Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ҲУДУДЛАРИНИ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ КОНЦЕПЦИЯЛАРИ'

ҚИШЛОҚ ҲУДУДЛАРИНИ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ КОНЦЕПЦИЯЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
231
57
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қишлоқ / қишлоқ ҳудудлари / қишлоқ жойлари / қишлоқ тумани / қишлоқ ҳудудларини ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш / қишлоқ ҳудудлари типологияси. / село / сельские территории / сельские местности / сельские районы / социальноэкономическое развитие сельских территорий / топология сельских территорий.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Назарова Феруза Усмоновна

Мақолада қишлоқ ҳудудларини барқарор ривожлантиришнинг объектив сабаблари асослаб берилган, ушбу атамага бўлган назарий ёндашувлар ўрганилиб, хорижий мамлакатларда “қишлоқ ҳудудлари” атамасини аниқлаштирувчи мезонлар умумлаштирилган, уларнинг функциялари ёритиб берилган, Ўзбекистонда қишлоқ ҳудудлари ривожлантиришга таъсир этувчи омиллар бир тизимга келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СОВРЕМЕННЫЕ КОНЦЕПЦИИ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ СЕЛЬСКИХ ТЕРРИТОРИЙ

В статье обоснована объективная необходимость устойчивого развития сельских территорий, на основе изучения теоретических подходов обобщены критерии, определяющие статус «сельских территорий» в зарубежных странах, освещены их функции, систематизированы факторы, влияющие на развитие сельских территорий Узбекистана.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ҲУДУДЛАРИНИ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ КОНЦЕПЦИЯЛАРИ»

Назарова Феруза Усмоновна,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети "Иктисодиёт" факультети "Минтакавий иктисодиёт" кафедраси таянч докторанти

КИШЛОК ^УДУДЛАРИНИ ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ КОНЦЕПЦИЯЛАРИ

УДК: 332.1

НАЗАРОВА Ф.У. КИШЛОК ХУДУДЛАРИНИ ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ КОНЦЕПЦИЯЛАРИ

Маколада кишлок худудларини баркарор ривожлантиришнинг объектив сабаблари асослаб берилган, ушбу атамага булган назарий ёндашувлар урганилиб, хорижий мамлакатларда "кишлок худудлари" атамасини аниклаштирувчи мезонлар умумлаштирилган, уларнинг функциялари ёритиб берилган, Узбекистонда кишлок худудлари ривожлантиришга таъсир этувчи омиллар бир тизимга келтирилган.

Таянч иборалар: кишлок, кишлок худудлари, кишлок жойлари, кишлок тумани, кишлок худудларини ижтимоий-иктисодий ривожлантириш, кишлок худудлари типологияси.

НАЗАРОВА Ф.У. СОВРЕМЕННЫЕ КОНЦЕПЦИИ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ СЕЛЬСКИХ ТЕРРИТОРИЙ

В статье обоснована объективная необходимость устойчивого развития сельских территорий, на основе изучения теоретических подходов обобщены критерии, определяющие статус «сельских территорий» в зарубежных странах, освещены их функции, систематизированы факторы, влияющие на развитие сельских территорий Узбекистана.

Ключевые слова: село, сельские территории, сельские местности, сельские районы, социально-экономическое развитие сельских территорий, топология сельских территорий.

NAZAROVA F.U. MODERN CONCEPTS OF SOCIO-ECONOMIC DEVELOPMENT OF RURAL TERRITORIES

In the article is substantiated the objective need for sustainable development of rural territories, based on a study of theoretical approaches, generalized the criteria that determine the status of «rural territories» in international practice, highlights their functions, systematized factors affecting the development of Uzbekistan's rural areas.

Key words: village, rural territories, rural areas, country side, socio-economic development of rural areas, topology of rural areas.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

Кириш.

Кишлок худудлари улкан иктисодий, табиий, демографик, экологик ва илмий-маданий салохиятга эга булиб, Узбекистон ижтимоий-иктисодий ривожланишида мухим урин тутади. Шу муносабат билан кишлок худудларини баркарор ривожлантириш, бу ерда мавжуд имкониятлардан самарали фойдаланиш респу-бликамиз хукумати давлат сиёсатининг устувор йуналишларидан хисобланади.

Хусусан, Узбекистон Республикаси Пре-зидентининг 2019 йил 23 октябрда кабул килинган "Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йил-ларга мулжалланган стратегиясини тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-5853-сон фармонида кишлок худудларини баркарор ривожлантиришга алохида урFу берилган1. Мамлакатда ахоли фаровонли-гини ошириш ва ик,тисодиётни баркарор ривожлантириш билан боFлик муаммоларни самарали хал этиш кишлок худудларини изчил ривожлантириш билан якиндан боFлик.

Тадцицот мавзусининг долзарблиги.

Кишлок худудларини баркарор ривожлантиришнинг долзарблиги куйидаги омиллар билан боFлик:

- бугунги кунда Узбекистонда кишлок худудлари 260 та кишлок фукаролар йиFини ва 11015 та кишлок ахоли пунктларини уз ичига камраб олади2. Бу худудларда мамлакат ахолисининг карийб ярми (16,8 миллион киши) истикомат килади. Якин ва урта истикболда бу улуш усиш тенденциясига эга булади. Бу, энг аввало, кишлок жойларда ахоли тугилиш дара-жасининг шахарларга нисбатан юкорилиги ва улим даражасининг пастлиги билан изохланади. Тахлиллар шуни курсатадики, агар 2010-2019 йиллар давомида Узбекистон ахолиси 28001,4 миллион кишидан 33255,5 миллион киши-гача усган булса, шахар ахолиси бу даврда 16,5 фоизга, кишлок ахолиси эса 21,2 фоизга усди3. 2010 йилда кишлокларда хар минг кишига туFри келадиган туFилиш даражаси 24,5 кишини,

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги "Узбекистон Республикаси кишлок, хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегиясини тасдиклаш туFрисида" ПФ-5853-сон фармони. - https://lex.uz/docs/4567334

2 https://stat.uz/uz/180-ofytsyalnaia-statystyka-uz/6548-¿етодгаАуа

3 https://stat.uz/uz/press-sluzhba/novosti-gks/180-

ofytsyalna¡a-statystyka-uz/6548-demograf¡ya

шахарларда 19,6 кишини ташкил этган булса, 2019 йилда бу курсаткичлар мос равишда 21,2 ва 25,5 кишига тенг булди. Айни вактда улим даражаси шахарларда 5,1 дан 5,0 гача, кишлокларда 4,8 дан 4,7 промиллягача пасайди. Бугунги кунда Узбекистоннинг 14 минтакасидан 10 тасида кишлок ахолисининг улуши шахар ахолисига нисбатан юкори. Кашкадарё (56,9 %), Сирдарё (57,3 %), Самарканд (62.8 %), Бухоро (63 %), Сурхон-дарё (64,6 %) ва Хоразм (66,8 %) вилоятлари шулар жумласидандир4;

- кишлок худудларида туFилиш даражасининг юкорилиги (2019 йилда 25,5 промилле) мехнат бозорига хар йили юз минглаб мехнат ресурсларининг кириб келишини таъминлайди. Бу эса уз навбатида кишлок жойларда ортикча ишчи кучи мавжуд булишига олиб келмокда;

- кишлок худудларида давлат хизмат-лари, транспорт ва ахборот-коммуникация алокаларининг ривожланиш даражаси, ахоли турмуш фаровонлиги курсаткичлари шахарларга нисбатан паст даражада сакланиб колмокда ва бошкалар.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Сунгги йилларда мамлакатимизда кишлок худудларини ижтимоий-иктисодий ривожлантириш, бу худудларда ишлаб чикариш ва ижтимоий инфратузилма тармокларини барпо этиш, кишлок ахолиси турмуш даражасини ошириш борасида муайян ишлар амалга оширилмокда.

Шу билан бирга, узок давр мобайнида кишлок худудларини ривожлантиришнинг асосий мезони сифатида кишлок хужалиги ишлаб чикаришига устуворлик берилиши хамда худудий эхтиёжларни батафсил бахолашга асосланган ва ракобат афзалликларини хисобга олган комплекс стратегия ва дастурларнинг мавжуд эмаслиги кишлок худудларининг бир томонлама ривожланишига, ишлаб чикариш кучларининг ноокилона жойла-шишига, ижтимоий-маиший инфратузилманинг ривожланмай колишига, табиий-иктисодий, демографик салохиятдан тулик фойдаланмасликка ва окибатда кишлок жойларда ахоли турмуш фаровонлиги курсаткичларининг шахар жойларга нисбатан сезиларли даражада оркада колишига олиб келмокда.

"Иктисодиёт ва саноат вазирлигининг мувофиклаштируви остида амалга оширилаётган кишлокларни ривожлантириш дастурлари, асосан,

4 https://stat.uz/uz/press-sluzhba/novost¡-gks/180-ofytsyalnaia-statystyka-uz/6548-demografiya

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

х,УДУДИЙ ик1тиcодий номyтaноcибликни бapтapaф этишга кapaтилгaн 6Ули6, йиpик Luaxap мapкaз-лapи фойдacи учун, кишлок ax1олиcининг кичик биp ^ми - фepмepлap вa кишлок xyжaлиги ишлaб чи^иши билaн шyFyллaнaдигaн бошкa тaдбиpкоpлap ceктоpи томонидaн кУллaб-кyввaтлaнaди, биpок кишлок мaxaллaлapи чeтдa колмокдa"1. Шу мyноcaбaт билaн кишлок xyдyдлapини ижтимоий-иктиcодий pивожлaн-тиpиш мacaлacигa кeнгpок кapaш тaлaб этилaди, чунки xоpижий тaжpибa шyндaн дaлолaт бepa-дики, фaкaт кишлок xyжaлигининг у^ши кишлок axолиcи дapомaдлapини кyпaйтиpиш учун eтapли эмac. Шу caбaбли кишлок xyдyдлapини pивож-лaнтиpиш учун caъй-xapaкaтлapни нокишлок xyжaлик дapомaдлapи мaнбaлapини бapпо этиш вa кyпaйтиpиш, бaндлик дapaжacини оши-pиш, уй-жой шapоитлapини яxшилaш, кишлок xyдyдлapининг тaбиий-иктиcодий caлоxиятидaн caмapaли фойдaлaниш вa бошкaлapгa йyнaлтиpиш лозим.

Tадк,ик,oт мацсади.

Taдкикотнинг мaкcaди кишлок xyдyдлapини ижтимоий-иктиcодий pивожлaнтиpишгa бул^н зaмонaвий кapaшлap ßa бу œx^a xоpижий мaм-лaкaтлapдa тyплaнгaн тaжpибaлapни ypгaниш acü-cидa Узбeкиcтондa кишлок xyдyдлapини бapкapоp pивожлaнтиpишнинг ycлyбий жиxaтлapини тaко-миллaштиpиш бyйичa илмий тaвcия вa aмaлий тaклифлap ишлaб чикишдaн ибоpaт.

Tадк,ик,oт метoдлаpи.

Taдкикотни aмaлгa ошиpиш жapaëнидa "кишлок xyдyдлapи", "кишлок жойлapи" aтaмa-лapининг мохияти вa мeзонлapигa ниcбaтaн олим-лap xaмдa экcпepтлapнинг илмий кapaшлapи киëcий тaxлил килинди. Maколaдa кyзaтyв, aбcтpaкт-мaнтикий фикpлaш, тизимли ëндaшyв, иктиcодий шapxлaш ycyллapидaн фойдaлaнилгaн.

Илмий мoцияти.

Кишлок xyдyдлapини бapкapоp pивожлaн-тиpишни тaъминлaшдa унинг дacтypий-ycлyбий жиxaтлapи мyxим pоль yйнaйди. Бу эca энг aввaло, кишлок xyдyдлapининг мaкомини бeлгилaшни тaкозо этaди. Аммо бугунги кyндa мaмлaкaти-миздa "кишлок xyдyди" тyшyнчacининг моxиятини ëpитиб бepyвчи ягонa кapaш, унинг микдоpий вa

1 ^^e^or^ Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2O19 йил 23 октябpдaги "Узбекистан Pecпyбликacи кишлок, xyжaлигини pивожлaнтиpишнинг 2O2O-2O3O йиллapгa мyлжaллaнгaн cтpaтeгияcини тacдик1лaш тyFpиcидa" ПФ-5853-cон фapмони. - https:||lex.uz|docs|4567334

cифaт мeзонлapи xaмдa тacнифлapи шaкллaнмa-TaK Кишлок жойлapини идeнтификaциялaшнинг aник кypcaткичлapи xaм тypличa тaлкин килинaди.

Хopижий манбалаpни таджик, этиш нати-жалаpи шуни кypсатадики. Иктиcодий pивож-лaниш вa xaмкоpлик тaшкилоти (ИPXT)гa aъзо мaмлaкaтлapидa жойлapнинг кишлок xyдyдлapи мaкомигa моc кeлишини aниклaштиpyвчи ëндa-шyвлap ишлaб чикилгaн. Бyндa acоcий эътибоp axоли cони, зичлиги, axоли ^к^^ини^ шaxap мapкaзлapигa ниcбaтaн жойлaшyвигa кapaтилгaн.

Шуни эътибоpгa олиш лозимки, xap биp xyдyднинг pивожлaниши иккитa бош тaмойилгa боFлик: фyнкционaл (epлapдaн унинг ички, тaбиий xycycиятлapи вa pecypc киймaтигa моc xолдa фой-дaлaниш) вa позицияли (бошкa объeктлapгa ни^ бaтaн epнинг xyдyдий вa ижтимоий-икти^дий вaзиятий жойлaшyви xиcоби). Бу тaмойиллap acо-cидa xyдyдлap кишлок жойлapигa, юкоpи ypбa-низaцииялaшгaн ëки caноaт зонaлapигa aжpa-тилaди. Гоxидa ин^н учун киpиш мaн этилгaн, xyжaлик фaолияти юpитиш тaкиклaнгaн, кaм фой-дaлaнилaдигaн, инcон оëFи eтмaгaн ë^ тaбиaт кУpикxонaлapи xyдyдлapи cифaтидa фойдaлaни-лaдигaн xyдyдлap xaм aжpaтилaди2.

Иктишдий гeогpaфиядa "кишлок жойи йиpик шaxapлap aтpофидa УЗИНИНГ тaбиий шapоит-лapи вa pecypcлapи, кишлок axолиcи xaмдa ушбу xyдyддa acоcий ишлaб чи^иш фондлapи вa моддий мaдaниятнинг тypли xил yнcypлapигa эгa бyлгaн axоли яшaйдигaн жой"3 cифaтидa тaлкин этилaди.

Хоpижий тaдкикотчилap томонидaн олиб боpилгaн тaдкикотлap нaтижaлapигa кypa, ypбa-низaция вa шaxap xaëтигa xоc бул^н мeзон-лap кyйидaгилapдиp: мулокотнинг aнонимлиги, мexнaт тaкcимоти, xaëт тapзи диффepeнциaцияcи, мyноcaбaтлapнинг шaxccизлaниши, мaкомлapнинг aжpaлиши.

Macaлaн, pоccиялик олимлap T.И.Зacлaвcкaя вa P.В.Pивкинa шaxapни кишлокдaн фapклaш учун кyйидaги кypcaткичлap тизимини тaклиф этaдилap:

- axоли cони, унинг мyвозaнaтлиги, axолининг тaбиий вa мexaник xapaкaти;

2 Лс^кин А.А. Cтpaтeгия ycтойчивого paзвития ceльcкиx тeppитсpий: нa мaтepиaлax Пeнзeнcкой сблacти: диc ... кaнд. экон. нayк | А.А.Лсмaкин.| - Пeнзa, 2O11. - 2O2 c.

B Ксвaлeв С.А. Хипология и paйониpовaниe ceльcксгс pacceлeния [Элeктpсн. pecypc] | C.А.Ксвaлeв. - Peжим дсcтyпa: http:||www.demoscope.ru|weekly| 2OO6|O255| a№alitO8.php

ИKTИCОД BA МОЛИЯ I ЭKОHОMИKA И ФИHAHCЫ 2O2O, 3(135)

1-жадвал. Хорижий мамлакатларда к,ишлок, х,удудларини аник,лаштирувчи ёндашувлар1

Фойдаланиладиган мезонлар Мамлакат

Ахоли зичлиги 1 км. кв. да 400 кишидан кам булган ва ахоли концентрацияси 1 минг кишидан кам булган ахоли пунктлари худудлари Канада

Яшовчилар сони 200 кишидан кам булган ахоли пунктлари худудлари Дания

Ахоли таркок жойлашган ва ахоли зичлиги паст булган худудлар Финляндия

Яшовчилар сони 2 минг кишидан кам булган ахоли пунктлари худудлари Греция

Статистик кичик гурухлар (ахоли сонига нисбатан) Венгрия

Ахоли сони 1500 кишидан кам булган шахарлар ва мамлакатнинг очик районлари Ирландия

Ахоли зичлиги ва сони кам, кишлок хужалиги билан боFлик булган худудлар Италия

Ахоли сони 1 км. кв.га 150 минг кишидан кам булган ва юкори ахоли жойлашуви зичлигига эга булмаган худудлар Люксембург

Яшовчилар сони 1 минг кишидан кам булган, шахар марказлари таъсиридан узокда жойлашган ахоли пунктлари Янги Зеландия

Яшовчилар сони 2 минг кишидан кам булган ахоли пунктлари худудлари Испания

Ахоли жойларидан ташкаридаги худудлар (кишлоклараро худудлар) Швеция

Урбанизациялашган худудлар таркибига кирмаган, ахоли сони 2500 кишидан кам булган ахоли пунктлари ёки бошка худудлар АК,Ш

Аник ривожланиш дастурининг максад ва вазифаларидан келиб чиккан холда ишлаб чикилади Чехия

- ижтимоий ишлаб чикаришнинг тармок, ва касбий тузилмаси;

- маъмурий бирликлар замонавий бошкарувининг ташкил этилиши;

- хизматлар доирасининг ривожланиши, ижтимоий истеъмолнинг ташкил этилиши;

- саноат, транспорт тизими, курилишнинг ривожланиш даражаси;

- одамларнинг хаёт тарзи, жой ахолисига хос меъёр ва кадриятлар;1

- маъмурий бирликларнинг ижтимоий функ-циялари;

- шахар ёки кишлок сифатида маъмурий бирликка булган муносабат2.

Кишлок, жойлари хужаликнинг асосий функционал тизимларининг мослашуви асосида шаклла-надиган мураккаб худудлар булиб, бу худудлар табиий мухит, ахолининг жойлашиши билан узаро харакатда шу билан бирга маълум бир ишлаб чикариш ва ижтимоий инфратузилмага эга булади.

1 Ускова Т.В. Теория и методология управления устойчивым социально-экономическом развитием региона: автореферат дис. док. эконом. наук. [Текст] Вологда, 2010. - 36 с.

2 Зайцева О.О. Сельские территории как объект управления: понятие, функции, типологии //

Фундаментальные исследования. 2013. №6 - 2. - С. 416-420.

Замонавий шароитда ишлаб чикариш куч-ларининг хамда ижтимоий муносабатларнинг ривожланиши билан кишлок жойи мураккаб табиий-хужалик худудий тизим сифатида юзага чик,ади. Унинг ривожланиши табиий, иктисодий, ижтимоий мухитлар ва бошк,арув органларининг узаро алокасининг етилганлик даражаси билан аникланади. Унинг учун:

- бутунлик (мак,садлар, функциялар, тузилма бирлиги);

- автономлик (яна хам тартибликка инти-лиш);

- баркарорлик (ички тузилманинг сакланиши ва ривожланиши);

- бошкарувнинг икки улчамлиги (умум район устуворликларни аниклаш, марказнинг иктисодий меъёрлари ва хужалик субъектлари манфаатлари хамда ахолининг махаллий ташаб-буслари дифференциацияси) каби сифатлар хос3.

Уз навбатида, "кишлок" термини ердан фойда-ланиш усулларидан, иктисодий ривожланиш ва иктисодий ихтисосликдан катъий назар худудий акцентга эга. Кишлок хар доим хам маъмурий чегаралар ёки маълум бир иктисодий сектор-

3 Роговская Н. В.Типология сельских территорий на региональном уровне. [Электрон. ресурс] / Н. В. Роговская. - Режим доступа: http://www.timacad.ru/ conf_news/section2/Rogovskaya_ru.pdf.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

нинг доираси билан мос келмаслиги сабабли улар туFрисидаги статистик маълумотларни йиFишда кийинчиликларни келтириб чикаради.

Узбекистонда кишлок худудлари Узбекистон Республикаси субъектларининг маъмурий чега-ралари билан чегараланган. Шу сабабли, маъ-мурий булинишни хисобга олган холда "кишлок худудлари", "кишлок районлари" атамаларидан фойдаланилади.

"Кишлок жойлари" терминининг кулланилиши устида бахсли ёндашувлар мавжуд. В.М.Баутин ва В.В.Козловлар "кишлок жойлари" терми-нининг урнига, "шахар худудлари" терми-нига монанд "кишлок худудлари" терминининг кулланилиши максадга мувофик деган фикрни илгари сурадилар1. Хорижлик ва махаллий олим-ларнинг фикрларига кура, сузлар морфология-сини чукурлаштирмасдан "кишлок жойлари" ва "кишлок худудлари" терминларини бир хил маз-мунни билдирувчи синонимлар сифатида кабул килса булади.

А.В.Петриковнинг фикрига кура, "кишлок жамиятнинг ижтимоий-худудий тизимости тизими булиб, у узида кишлок ахолиси, кишлок хаёт фао-лияти билан боFлик булган ижтимоий муноса-батлар йиFиндисини камраб олган ижтимоий-иктисодий, худудий, табиий ва тарихий-маданий мажмуани, шу билан бирга, худудни ундаги мод-дий объектларни акс эттиради"2.

Шундай килиб, кишлок худуди (кишлок жой-лари)ни купгина олимлар шахардан ташкарида мавжуд булган кишлок ахоли пунктлари жойлаш-ган худуд ёки худудлараро худуд сифатида тушуна-дилар. Лекин бир катор олимлар иктисодиётнинг замонавий ривожланиш боскичида кишлок худудини бир канча функцияларга эга булган кишлок жойларининг, худудлараро жойларнинг узига хос мураккаб ижтимоий-иктисодий тизими сифатида куриш кераклигини таъкидлайдилар. Кишлок худудларининг яна бир узига хос хусу-сиятларидан бири шуки улар купгина кулайликлар учун манба булиб хисобланади.

1 Баутин В. М. Устойчивое развитие сельских территорий: сущность, термины и понятия / В. М. Баутин, В. В. Козлов // Информационный бюллетень / МСХ РФ, 2006. - № 3-4. - С.64-67.

2 Петриков А. В. О проекте концепции устойчивого развития сельских территорий РФ на период до 2020 года / А. В. Петриков // Муниципальная Россия. - 2010. - № 1 (7). - С. 15-23.

Бизнинг фикримизча, кишлок худудлари - бу инсон фаолияти ёрдамида узлаштирилган кишлок жойлари ва кишлоклар аро худудлар булиб, инсон хаёт фаолиятини таъминлаш хамда ишлаб чикариш учун фойдаланиладиган шахар чегара-ларидан ташкаридаги ерлардир.

Кишлок жойлари деганда бир ёки бир нечта кишлок ахоли пунктлари (кишлоклар, овуллар, кишлок махаллалари, тоF кишлоклари) жойлаш-ган, сайланган махаллий уз-узини бошкариш органлари томонидан бошкариладиган худудларини тушуниш мумкин.

Кишлок жойларининг функциялари куп кирралидир. Улар умуммиллий ахамиятга молик бир канча функцияларни бажаради: ишлаб чикариш, демографик, мехнат ресурслари, уй-жой, худудий-коммуникация ва кишлок худуди устидан ижтимоий назорат. Куйидаги расмда (2-жадвал) бу функцияларнинг кискача тавсифи келтирилган:

Кишлок жойи кишлоклараро хужаликка ва ижтимоий алокаларга эга. Бу эса кишлок худудини бюджетга эга булган ва ривожланиши учун моли-явий окимларни жалб кила оладиган ва мустакил ташкил эта оладиган хужалик субъекти - маъмурий район (кишлок тумани) сифатида куришни такозо этади. Кишлок худудида жойлашган хар бир хужалик юритувчи субъект бозор шаро-итида ресурслардан самарали фойдаланган холда тармок ва хужалик юритишнинг рацио-нал тизими асосида махсулот ишлаб чикариши (иш бажариши, хизмат курсатиши), такрор ишлаб чикаришни таъминлаши шарт.

Кишлок худудларининг холати ва ривожлани-шига куйидаги омиллар таъсир курсатади:

Институционал омиллар. Кишлок худудларида ижтимоий-иктисодий узгаришларни тартибга солиш, ривожлантириш, куллаб-кувватлаш чора-тадбирларини ишлаб чикиш ва амалга ошириш жараёнига хизмат килувчи таш-килотлар, муассасалар, конунлар, меъёрлар, ман-балар.

Табиий-географик омиллар. Кишлок ахоли пунктлари жойлашган худуд ва унинг атрофи мухитининг географик хусусиятлари, кишлок худудининг майдони, жойлашуви, табиий ресурс-ларнинг мавжудлиги ва улардан фойдаланиш имкониятлари.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

2-жадвал. Кишлок, худудларининг функциялари1

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Функциялар Тавсифи

Ишлаб чикариш Жамият эхтиёжини ва саноатнинг хом ашёга булган эхтиёжини, урмон хужалиги, баликчилик ва бошка нокишлок хужалик махсулотларига булган эхтиёжни кондириш

Демографик Мамлакатнинг демографик салохиятини таъминлаш

Мехнат ресурслари Шахарларни кишлокдан кетган ишчи кучи билан таъминлаш; шахар ташкилот ва корхоналарида мехнатга лаёкатли кишлок ахолисидан фойдаланиш

Уй-жой Кишлок худудларида шахарда даромадга эга фукароларининг уй-жойларини жойлаштириш, кишлок ижтимоий ва инженерлик инфратузилмаси объектларидан фойдаланишга шароит яратиш

Худудий-коммуникация Йулларни, электр узатиш линиялари, водопровод ва бошка инженер коммуникация, алока воситаларини яратиш ва созлаш

Экологик Бутун худудда экологик мувозанатни куллаб-кувватлаш, курикхоналарни саклаш, чикиндиларни саклаб туриш

Маданий Маданий-тарихий мерос хамда кишлок хаёти укладининг сакланиши

Рекреацион Буш вакт мазмунли утказиш ва дам олишни ташкил этишда маданий ландшафтдан, манзара ва туристик инфратузилмадан фойдаланиш

Сиёсий Йирик шахар ахолисига нисбатан кишлок ахолисининг толерантлиги ва консервативлиги хисобига жамиятда турFунликни (мувозанатни) таъминлаш

Кишлок худудларининг ижтимоий назорати Кишлок ахоли пунктларида ижтимоий тартиб ва хавфсизликни таъминлашда давлат хокимияти органларига кумак курсатиш

Агломерация омиллари. Кишлок, хужалик ва саноат корхоналарининг кооперацияла-шув ва комбинациялашув буйича иктисодий алокаларининг зичлиги ва баркарорлиги; шахарлар орасида доимий равишда такрорла-ниб турувчи кунлик ёки хафталик мехнат маятни-кларини юзага келтирадиган узаро боFлик ахоли жойлашувлари; доимий такрорланиб турувчи маданий-маиший, рекреацион, маъмурий-сиёсий, ташкилий-хужалик алокаларининг мавжудлиги.

Иктисодий омиллар. Худуд ва унинг атро-фидаги ишлаб чикариш бирликлари ва уларнинг фаолияти.

Хужалик омиллари. Кишлок худудида амалга оширилаётган ишлаб чикариш ва бошка хужалик фаолиятларида ахолининг иштироки.

Демографик омиллар. Худудда яшаётган ахолининг сони, унинг ёш ва ижтимоий шак-лланиши буйича тавсифи, кишлок худудида ахолининг жойлашуви, оилалардаги тузилмавий узгаришлар.

1 Концепция устойчивого развития сельских территорий Российской Федерации на период до 2020 г. [Электронный ресурс] Сетевой адрес: http:// www.mcx.ru/

Ижтимоий омиллар. Худудда ижтимоий соханинг ривожланганлиги, ижтимоий хизмат-ларнинг сифати, ахоли даромадлари даражаси, бандлик ва ишсизлик масалалари.

Инфратузилма омиллари. Худудда ижтимоий, инженер ва транспорт инфратузилмаси-нинг ривожланганлиги.

Экологик омиллар. Худудда мавжуд экологик муаммолар, худудга таъсир курсатаётган экологик хавф, экологик тахдид. Атроф-мухитнинг ифлос-ланиши.

Асосий натижалар.

Узбекистонда давлат сиёсати параметрларини аниклаштириш мумкин булган, худудларнинг хар бир турини ривожланиш курсаткичларини табакалаштириш имконини берувчи умумкабул килинган кишлок худудлари типологияси мавжуд эмас. Бизнинг фикримизча, бу кишлокнинг иктисодий, ижтимоий, экологик ва бошка хаёт фаолияти доираларининг вазифаларини мажмуа-вий бажарилишини оркага тортаётган омил сифа-тида бахоланади.

Одатда, кишлок худудларининг иктисодий асоси сифатида табиий ресурслардан фойда-ланишга боFлик булган тармоклар, биринчи навбатда кишлок хужалиги ишлаб чикариши

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

хисобланади, ривожланган давлатларнинг дав-лат сиёсати тармок ёндашувига асосланар эди. Шу муносабат билан кишлок ва кишлок хужалиги ишлаб чикариши бир-бирини такозо килувчи деб кабул килинган. Охирги вактларга келиб, ривожланган давлатларда кишлок худудларига нисба-тан ёндашув узгарди. Бу давлатларда энди кишлок худудларида кишлок хужалиги иктисодиётнинг асосий сектори сифатида каралмайди. Бугунги кунда ЕИ ва АКШда давлат сиёсати бевосита товар ишлаб чикарувчиларни куллаб-кувватлашни кискартирган холда худудий ёндашувга эътибо-рини каратмокда.

Замонавий шароитда кишлок худудларини ривожлантириш нафакат худудларда кишлок хужалигини ва бошка ишлаб чикариш сохаларини ташкил этиш хамда юритишнинг ижтимоий-иктисодий, экологик мезонларини камраб олади, балки кишлок хаёт тизими марказида турган кишлок яшовчисининг эхтиёж ва манфаатларини шу билан бирга кишлок ахолиси хаёт сифатини оширишни хам билдиради.

Хулоса ва таклифлар.

Хулоса килиб айтганда, миллий амалиётда кишлок худудларини баркарор ривожлантириш-нинг мохиятини очиб берувчи ёндашувлар етар-лича шакллантирилмаган. Шу сабабли кишлок худуди терминининг мазмунини очиб берувчи умумкабул килинган таъриф мавжуд эмас. Бизнинг фикримизча, якин келажакда янги куп мезонли илмий йуналишни шакллантириш, унда кишлок худудларини ривожлантириш сиёсатини шакллан-тиришга асос сифатида хизмат килувчи терминология конунлар билан мустахкамланиши лозим.

Шу билан бирга бугунги кунда кишлок хаёт тарзи жозибадорлигини ошириш учун кишлокка аграр махсулотлар манбаи сифатида карайдиган иктисодий детерминизмдан воз кечиш лозим. Айни вактда кишлокка ахоли истикомат киладиган, инсон капитали шаклланадиган ва ривожланадиган худуд сифатида караш максадга мувофик.

Фойдаланилган адабиёт:

1. Узбекистан Республикаси Президентининг "Узбекистан Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегиясини тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-5853-сон Фармони. - https://lex.uz/docs/4567334

2. Назарова Ф.У. Основные направления развития сельских территорий Узбекистана // Экономика и предпринимательство. - М.: 2019. - №10. - С.518-521.

3. Ускова Т.В. Теория и методология управления устойчивым социально-экономическом развитием региона: автореферат дис. док. эконом. наук. [Текст] - Вологда, 2010. - С.36.

4. Ломакин А. А. Стратегия устойчивого развития сельских территорий : на материалах Пензенской области : дис ... канд. экон. наук / А. А. Ломакин. - Пенза, 2011. - 202 с.

5. Ковалев С. А. Типология и районирование сельского расселения [Электрон. ресурс] / С. А. Ковалев. - Режим доступа: http://www.demoscope.ru/weekly/ 2006/0255/a№alit08.php

6. Зайцева О.О. Сельские территории как объект управления: понятие, функции, типологии // Фундаментальные исследования. 2013. №6- 2. - С.416-420.

7. Роговская Н. В. Типология сельских территорий на региональном уровне. [Электрон. ресурс] / Н. В. Роговская. - Режим доступа: http://www.timacad.ru/conf_news/section2/ Rogovskaya_ru.pdf

8. Баутин В. М. Устойчивое развитие сельских территорий: сущность, термины и понятия / В. М. Баутин, В. В. Козлов // Информационный бюллетень / МСХ РФ, 2006. - № 3-4. - С.64-67.

9. Петриков А. В. О проекте концепции устойчивого развития сельских территорий РФ на период до 2020 года / А. В. Петриков // Муниципальная Россия. - 2010. - № 1 (7). - С. 15-23.

10. Концепция устойчивого развития сельских территорий Российской Федерации на период до 2020 г. [Электронный ресурс] Сетевой адрес: http://www.mcx.ru/

11. Trends In Rural Policy Making And Institutional Frameworks. OECD. 1999

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 3(135)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.