худудида ;ишло;ахоли пунктларининг тарихий шаклланишига сув манбалари, ирригация-сугориш тизимлари узининг катта таъсирини курсатган.

Жумладан, Андижон вилояти ;ишло;ахоли пунктларининг ахолиси сонига кура гурухлари буйича тахлил ;илиш натижасида уларнинг катта -кичиклиги, жойлашувидаги узига хос хусусиятлар кузга ташланади.

Кишло;ахоли пунктларининг ахолиси 1000 кишигача булган кичик ;ишло;лар 31 тага тенг булиб, улар жами ;ишло;ахоли пунктларининг 6,8 фоизини ташкил этган. Бундай ;ишло;лар туманлар буйича турлича та;симланган. Жумладан, Буз (8 та), Улугнор (6 та) туманлари ахолиси 1000 кишигача булган ;ишло;лар сони энг куп булган гурухга киритилади. Мазкур туманлар кичик ;ишло;лар сонининг куплиги билан алохида ажралиб туради.

Иккинчи гурухга эса ;ишло;лар сони 3 та булган Було;боши, Жала;уду; ва Избоскан туманлари киради. Учинчи гурухга тегишли туманлар ахоли сони 1000 кишигача булган ;ишло;лари сонининг камлиги буйича алохида ажралиб туради. Улар жумласига Асака, Бали;чи, Олтинкул, Пахтаобод, Хужаобод, Кур^онтепа туманлари киритилади. Бундай гурухларнинг вужудга келишига, энг аввало, уларнинг табиий-географик шарт-шароитлари катта таъсир курсатган.

2019 йилда Андижон вилоятида ахолиси 1000-3000 кишигача булган урта катталикдаги ;ишло;лар 201 тани ташкил этган. Улар вилоят жами ;ишло; ахоли пунктларининг 44 фоизига тенг булган. Бундай ;ишло;ларнинг мутло; сони буйича Жала;уду; (35 та), Бали;чи (29 та), Кургонтепа (23 та), Буз (22 та), Избоскан (21 та), Шахрихон (16 та) туманлари алохида ажралиб турса, Хужаобод ( 2 та), Андижон (5 та), Пахтаобод (5 та), Мархамат (6 та), Асака (7 та) туманлари урта ;ишло;ларнинг камлиги кузатилса, ;олган туманлар урта гурухга кирган.

Андижон вилоятида ахолиси 3000 дан 5000 кишигача булган катта ;ишло; ахоли пунктлари 144 тани ташкил этиб, улар жами ;ишло;ларнинг 31,6 фоизига тугри келади. Уларнинг асосий ;исми Асака (27 та ва 18,8 фоиз), Шахрихон (22 та ва 15,3 фоиз) ва Избоскан (17 та ва 11,8 фоиз) туманларида жойлашган.

Ахолиси 5000 киши ва ундан орти; булган ;ишло;лар гурухи ахоли сонининг ута куплиги билан алохида ахамият касб этади. Узбекистан, хусусан, Андижон вилояти шароитида аксарият ;ишло;лар ва уларнинг ахолиси ;ишло; хужалик ишлаб чи;ариши билан богли; булса, ахолиси 5000 киши ва ундан ортик булган ;ишло;лар муайян ишлаб чи;ариш салохияти билан хам ажралиб туради.

Вилоятда ахолиси 5000 кишидан ортик булган йирик ;ишло; ахоли пунктларининг сони 66 тани ташкил ;илади. Йирик ;ишло;лар вилоят жами ;ишло;ахоли пунктларининг 14,5 фоизига тугри келади. Тахлиллар шуни курсатадики, йирик ;ишло;ларнинг деярли ярми Асака, Пахтаобод ва Шахрихонтуманлари худудида жойлашган.

Таъкидлаш жоизки, Андижон вилоятининг табиий-географик шароити, рельеф хусусиятлари, дарё ва сойларнинг мавжудлиги, ахолининг куп сонли ва зич жойлашганлиги натижасида ;ишло;ахоли жойлашувининг йирик тизимлари вужудга келган. Бу тизимда эса йирик ;ишлок;лар алохдда хал;ани хосил килади. Вилоятдаги йирик ;ишлок;лар, одатда, дарё ва сой буйларидаги унумдор ерларда, транспорт коммуникацияларига кулай ерларда, сойларнинг тугаш кисмида вужудга келган. Чунончи, Андижон вилоятида х,ар бир ;ишлок;ахоли пунктининг уртача ахолиси 2019 йилда3223 кишига тугри келди.Уни туманлар даражасидаги тахлили шуни курсатадики, энг ю;ори курсаткичлар Пахтаобод ва Асака туманларига тугри келади. Мазкур туманларда кишлок; ахоли пунктларида ахолининг уртача сони мос равишда 4760 ва 4540 кишини ташкил этади. Шунингдек, Шахрихон (3976), Було;боши (3756) туманлари ;ишло;ларида хам ахоли сонининг куплиги кузатилади. Энг паст курсаткичлар эса Буз (1235) ва Улугнор (2087) туманларида ;айд этилган.

Шу билан бирга, ;ишло;ларнинг зич жойлашганлиги, уз навбатида, улар орасидаги масофанинг кичик булишига олиб келган. Бу курсаткич Андижон вилоятида уртача 2 км. ни ташкил этади[1;104-б].

Андижон вилоятида мавжуд жами ;ишло;ах,оли пунктларининг 44 фоизини урта катталикдаги, 31,6 фоизини катта, 14,5 фоизини эса йирик ;ишло;лар ташкил этади. Вилоятнинг кулай табиий-и;лим шароити ахолининг мана шундай жойлашув тизимларининг вужудга келишига сабаб булган. Бали;чи, Було;боши, Буз, Жалакудук, Избоскан, Мархамат, Олтинкул, Улугнор, Кургонтепа туманлари ахолисининг аксарият ;исми урта катталикдаги ;ишло;ларда исти;омат ;илса, Асака, Пахтаобод, Шахрихон, Хужаобод туманларида ахоли асосан катта ва йирик ;ишло;ларда яшайди. 2018 йил маълумотларини тах,лил килиш шуни курсатадики, вилоят худудида ахолиси 10000 киши ва ундан орти; булган ;ишло;лар хам таркиб топган. Ана шундай ;ишло;лар сирасига Було;боши туманида Було;боши (20640), Найман (9900), ^ургонтепа туманида ^ургонтепа (14000), Пахтаобод туманида Омонжура (10200), Шахрихон туманида Сарой (10400), Янгийул (15700), Назармахрам (14250) кишлок; ахоли пунктларини киритиш мумкин.

Хулоса.Ю;оридагилардан келиб чи;иб айтиш жоизки, ;ишло;ахоли пунктларининг вужудга келиши асосан худудларнинг табиий-и;лимий, и;тисодий, ижтимоий-демографик хусусиятлари билан богли; булиб, кичик ;ишло;лар асосан вилоятнинг янги узлаштирилган чул туманларида,йирик ;ишло;лар сугорма дех;ончилик районларида, шахарлар атрофида шаклланган.

Андижон вилояти ;ишло;ахоли пунктларининг худудий тизимлари туманларнинг табиий, и;тисодий, ижтимоий, тарихий хусусиятлар билан белгиланган. Шунга кура, вилоят шароитида ;ишло;ахоли пунктларининг компакт типлари вужудга келган ва уз навбатида улар "гуж" жойлашув куринишига эгадир.

Демак, ;ишло;ахоли пунктларининг тарихан таркиб топган ва такомиллашиб бораётган бундай тизими ижтимоий инфратузилма элементларининг худудий ташкил этилиши хамда ривожланишига катта таъсир курсатади. Жумладан, ;ишло;ларнинг катта-кичиклиги, улар орасида узаро масофанинг я;инлиги каби жихатларни алохида таъкидлаш жоиз.

АДАБИЁТЛАР:

1. Солиев А., Буриева М., Тожиева 3.,Назаров М., Мухамедов О., Атажонов М. Кишлок; жойлар демографияси,-Т., 2005,- 140 б.

2. Солиев А.С., Назаров М. Узбекистон ;ишло;лари (Кишлок; жойлар географияси).-Т.2009.- 212 б.

3. Солиев А.С. Узбекистон географияси// Узбекистон и;тисодий ва ижтимоий географияси.-Т.:Университет.2014.-404 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.