CC BY
0УДК 94(476)"-14-10" DOI 10.52928/2070-1608-2024-69-1-6-10
ГЕНЭЗ1С, ХРАНАЛОГ1Я I Г1СТАРЫЧНЫ ЛЁС КУЛЬТУРЫ БРОМЕ У КАНТЭКСЦЕ АСВАЕННЯ М1ЖРЭЧЧА ЗАХОДНЯГА БУГА, ПРЫПЯЦ1 I НЁМАНА У ПОЗНЕЛЕДАВ1КОВЫ ЧАС
А.Д. ГАРШКОУ (Гродзенск дзяржауны утвератэт мя Янк1 Купалы) ORCID: https://orcid.org/0000-0003-2805-0678
Артикул прысвечаны праблемам храналогИ i гктарычнага лёсу культуры броме у кантэксце засялення тэрыторып сучаснай Беларуа, прынама, мiжрэчча Заходняга Буга, Прыпяц i Нёмана. Аутарам выкананы агляд гктарыяграфи па праблеме даследавання i вызначана ступень даследаваннасц дадзенага пытання у беларускай гктарыяграфИ i археалагiчнай навуцы. Зыходзячы з даных, атрыманых у вытку палявых даследаванняу на помтках археалогИ, а таксама даных прыродазнаучых навук, былi сфармуляваныя магчымыя варыянты з 'яулення насельнщтва культуры броме у вытку уздзеяння прыродных катакл1змау, ятя, у сваю чаргу, паспрыялi яе фармiра-ванню i асваенню Заходнебужска-Прыпяцка-Нёманскага мiжрэчча.
Ключавыя словы: археалогiя, культура броме, фiнальны палеалiт, першабытная гiсторыя Беларуа.
Уводзшы. Адной з першых адносна масавых мпрацый на тэрыторыю сучаснай Беларуа у фшальнапа-леалиычны перыяд здзейснш носьбпы культуры броме (у беларускай пстарыяграфп яна вядома як "лшгбГ', "лшгбшская" щ "броме-лшгбГ'). Асноуная маса помшкау (вядома каля 50 пунктау) дадзенай культурнай адзiнкi размяшчаецца у басейнах рэк Нёман, Прыпяць i Дняпро. Даследавалюя стацыянарнымi раскопкамi только некальш, у асноуным - у межах Гродзенскага i Ваукавыскага узвышшау. Няглядзечы на невял^ю колькасць палявых даследаванняу, назапашаны матэрыял патрабуе асэнсавання, а самае галоунае - вызначэння некаторых асноуных характарыстык любой археалагiчнай культуры: генезюу, храналогii i пстарычнага лёсу. Метавши спроба вырашэння дадзеных праблем у кантэсце асваення Заходнебугска-Прыпяцка-Нёманскага мiжрэчча з'яуляецца мэтай дадзенага артыкула.
Гiстарыяграфiя. Нягледзячы на тое, што наяунасць матэрыялау, характэрных для культуры броме, у мгж-рэччы Заходняга Буга, Прыпящ i Нёмана адзначалася яшчэ у 60-я гг. ХХ ст., пытанш генезiсу, храналогii i гюта-рычнага лёсу дадзенай супольнасцi у беларускай пстарыяграфп пачалi распрацоувацца тольк1 у канцы ХХ ст. [1, с. 58-59]. У энцыклапедьн "Археалогiя i нумiзматыка Беларусi", якая выйшла у 1993 г. змешчаны невялiкi артыкул У.Ф. 1саенк1, прысвечаны культуры броме. У iм даследчык адносiць дадзеную супольнасць да перыяду мезалiту i датуе 9-8 тыс. да н. э. [26, с. 370]. Пытанш генезюу i пстарычнага лёсу у гэтым артыкуле не уздымалюя. У першым томе акадэмчнага выдання "Археалойя Беларусi. Том 1" (1997 г.) прысуттчае раздзел, натсаны М.М. Чар-няускiм, прысвечаны помнiкам лiнгбiйскай культуры, дзе згадваюцца только два - Кавальцы 2 i Краснасельскi 5. На аснове аналiзу матэрыялау дадзеных стаянак, а таксама iх тапаграфiчнага размяшчэння, аутар храналагiчна прывязвае iх да алероду - дрыясу III. У якасщ асновы для фармiравання культуры броме М.М. Чарняусш разгля-дау некаторыя позднемадленск1я групы з тэрыторыi Францыi. Пстарычны лёс дадзенага насельнщтва звязваецца з арэнсбургскай супольнасцю [3, c. 34-35].
Новым поглядам на праблему мiграцыi культуры броме у мiжрэччы Заходняга Буга, Прыпящ i Нёмана з'яуляюцца публiкацыi В.С. Абухоускага. Даследчык адносiць з'яуленне дадзенага насельнщтва на азначаных тэрыторыях у перыяд алероду (11,8 - 10,8 тыс. г. назад) [4, с. 73]. Пытанш генезюу i пстарычнага лёсу В.С. Абу-хоусш у сва1х працах не закранау, верагодна, гэта звязана з адсутнасцю добра стратыфшаваных крамянёвых комплексау. Гэтыя думш таксама знайшлi адлюстраванне у друпм томе энцыклапедып "Археалогiя Беларусi" (2011 г.). У артыкуле, прысвечаным культуры броме, аутарам якога з'яуляецца А.Г. Калечыц, падаюцца гiпотэзы аб паходжанш супольнасцi на аснове помнiкаУ тыпу Фон-Робер, мадлену тыпу Тает або прадстаушкоу культурнай адзiнкi федэрмесер. Храналапчна з'яуленне даследуемага насельнiцтва на тэрыторыi Беларусi адно-сiцца да алероду - пачатку дрыясу III (9 - 8 тыс. да н. э.). Пстарычны лёс культуры броме звязваецца з арэнсбур-гам [5, с. 16-17]. Гэтыя погляды без ютотных змяненняу знайшлi адлюстраванне у iншых працах А.Г. Калечыц i з'яуляюцца дамiнуючымi у сучаснай беларускай археалапчнай пстарыяграфп [6, с. 42-43; 7, с. 395-396.]
Асноуная частка. Генезк. Адзш з распачынальшкау даследавання культуры броме Т. Мацьяссен суад-носiу дадзеную адзiнку з позшм мадленам Францыi (тып наканечнiкау Фон-Робер) [8, c. 148; 9, с. 211]. Гэта звязана, хутчэй за усё, з тым, што для гэтага этапа характэрныя чаранковыя наканечнiкi, як1я знешне падобныя да тыпу Лшгб^ але, разам з тым, у тэхналапчным плане таюя элементы к1дальнага узбраення iстотна розняцца, як i разы-ходзяцца храналапчна - артэфакты датуюцца прамежкам 29-22 тыс. uncal BP [10, с. 153; 11, с. 92-93, p. 2-3].
Ю. Молын у 1956 г. звяртау увагу на падабенства матэрыялау з помнiкамi ва Усходняй Еуропе i прапа-ноувау шукаць там пачатк1 культуры броме [12, p. 115-116]. Падобная думка была прывабная i для расiйскiх археолагау. Iснавала спроба знайсцi "пераход" ад iндустрый, характэрных для помнiкаУ касцёнкауска-баршчоускага рэгiёна, да фiнальнага палеалту. Для гэтага быу выбраны адзш з самых позшх помнiкаУ - Баршчова 1, дзе утрымлiваюцца "чаранковыя" наканечнЫ стрэл [13, с. 30, рис. 7; 14, с. 131]. Але, як паказау далейшы аналiз,
гэтыя экзэмпляры з'яулятся усяго пауфабрыкаташ гравецк1х наканечшкау з бакавой выемкай, як1я сустракаюцца у культурных напластаваннях з датыроукаш 40-22 тыс. cal BP [15, p. 191].
В. Таутэ i Я. Казлоуск у сва1х працах бачылi генезiс культуры броме у познiм мадлене, дзе прысутшчаюць чаранковыя элементы шдальнага узбраення [16, р. 234]. Гэта наканечнш тыпу Тэйжа, якя выконвалiся на пласцшах, вастрыё паутарала контуры нарыхтоук i не мела дадатковай апрацоуш. Чаранок афармляуся пау-стромкай рэтушшу па адным цi двух краях на вентральным баку нарыхтоуш [17, с. 152].
Усе вышэй пададзеныя варыянты генезiсу даследуемай культурнай адзшк звязваюцца з познiм палеа-лггам. Разам з тым, А. Фшар бачыць выток1 культуры броме у культуры федэрмесер, якая датуецца фшальным палеалiтам [18, р. 38]. Гэта звязана з падабенствам тэхналогй апрацоуш крэменю i храналагiчнай блiзкасцю су-польнасцей. Апошня датыроук помнiкаУ з матэрыялаш культуры федэрмесер знаходзяцца у дыяпазоне 13-11,9 тыс. cal BC [19, s. 62-68]. Акрамя таго, у комплексах помнiкаУ з матэрыялаш гэтай культуры прысутшчаюць формы, падобныя на чаранковыя наканечнiкi або наканечшш тыпу Лiнгбi [19, s. 91, rys. 91:6-9, s. 116 rys. 39:8, s. 131]. Гэтую думку працягвае шшы навуковец, Ф. Райдэ, як1 сх1ляецца да таго, што федэрмесер i броме - гэта адна культура. Праз вывяржэнне вулкана Лах (возера Лаахер Зээ, Гермашя) (каля 13 тыс. uncal BP) група носьбiтаУ культуры федэрмесер была "адщснута" на поунач, i пачала сваю "новую эвалюцыю" [20, р. 90-91]. Прааналiза-ваушы швентар са стаянак першай i другой культур, ён прыходзщь да высновы, што рознiца прасочваецца только у адсутнасщ некаторых форм крамянёвага швентару (напрыклад, самiх федэрмесерау) i касцяных вырабау у культуры броме [20, р. 72].
Зыходзячы з атсаных канцэпцый, аутар артыкула схшяецца да апошнiх двух як найбольш верагодных. Безумоуна, усе фшальнапалеалиычныя культуры маюць свае выток1 з гравецкай iндустрыi, але культура броме дакладна не сфармiравалася на яе аснове. Гэта добра прасочваецца па тэхналогй расшчаплення крэменю. Па гэтай прычыне разглядаемая намi культура, хутчэй за усё, не мае прамых каранёу у мадлене, нягледзячы на падабенства наканечнiкаy, бо пры дэталёвым аналiзе тэхналогй iх вырабу аказваецца, што наканечшш тыпу Тэйжа блiжэйшыя да арэнсбургскай культуры, чым да броме. Пасля фармiравання новай культурнай адзшш на тэрыторьп пауднёвай Швецыi, Дани i поуначы Германп, адбываецца м^ацыя яе насельнiцтва ва yсходнiм нашрунку. Менавiта у вышку гэтых працэсау культура броме засяляе мшрэчча Заходняга Буга, Прыпяцi i Нёмана. Доказам гэтага з'яуляецца параунаучы тэхшка-марфалапчны аналiз матэрыялау з беларуск1х тэрыторый i асноунага арэала распаусюдж-вання дадзенай адзiнкi. Характарыстык калекцый з тэрыторыi Заходняй Еуропы i Заходнебугска-Прыпяцка-Нёманскага мiжрэчча указваюць на поунае падабенства, што магло быць выкткана только хутк1м перасоуваннем.
Прычынай мкрацып, з нашага пункту гледжання, хутчэй за усё, з'явшся прыродна-ктматычныя умовы, а менавiта пахаладанне, выклiканае спускам Балтыйскага ледавiковага возера [21]. У вышку гаспадарка культуры броме перабудавалася з палявання на лясных i тундравых жывёл на папуляцыi пауночнага аленя, якi здзяйсняе даволi працяглыя перасоУваннi [22, c. 44].
Храналоггя. На дадзены момант у беларускай археалапчнай навуцы датыроука фшальнапалеалпычных культур адбываецца на аснове метада аналоги. Не з'яуляецца выключэннем i культура броме. Гэта звязана у першую чаргу з тым, што глеба, у якой залягаюць культурныя напластаваннi, мае пясчаны i рыхлы характар, а яе хiмiчны склад не спрыяе захоуванню арганiчных парэшткау. Пакольк1 у нас няма абсалютных датыровак, як1я паходзяць са стаянак, размешчаных на даследуемай тэрыторыi, пры нашсанш гэтага падпункта мы будзем кары-стацца шфармацыяй з апорных помнiкаУ дадзенай культуры на тэрыторыi Еуропы.
Так, культуру броме датуюць алеродам - пачаткам дрыяса III (13,9-12,7 тыс. г.). Гэтыя датыроуш быт атрыманы як на падставе рэканструкцый раслiннасцi па даных палшалогй, так i з дапамогай радыёвугляроднага аналiзу [23, с. 40]. Помшк Тролесгэйв (Данiя), як1 размешчаны у пауночна-усходняй частцы Дани, паводле палшалапчных даследаванняу знаходзiцца у межах ктматычнага перыяду алерод [24, p. 4667-4669]. Радыёвугля-родныя датыроуш, атрыманыя з вугалю i часткова абпаленых галiнак ядлоуца, вярбы, бярозы, тапол^ а таксама аргашчных рэчывау, трапляюць у прамежак 13 288-11 161cal BP1, што прыпадае на перыяд GS-1 [24, p. 46704671]. На помшку Фенсмарк (Данiя) у пласце з матэрыялаш культуры броме был зафжсаваны рэштк1 раслiн, яшя характэрныя для алероду [25, p. 136]. Радыёвугляродныя даты, атрыманыя па вугалю, знаходзяцца у прамеж-ку 13 065-10 574 cal BP, што таксама прыпадае на перыяд GS-1 [25, p. 135-136]. На стаянцы Норэ-Люнгбю, што на поуначы Данй, па вугалю i касцяных матэрыялах, паводле апошшх апублiкаваных даследаванняу помшка, быт атрыманы С14 даты, яшя укладаюцца у дыяпазон 13 751-12 729 cal BP. Гэтыя даты адносяцца ужо да GS-1a [26, p. 148]. ЭпаЩмны помнiк Броме, як1 размешчаны у цэнтральнай частцы Данй, мае, на дадзены момант, тольш адну дату С14, якая размешчана у дыяпазоне 12 771-12 524 cal BP. Дата цалкам прыпадае на перыяд GS-1 [26, p. 154].
Зыходзячы з вышэйпададзенай iнфармацыi, можна зрабщь выснову, што культура броме, як мшмум, на тэрыторыi частк1 пауночнай Еуропы iснавала у перыяд алероду - дрыяса III (GS-1/1a). Што датычыцца нашых тэрыторый, вызначыць храналапчныя рамк1 iснавання культуры броме даволi цяжка. Радыёвугляродныя, OSL, тэрмалюмшесцэнтныя, палшалалчныя датыроук у нас адсутнiчаюць. Для вырашэння гэтай праблемы нам заста-ецца датаваць культуру броме у мiжрэччы Заходняга Буга, Прыпяцi i Нёмана з дапамогай метаду аналогш або спрабаваць "выцапiць" нейк1я ускосныя датыроуш. Так, на многiх матэрыялах, яшя па сва1х тэхшка-марфалапчных
1 Катброука дат выканана аутарам артыкула у праграме OxCal 4.4. IntCal20.
характарыстыках адносяцца да дадзенай адзшш, прасочваюцца трэшчыны - сляды тэрмiчнага уздзеяння. Частка з ix - значна фрагментаваныя, але гэтыя трэшчыны не падобныя на тыя, як1я з'яуляюцца на крэменi пры высокай тэмпературы. Верагодна, яны атрымалюя у вынiку уздзеяння на артэфакты нiзкай тэмпературы. Не выключана, што гэта звязана з пахаладаннем эпоxi дрыяс III, але гэтую гшотэзу трэба правяраць экспериментальна.
Дзякуючы працам геоалагау на тэрыторыi Гродзенскага узвышша, мы маем радыёвугляродныя даты фармiравання верхняй тоушчы высокай тэрасы р. Нёман каля аг. Гожа (Гродзенск раён), як1я прыпадаюць на самы канец алерода - дрыяс III [27]. Гэтая датыроука перасякаецца з храналопяй культуры броме, артэфакты якой на помшках Кавальцы 1, 2, 4 залягаюць у вышэйзгаданых лггалапчных умовах. Акрамя таго, калi мы у разлiк бяром тое, што носьбпы культуры броме з'явiлiся на нашых тэрыторыях пасля вывяржэння вулкана Лах, то датаваць гэтыя матэрыялы варта канцом алерода - пачаткам дрыяса III [28]. Падобную датыроуку для з'яулення насельнiцтва культуры броме у вярхоуях Волгi прапаноувае С.М. Лющын [29, с. 95].
Пстарычны лёс. На дадзены момант, большасць даследчыкау лiчыць, што культура броме дала пачатак арэнсбургскай культуры [6, с. 42-43; 8, с. 148; 30, с. 51; 31]. На карысць гэтай гшотэзы прыводзщца падабенства тэхналогй апрацоук крэменю i знаходак наканечнiкау, характэрных для культуры броме у арэнсбургск1х комплексах. Л.Л. Залiзняк лiчыць, што носьбiты даследуемай культурнай адзшш з надыходам дрыясу III, адсту-пiлi на поудзень, дзе засялш частку Польскай i Палесскай нiзiн. Менавiта на ix аснове у басейнах Вюлы, Заход-няга Буга i Прыпяцi сфармiравалася сввдэрская культура, а на тэрыторыi Палесся, мшрэчча Нёмана i Дняпра -краснасельская [9, с. 216]. Такой жа думк прытрымлiваецца i Д.В. Ступак [32, с. 37].
!ншую канцэпцыю прапаноувае К. Шымчак, як амаль на тых жа самых тэрыторыях вылучау асобную перстунскую культуру, якая была блiзкая па тыпалапчных прыкметах крамянёвага iнвентару (а, магчыма, была лакальным варыянтам цi адпавядальшкам) да культуры броме i паклала пачатак сввдэрскай i валкушанскай2 культурам [33, s. 193-194; 34, s. 21,36]. Г.В. Сiнiцына адзначае м^ацыю носьбiтаУ культуры броме на усход i звязвае яе з басейнам р. Рось, дзе размешчана стаянка-майстэрня Краснасельск1 5 [35, с. 159]. Менавгга падобнай думк1 прытрымлiваецца С.М. Лющын, яш разглядае матэрыялы з помшка Падол III (эпанiмнага для падольскай культуры) як следства прамога перасоування частк1 насельнiтцва чаранковага комплекса, але не з тэрыторьп Заходнебугска-Прыпяцка-Нёманскага мiжрэчча, а з берагоу Пауднёвай Балтык1 [36, с. 63]. Не прымае iснаванне падольскай культуры А.М. Сарошн, як1 лiчыць яе клаачным броме. Даследчык адзначае, што нягледзячы на спецыфiку, "заходшя" i "усходшя" стаянк1 "шчым" не адрознiваюцца [37, с. 17].
На наш погляд, насельнщтва культуры броме мгжрэчча Заходняга Буга, Прыпяцi i Нёмана мнравала у пауночна-усходтм нак1рунку, у вышку чаго был пак1нуты стаянк1 Берасценева, Каромка, Орша у басейне р. Дняпро, Падол III i шшыя на тэрыторыi Валдайскага узвышша. Адсутнасць матэрыялау у цэнтральнай частцы крашы звязана, на нашу думку, са слабой даследаванасцю гэтых абшарау. Дадзены нашрунак перасоування таксама быу абумоулены iснаваннем у дрыясе III на пауднёвым усходзе Беларусi Палесскага возера, спуск якога адбыуся пры-блiзна 11 тыс. гадоу (un cal.) каля аг. Юравiчы (Калiнкавiцкага раёна). Найбольш xараналагiчна старажытныя матэрыялы у гэтай мясцовасщ звязваюцца са сввдэрсшм насельнiцтвам [38, с. 101-103].
Заключэнне. Так1м чынам, на сённяшнi момант, мы можам казаць пра верагодны генезiс культуры броме на аснове культуры федэрмесер. Адбылося гэта у вынiку вывяржэння вулкана Лах на тэрыторыi Германп каля 13 тыс. гадоу назад. Гэтая храналопя, прынятая паводле палiналагiчныx даных, атрыманых на апорных помнiкаx яшчэ у сярэдзше ХХ ст., зараз пацвярджаецца радыёвугляродныЕШ датамi. На жаль, адсутнасць ташх дат на нашых тэрыторыях не дазваляе дакладна вызначыць месца у сiстэме мiграцый носьбiтаУ культуры помшкау, размешчаных у Заходнебугска-Прыпяцка-Нёманск1м мiжрэччы. Верагодней за усё, насельнiцтва броме на гэтых абшарах з'яуляецца у канцы алерода - пачатку дрыяса III. Пстарычны лёс броме лiчыцца звязаным з наступнымi насельнiкамi тэрыторыi мгжрэчча Заходняга Буга, Прыпяцi i Нёмана - валкушанскай/краснасельскай i арэнсбургскай культурам^. Iншая частка носьбiтау дадзенай адзшш м^авала на пауночны усход, дзе юнавала у розных формах да канца дрыяса III.
ЛГСАРАТУРА
1. Исаенко В.Ф. Мезолит Припятского Полесья // КСИА. - 1977б. - Вып. 149. - С. 53-59.
2. Ьаенка У.Ф. Л!шб культура // Археалопя i нумiзматыка Беларусi: энцыкл. / Беларус. энцыкл.; Рэдкал.: В.В. Гетау i шш. -Мшск: БелЭн, 1993. - С. 370.
3. Чарняусю М.М. Помнш лiнгбiйскай культуры // Археалогш Беларусi: у 4 т. / рэдкал. М.В. Бiч (старш.). - Мшск: Беларус. навука, 1997-2001. - Т. 1: Каменны i бронзавы вякi / Э.М. Зайкоусю [i шт.]. - 1997. - С. 31-35.
4. Абухоусю В.С. Палеалп' Беларусi - сучасны стан i перспектыва даследаванняу // Wspölnota dzedzictwa kulturowego ziem Bialorusi i Polski / redakcja tomu: Aleksander Kosko, Алена Калечыц - Warszawa: Osrodek Ochronny Dziedzictwa Archeologicznego Przedsi^biorstwo Poligraficzne «DEKA», 2004. - S. 67-79.
5. Калечыц А.Г. Шшб культура // Арxеалогiя Беларусi: энцыкл. У 2 т. - Т. 2. Л - Я / рэдкал. : Т. У. Бялова (гал. рэд.). -М1нск: Беларус. Энцыкл. !мя П. Броую, 2011. - С. 16-17.
6. Калечыц А.Г., Коласау А.У., Абухоусю В.С. Палеалпычныя помшю Беларусi: (культурна-xраналагiчная щэтыфжацыя крынщ). - Мшск: Беларус. навука, 2010. - 323 с.
2 Трэба адзначыць, што у айчыннай лiтаратуры валкушанская i краснасельская культуры, фактычна з'яуляюцца сiнонiмамi.
7. Калечыц А.Г. Чалавек i асяроддзе: каменны век, Заходняе Палессе. - М1нск: Беларус. навука, 2018. - 583 с.
8. Сорокин А.Н., Ошибкина С., Трусов А. На переломе эпох. - М.., 2009. - 387 с.
9. Затзняк Л.Л. Фшальний палеолгг i мезолiт пiвнiчного заходу Схiдной Еврот. - Кжв, 1999. - 283 с.
10. Васильев С.А. Финальный палеолит Дании // Stratum plus. Время собирать камни. - 1999. - № 1. - С. 211-218.
11. Onoratini G., Combier J. Les Gravettiens de la Bourgogne a la Mediterrannee relations aves le Gravettien oriental // Восточный граветт / Под ред. Х.А. Амирханова. - М.: Науч. мир, 1998. - С. 90-124.
12. De Molyn J. The Bromme Culture // Notes on Denmarks most ancient culture. - Utrecht, 1954. - P. 109-117.
13. Амирханов Х.А. Восточный граветт или граветтоидные индустрии Центральной и Восточной Европы? // Восточный граветт. / Под ред. Х.А. Амирханова. - М.: Науч. мир, 1998. - С. 15-34.
14. Векилова Е.А. Палеолитическая стоянка Борщево I // МИА. - 1953. - № 39. - С. 111-137.
15. The Late Gravettian Site of Kostenki 21 Layer III, Russia: a Chronocultural Reassessment Based on a New Interpretation of the Significance of Intra-siteSpatial Patterning / N. Reynolds, M. Germonpre, A. A. Bessudnov, M. V. Sablin // Journal of Paleolithic Archaeology. - 2019. - №2. - P. 160-210. - DOI: https://doi.org/10. 1007/s41982-018-0018-6.
16. Doronichev V., Golovanova L. Environment, Culture and Subsistence of Humans in the Caucasus between 40,000 and 10,000 Years Ago. - Cambridge Scholars Publishing, 2020. - 530 s.
17. Четырехъязычный (русско-англо-франко-немецкий) сл.-справ. по археологии палеолита / С.А. Васильев, Г. Бозински, Б.А. Бредли, Л.Б. Вишняцкий, Е.Ю. Гиря, Ю.Н. Грибченко, М.Н. Желтова, А.Н. Тихонов. - СПб.: Петерб. востоковедение, 2007. - 264 с. (Archaeologica Petropolitana, XX).
18. Fischer A., Nielsen F. Senistidens bopladser ved Bromme. En genbearbejdning af Westerby's og Mathiassen's fund // Aarboder for Nordisk Oldkyndighed og Historie 1986. - Kobenhavn, 1987. - P. 5-42.
19. Sobkowiak-Tabaka I. Rozwoj spolecznosci federmesser na nizinie Srodkowoeuropejskiej. - Poznan, 2017. - 400 s.
20. Sauer F., Riede F. A Critical Reassessment of Cultural Taxonomiesin the Central European Late Palaeolithic // J Archaeol Method Theory. - 2019. - №. 26. - P. 155-184. - DOI: https://doi.org/10.1007/s10816-018-9368-0.
21. Were abrupt Lateglacial and early-Holocene climatic changes in northwest Europe linked to freshwater outbursts to the North Atlantic and Arctic Oceans? / A. Nesje, S. O. Dahl, J. Bakke // The Holocene. - 2004. - Vol. 14(2). - P. 299-310. - DOI: https://doi.org/10.1191/0959683604hl708fa.
22. Горшков А.Д. Природно-климатические условия и их влияние на степень заселения территории Беларуси в первобытную эпоху (40-8 тыс. лет. до н.э.) // Весн. Гродз. дзярж. ун-та iмя Яню Купалы. Сер. 1. Псторьп i археалогш. Фiласофiя. Палггалопя. - 2022. - Т. 14, № 1. - С. 41-50.
23. Кольцов Л.В., Жилин М.Г. Финальный палеолит лесной зоны Европы (культурное своеобразие и адаптация). - М., 2008. - 313 с.
24. Dating the Trollesgave site and the Bromme culture e chronologicalfix-points for the Lateglacial settlement of Southern Scandinavia / A. Fischer, M. Mortensen, P. Henriksen, D. Mathiassen, J. Olsen // Journal of Archaeological Science. - 2013. - № 40. -P. 4663-4674. - DOI: https://doi.org/10.1016/i.ias.2013.06.026.
25. Fischer A. The Fensmark settlement and the almost invisible Late Palaeolithicin Danish field archaeology // Danish Journal of Archaeology. - 2013. - Vol. 1, No. 2. - P. 123-141. - DOI: https://doi.org/10.1080/21662282.2012.760895.
26. Late Palaeolithic N0rre Lyngby - a northernoutpost close to the west coast of Europe / A. Fischer, L. Clemmensen, R. Donahue, J. Heinemeier, H. Lykke-Andersen, R. Lysdahl, M. Mortensen, J. Olsen, P. Retersen // Quartär. - 2013. - № 60. - P. 137-162. -DOI: https://doi.org/10.7485/QU60-7.
27. Калечиц Е.Г. Палеогеография эпохи верхнего палеолита на территории Белоруссии и Брянской области: дисс. ... канд. геогр. наук: 11.00.04. - Минск, 1972. - 186 л.
28. Environmental impact of the Laacher See eruption at a large distance from the volcano: Integrated palaeoecological studies from Vorpommern (NE Germany) / P. Klerka, W. Janke, P. Kühn, M. Theuerkauf // Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecol-ogy. - 2008. - № 270. - P. 196-214. - DOI: https://doi.org/10.1016/j.palaeo.2008.09.013.
29. Лисицын С.Н. Технокомплексы рубежа плейстоцена и голоцена в лесной зоне Восточной Европы // Каменный век: от Атлантики до Пацифики // Замятнинский сб. - СПб.: МАЭ РАН; ИИМК РАН, 2014. - Вып. 3. - С. 85-109.
30. Затзняк Л.Л. Фшальнйй палеолгг i мезолгг континентальное Украши. Культурний подш та перюдйзацш // Кам'яна доба Украши. - 2005. - Вип. 8. - 184 с.
31. Синицына Г.В. О финальном палеолите на Валдайской возвышенности (дискуссионные вопросы) // Твер. археол. сб. -2015. - Т. 1, вып. 5. - С. 11-23.
32. Ступак Д.В. Технологи розщеплення кременю фшальнопалеолпичних i мезолгшчних культур Украшського Полюся: автореф. дис. ... канд. ют. наук: 07.00.04 «Археологш», Кжв, 2017. - 387 c.
33. Szymczak K. Kultura perstunska w paleolicie schylkowym nizu srodkowoeuropejskiego // Swiatowit, XXXVIII. - Warszawa, 1991. - S. 143-188.
34. Szymczak K. Epoka kamienia Polski pölnocnowschodniej na tle Srodkowoeuropejskim. - Warszawa: Wydawnictwa Fundacji «Historia pro futuro», 1995. - 191 s.
35. Синицына Г.В. О миграциях и автохтонном развитии культур финального палеолита на северо-западе Русской равнины // Проблемы заселения Северо-Запада Восточной Европы в верхнем и финальном палеолите (культурно-исторические процессы) / Отв. ред. Г.В. Синицына. - СПб.: ИИМК РАН, 2013. - С. 152-181.
36. Лисицын С.Н. Экологический подход к периодизации финального палеолита и раннего мезолита в Верхневолжском регионе // Stratum plus. Время собирать камни. - 1999. - № 1. - С. 59-110.
37. Синицына Г.В. Финальный палеолит Восточной Европы // Взаимодействие и хронология культур мезолита и неолита Восточной Европы: Материалы Международной научной конференции, посвященной 100-летию Н.Н. Гуриной (20-25 окт. 2009 г.) / Ред. С.А Васильев. - СПб.: ИИМК - С. 17-20.
38. Затзняк Л.Л. Доба катастроф у первюнш Сврот та ü юторичш наслщки // Кам'яна доба Украши. - 2008. - Вип. 11. -С. 96-115.
Пастушу 13.09.2023
ГЕНЕЗИС, ХРОНОЛОГИЯ И ИСТОРИЧЕСКАЯ СУДЬБА КУЛЬТУРЫ БРОМЕ
В КОНТЕКСТЕ ОСВОЕНИЯ МЕЖДУРЕЧЬЯ ЗАПАДНОГО БУГА, ПРИПЯТИ И НЕМАНА
В ПОЗДНЕЛЕДНИКОВЫЙ ПЕРИОД
А.Д. ГОРШКОВ
(Гродненский государственный университет имени Янки Купалы)
Статья посвящена проблемам хронологии и исторической судьбы культуры броме в контексте заселения территории современной Беларуси, а в частности, междуречья Западного Буга, Припяти и Немана. Автором выполнен обзор историографии по проблеме исследования и обозначена степень изученности данных вопросов в белорусской исторической и археологической науке. Исходя из данных, полученных в результате полевых исследований на памятниках археологии, а также данных естественных наук, были сформулированы возможные варианты появления населения культуры броме в результате воздействия природных катаклизмов, которые, в свою очередь, поспособствовали её формированию и освоению Западнобугско-Припятско-Неманского междуречья.
Ключевые слова: археология, культура броме, финальный палеолит, первобытная история Беларуси.
GENESIS, CHRONOLOGY AND HISTORICAL DESTINY OF THE BROMME CULTURE IN THE CONTEXT OF DEVELOPMENT OF THE INTERFLUVE OF THE WESTERN BUG, PRIPYAT AND NEMAN IN THE LATE GLACIAL
A. HARSHKOU (Yanka Kupala State University of Grodno)
The article is devoted to the problems of the chronology and historical fate of the Bromme culture in the context of the settlement of the territory of modern Belarus, and in particular, the interfluve of the Western Bug, Pripyat and Neman. The author made a review of historiography on the research problem and indicates the degree of study of these issues in the Belarusian historical and archaeological science. Based on the data obtained as a result of field research on archaeological sites, as well as data from natural sciences, possible options for the appearance of the population of the Bromme culture as a result of natural disasters were formulated, which, in turn, contributed to its formation and development of the West Bug-Pripyat-Neman interfluve in the future.
Keywords: archeology, Bromine culture, final Paleolithic, primitive history of Belarus.
