Научная статья на тему 'Гендер тенглик ва фарқлар асосида таълим бериш имкониятлари'

Гендер тенглик ва фарқлар асосида таълим бериш имкониятлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1653
327
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
гендер ёндашув / гендер фарқлар / ижтимоий-иқтисодий таҳлил / миллий ва умумбашарий қадриятлар / ижтимоий институтлар / gender mainstreaming / gender-sensitive / socio-economic analysis / national and universal values / social institutions.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Қурбонова Г. М.

Гендер фарқланишлар ва тенглик асосида ташкил этилган таълим жараёни жамият тараққиётига муҳим ҳисса қўшади. Мақолада статистик ва илмий маълумотлар асосида гендер ёндашувларнинг таълим самарадорлигига кўрсатувчи таъсири ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EDUCATION BASED ON GENDER AND EQUALITY

Education based on gender differences and equality is an important component of social development. In this article, based on research and statistics lightened the impact of gender mainstreaming on the effectiveness of education.

Текст научной работы на тему «Гендер тенглик ва фарқлар асосида таълим бериш имкониятлари»

Курбонова Г.М.,

Низомий номидаги Тошкент давлат

педагогика университети

«Умумий педагогика» кафедраси доценти

ГЕНДЕР ТЕНГЛИК ВА ФАРКЛАР АСОСИДА ТАЪЛИМ БЕРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ

ЦУРБОНОВА Г.М. ГЕНДЕР ТЕНГЛИК ВА ФАРКЛАР АСОСИДА ТАЪЛИМ БЕРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ

Гендер фаркланишлар ва тенглик асосида ташкил этилган таълим жараёни жамият тарак,к,иётига мух,им х,исса кушади. Маколада статистик ва илмий маълумотлар асосида гендер ёндашувларнинг таълим самарадорлигига курсатувчи таъсири ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: гендер ёндашув, гендер фарклар, ижтимоий-ик,тисодий тах,лил, миллий ва умумбашарий кадриятлар, ижтимоий институтлар.

КУРБОНОВА Г.М. ВОЗМОЖНОСТИ ОБРАЗОВАНИЯ, ОСНОВАННОГО НА ГЕНДЕРНЫХ ОСОБЕННОСТЯХ И РАВЕНСТВЕ

Образование, основанное на гендерных особенностях и равенстве, является важным составляющим развития общества. В настоящей статье на основании научных и статистических данных освещено влияние гендерного подхода на эффективность образования.

Ключевые слова и понятия: гендерный подход, гендерные особенности, социально-экономический анализ, национальные и общечеловеческие ценности, социальные институты.

КУРБОНОВА Г.М. EDUCATION BASED ON GENDER AND EQUALITY

Education based on gender differences and equality is an important component of social development. In this article, based on research and statistics lightened the impact of gender mainstreaming on the effectiveness of education.

Keywords: gender mainstreaming, gender-sensitive, socio-economic analysis, national and universal values, social institutions.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

XXI асрнинг ахборот асри дея эътироф этилаётганлиги бежиз эмас. Негаки, жамият шахснинг билимдонлиги ва тад-биркорлигига таяниб ривожланади цамда тарацций топади. Гендер фарцлар ва тенглик асосида ташкил этилган таъ-лим жараёни эса жамият тарацциётига муцим цисса цушиб, уцувчи шахсининг маданий, ижтимоий-ицтисодий ва эколо-гик жицатдан барцарор ривожланиши учун зарур таркибий цисми сифатида майдонга чицади.

Мамлакатимизда утган асрнинг охирларига-гина келиб таълим жараёнида гендер фарклар ва ухшашликларни хисобга олиш хакидаги фикрлар илгари сурила бошланди. Аслида гендер феминистик назариянинг давоми сифатида вужудга келган ёндашувдир.

ЮНЕСКОнинг 1998 йил 9 октябрдаги ан-жуманида олий таълим тизимининг максади зуравонлик ва зулмдан холи булган жамият-ни барпо этиш эканлиги эътироф этилди. Бу максадни амалга ошириш учун янги педагогик технологиялар ва замонавий усулларни куллаган холда укув дастурларини кайта ишлаб чикиш за-рурлиги кайд этилган. Янгидан ишлаб чикилган укув дастурларида эркак ва аёллар тенглиги, колаверса, барча фанларнинг гендер омилла-ри хисобга олинган. Жахон амалиётига асос-ланган мазкур дастлабки уринишлар БМТнинг «Тараккиёт» дастури, ЮНЕСКО, «Очик жамият» «Кумак» жамFармаси институти томони-дан куллаб-кувватланган эди. Натижада гендер тадкикотлари курси Москва давлат университе-ти, Харьков университети ва МДХ давлатлари-нинг катор олий таълим муассасалари дастурла-рига жорий этилди.

БМТ Бош Ассамблеясининг 2000 йилдаги «Хотин-кизлар - 2000: Гендер тенглик, тараккиёт ва тинчлик» мавзусидаги махсус сессияси мате-риаллари, Жахон банки томонидан тайёрлан-ган сунгги тадкикотлар шуни курсатмокдаки, иктисодий ривожланиш билан гендер тенглик уртасида узвий боFланиш мавжуд. Мазкур му-аммонинг жамият тараккиётида мухим урин тутишини сунгги йилларда Германия ва бошка Европа мамлакатларида ушбу сохага булган кизикишнинг ортиб бораётганлиги мисолида х,ам яккол кузатиш мумкин.

Узбекистоннинг баъзи олий таълим муас-сасаларида 2001 йилдан бошлаб, ташаббус-кор укитувчилар томонидан махсус курслар шаклида гендер тадкикотларининг у ёки бу жих,атларини ёритувчи маърузалар укилмокда.

Бу борадаги тажрибалар талабаларнинг гендер тадкикотларига кизикиши кучли эканлигини курсатди. Республикамиз олий таълим муасса-саларида гендер тадкикотларининг урганилиши булFуси мутахассислар тафаккурининг дунёдаги энг янги тах,лилий ютуклар асосида шаклланиши-гагина эмас, балки мазкур сох,анинг Узбекистон илм-фанида янада ривожланишига ёрдам бери-ши, шубх,асиз.

Гендер фарклар ^амда ухшашликлар таълим жараёнида киз ва уFил болалар укув фаолияти-даги ухшашликлар ва фаркларни х,исобга олишга асосланади. Бу эса, уз навбатида, укув жараёни самарадорлигини таъминлашга ёрдам беради. У ёки бу жинсга мансублик укувчи шахсининг им-кониятларини белгилайди. Киз ва уFил болалар орасидаги гендер фарклар ва ухшашликларни х,исобга олишга каратилган тадкикотлар амал-да гендер педагогикаси х,амда психологиясида бир кадар кенг куламда амалга оширилмокда. Бу, айникса, жинсий тарбия х,амда бу жараёнда рух,ий имкониятларни х,исобга олиш йуналишида яккол кузга ташланади. Жинсга асосланган таълим-тарбия - укувчини келажакдаги хаётга тайёрлашда хар томонлама таъсир курсатадиган таълимий-тарбиявий, маърифий воситалар

ЙИFИHДИCИДИр.

Бугунги кунда укув-билув жараёнида гендер фарклар ва узига хосликларни хисобга олиш табиий педагогик ходиса сифатида эътироф этилмокда. Бирок дидактикада ушбу ходисанинг илмий талкини мавжуд эмас. Укув-билув жараёнида гендер фаркларга оид узига хосликларни хисобга олмасдан туриб, таълим натижасининг самарадорлигини таъминлаш мумкин эмаслиги барча мутахассисларга аён булмокда. Айникса, рухшунослар бу сохада бир катор ютукларни кулга киритмокдалар.

«Гендер» атамаси 1968 йилда америкалик психолог олим Столлер томонидан илмий ис-теъмолга киритилган булиб, «жинс» маъносини билдиради. Жинсий муносабатлар илгари хам

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

психологияда фаол урганилган булса-да, янги атаманинг пайдо булиши ижтимоий фанларда янги окимларни юзага келтирди. «Гендер та-рихи», «Гендер психологияси», «Фалсафанинг гендер томонлари», «Гендер антропологияси», «Гендер социологияси», кейинчалик эса «Гендер педагогикаси» каби фан тармоклари шаклланди. «Гендер» тушунчаси, аввало, эркак ва аёл, уFил ва киз болалар муносабатларининг ижтимоий-психологик хамда педагогик томонларини камраб олади. Мазкур тушунча янги ижтимоий карашлар ва маданиятга боFликдир.

Гендер концепцияси ижтимоий-иктисодий тахлил категорияси сифатида МДХ минтакасида ривожланмокда. Айни пайтда, Россия, KозоFис-тон, KирFизистон, Украина ва собик иттифок худудидаги бошка республикаларда гендер тадкикотлари курсини олий таълим муассаса-лари укув дастурларига жорий этиш борасида катор ютуклар кулга киритилган. Бугунги кун-да педагогика фанида эришилаётган энг мухим ютуклардан бири гендер тенглик ва фарклар асосида таълим бериш имкониятларининг очи-лаётганлигидир. Бу ходиса таълимни инсонпар-варлаштириш нуктаи назаридан хам алохида кимматга эга. Узбекистан Республикаси Кон-ституциясида таълим тизимидаги гендер тенг-ликни таъминлашнинг хукукий асослари яра-тилган. 1997 йилда кабул килинган «Таълим туFрисида»ги Конун асосида барча укув муасса-саларида таълим олувчи, касб танловчи уFил ва киз болаларнинг тенг хукуклилиги таъминлан-ган. 2004-2005 укув йилларида мактабда таълим олувчи уFил ва киз болалар сони карийб бир хил булиб, 51% уFил ва 49% киз болаларни таш-кил этган эди. Урта махсус ва касб-хунар таъли-ми тизимида бу тафовут ошиб боради. Академик лицейларда укийдиган уFил болалар сони 64% ва киз болалар 36%, касб-хунар коллежларида эса уFил болалар 53%, киз болалар 47% ни таш-кил этмокда1.

Олий таълим муассасаларига кирувчи уFил болалар сони хам киз болаларга караганда купрок. Бунинг сабаби, олий маълумотли аёл ва кизларнинг ишлаш имкониятлари эркаклар-никига караганда камрок эканлигидадир. Чунки ота-оналар уларнинг укишига сарфланадиган маблаF кам самарали булиб, оила бюджетига салбий таъсир курсатади, деб хисоблашлари тах-

1 Доклад по целям развития тысячелетия. Узбекистан 2006. Представительство ООН в Узбекистане. Ташкент.

мин килинади. Узбекистонда таълимнинг юкори боскичлари, шу жумладан, академик лицейлар ва олий таълим муассасаларида гендер балан-си муаммолари мавжуд. Истиклолга эришил-ган дастлабки йиллардан бошлаб Узбекистан хукумати томонидан бу тенденцияни бартараф этиш ва барча жабхаларда аёллар мавкеини кутариш борасида сезиларли саъй-харакатлар амалга оширилмокда. Таълим-тарбия жараёни-да уFил ва киз болаларнинг жамият ва оиладаги мавкеларини англатиш, уларни оила ва жамият хаётига туFри тайёрлашга долзарб масалалар-дан бири сифатида каралмокда. Шу маънода, Узбекистон хукумати 1995 йил 4-15 сентябрда Пекин шахрида булиб утган хотин-кизлар ахволи буйича туртинчи умумжахон анжуманининг яку-ний хужжатларида кабул килинган карорларга тула кушилади2. Чунончи, мазкур карорнинг 12-бандида: «Хотин-кизлар имкониятларини кенгайтириш ва ахволини яхшилашга, жумладан, фикрлаш, эътикод, дин ва карашларига, ахлокий, маънавий, рухий ва интеллектуал та-лабларининг индивидуал тарзда ёки бошкалар билан бирга кондирилишига, натижада жамият-да уз хаётини уз орзу-истакларига мос равишда шакллантиришда уз салохиятини тулик намо-ён этилишини кафолатлашга кушилишимизни тасдиклаймиз» дейилган. 27-бандида эса: «Хотин-кизларга базавий таълим, узлуксиз таълим, хат-саводга ургатиш, касб-хунарга тайёр-лаш ва бирламчи - тиббий инсонпарварлик ёр-дамини курсатиш оркали тухтовсиз иктисодий усишни раFбатлантириш» Fоялари баён этилган. 30-бандида: «Хотин-кизлар ва эркаклар учун таълим ва тиббий ёрдам олишга кенг имконият-лар яратиш ва ушбу сохаларда уларга тенг муно-сабатни таъминлаш, хотин-кизларнинг жинсий ва репродуктив саломатлигини яхшилашга, шу-

2 Узбекистон - Пекин Платформаси ва харакат Дасту-ри (ППХ.Д), БМТнинг «Хотин-кизлар хукуклари камсити-лишининг барча шаклларига бархам бериш туFрисида» Конвенцияси (CEDAW), Мингйиллик ривожланиш максадларига эришиш (MDGs) асосида гендер тенглиги-га эришиш йулида. Фукаролик ташаббусларини куллаб-кувватлаш маркази. Тошкент.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

нингдек, уларнинг маълумот даражасини яхши-лашга эришиш»1 хакида фикр юритилган.

Узбекистан Республикаси Конституциясида таълим тизимидаги гендер тенгликни таъмин-лашнинг хукукий асослари яратилган. 1997 йил-да кабул килинган «Таълим туFрисида»ги Конун асосида барча таълим муассасаларида таълим олувчи, касб танловчи уFИл ва киз болаларнинг тенг хукуклилиги таъминланган. Узбекистан Республикаси Кадрлар тайёрлаш миллий дастури-нинг 3.3.1-банди - «Узлуксиз таълимни ташкил этиш ва ривожлантириш принциплари» бан-дида «таълимнинг инсонпарварлашуви инсон кобилиятларининг очилиши ва унинг таълимга нисбатан булган турли-туман эхтиёжларининг кондирилиши, миллий ва умумбашарий кад-риятлар устуворлигининг таъминланиши, инсон, жамият ва атроф-мухит узаро муносабатлари-нинг уЙFунлашуви»2 назарда тутилган.

Гендер муаммоси файласуфлар, жамиятшу-нослар, антропологлар, тилшунослар, адабиёт-шунослар, психолог хамда педагогларнинг эъти-борини узига жалб килмокда. Гендернинг психологик жихатлари таникли рухшунослар З.Фрейд, Т.Парсонс, Р.Столлер, Ш.Берн, А.Бан-дура, Симона де Беувар, А.Клима, С.Кон, А.Усма-нова, И.С.Клецина, Э.Fозиев, О.Абдусатторова, Х.Р.Хайдарова, социологияга оид кирралари Э.Гоффман, Р.Хоф, А.Колсткорова, А.Здравомыс-лова, А.А.Тёмкина, Г.К.Зайцев ва А.Г.Зайцев, Г.Б.Уразалиева, фалсафага оид томонлари Кейт Уэст, Д.Зиммерман, С.Г.Айвазова, И.Жеребкина-лар, антропология билан боFлик жихатлари Е.Р.Ярская-Смирнова, педагогикага оид айрим кирралари Л.Шустова, П.Репкина, Р.Сафарова, Г.Акрамоваларнинг ишларида ёритилган.

Таълим тизими жамиятда нафакат техноло-гик ва ижтимоий-иктисодий тараккиёт омили, балки маънавий ва иктисодий ривожланишнинг мухим стратегик воситаси сифатида алохида ахамият касб этади. Шу боис мустакил мамла-катимизда таълим сохасига йил сайин катта эътибор каратилмокда. Мазкур вазифа таълим

1 Узбекистон - Пекин Платформаси ва харакат Дасту-ри (ППХД), БМТнинг «Хотин-кизлар хукуклари камсити-лишининг барча шаклларига бархам бериш туFрисида» Конвенцияси (CEDAW), Мингйиллик ривожланиш максадларига эришиш (MDGs) асосида гендер тенглиги-га эришиш йулида. Фукаролик ташаббусларини куллаб-кувватлаш маркази. Тошкент.

2 Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. // Узбекистон Рес-

публикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й., 11-12-сон, 295-модда.

тизимининг барча боскичлари: мактабгача таъ-лим муассасаларидан тортиб олий таълимнинг юкори боскичларигача булган буFИнлар зимма-сига юклатилган. Гендерни белгилашга нисбатан мавжуд ёндашувлар ва нуктаи назарларнинг хилма-хиллигига карамай, иккита концепцияни ажратиб курсатиш мумкин. Бу концепциялар куйидагилардан иборат:

1) гендернинг ижтимоий тузилиши наза-рияси;

2) гендер тизими назарияси.

Гендерга ижтимоий жихатдан булган ёндашув куйидагилардан иборат булади: биологик нуктаи назардан жинс муайян жамиятда карор топган жинсга хос булган вазифалар ва уFИл хамда киз болаларнинг узига хос хатти-харакатлари, узаро хамкорлигининг ижтимоий меъёрлари билан боFлик булган турли-туман куринишлари. УFИл ва киз болаларнинг узаро хамкорлиги тушунчаси Р.Хоф3 томонидан киритилган булиб, уFИл ва киз болаларнинг маънавий-маданий киёфаларини ифодалайди. Ушбу ёндашувга мувофик равиш-да гендер муайян жамиятда карор топган ижтимоий муносабатларнинг улчови сифатида на-моён булади. Ижтимоий-гуманитар фанларнинг олий таълим тизимида талабалар томонидан урганилиши гендер ёндашув асосида талаба-кизларнинг ижтимоий фаоллигини ривожлан-тиришга кумак беради. Олий таълим тизимида укитиладиган миллий истиклол Fояси, маъна-вият асослари, жамиятшунослик, маданиятшу-нослик, Узбекистон тарихи, педагогика тарихи, диншунослик каби фанлар талабаларнинг ижтимоий фаоллигини оширишга имконият яратиб, жамиятга адаптация жараёнини мукаммалашти-ради. Гендер назарияси таълим жараёнида уFИл болалар ва кизларга хос хусусиятларни фарклаш масаласига турли нуктаи назардан ёндашади. Бу ёндашувда жинслар уртасидаги асосий фарклар ижтимоий узига хослигида намоён булади. Ушбу фарклар жамиятда ижтимоий институтлар, меъёрлар ва маданий карашлар воситасида шаклланган. Бунда гендер фаркларнинг ижтимоий жихатлари мухим ахамиятга эгадир. Гендер табакалаштириш жамият ва таълим тизимида ижтимоий-педагогик жихатдан инсонпарвар-лик тизимини ривожлантиришга асос булади. Хозирги даврда оила, таълим, дин, маданият

3 Хоф Р. Возникновение и развитие гендерных исследований. / Пол, тендер, культура. // Под ред. Э.Шоре и К.Хайдер. - М., 1999. -С. 23-53.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

каби жамиятдаги ижтимоий инсититутларнинг укувчи ва талаба-кизларнинг ижтимоий фаолли-гини ривожлантиришдаги тарбиявий ахамияти мазкур жараён самарадорлигини оширади.

Бугунги кунда педагогика фанида эришилаёт-ган энг мухим ютуклардан бири гендер тенглик ва фарклар асосида таълим бериш имкониятла-рининг очилаётганлигидир. Бу ходиса таълим-ни гуманитарлаштириш нуктаи назаридан хам алохида кимматга эга. Мазкур максадни амалга ошириш жараёнида мавжуд укув дастурларини янги педагогик технология ва замонавий усул-ларни куллаган холда такомиллаштириш энг биринчи вазифа хисобланади. Такомиллашти-рилган укув дастурларида уFил ва киз болалар тенглиги, колаверса, барча фанлар буйича укув материалларининг гендер тенглик ва фарклар асосида белгилаб берилиши мухим ахамият касб этади. Бундай таълим жараёни янги укув воси-талари - методик материаллар ва дидактик иш-ланмалар яратишни талаб килади. Уз навбатида, укув-методик материаллар назорат воситалари билан боFл и к равишда танланиши лозим.

Республикамизда амалга оширилаётган ислохотлар жамиятимизнинг иктисодий, ижтимоий, сиёсий, маданий ва маърифий жихатдан жахоннинг энг ривожланган мамлакатлари каторидан урин олишида узининг ижобий нати-

жаларини бермокда. Мана шундай узгаришлар барча жабхаларда булгани сингари таълим-тарбия тизимида хам изчиллик билан амалга оширилмокда. Мамлакатимиз мустакилликка эришгач, кадриятларимизни тиклаш, узли-гимизни англаш, укувчилар дунёкарашида мил-лий Fоя ва мафкурани шакллантириш, таълим тизимини кайта куриш, хар томонлама етук, замонавий талабларга жавоб берадиган мута-хассис кадрларни тайёрлаш бош вазифа килиб куйилди.

Узбекистоннинг ижтимоий-иктисодий, маъ-навий-интеллектуал хаётида туб узгаришлар содир булаётган хозирги кунда укув жараё-нини шахснинг гендер тенглиги ва фарклари асосида ташкил этиш масаласи хам педагогик жараён ва тадкикотларнинг таркибий кисмига айланиши керак. Гендер тенглик ва фаркларни хисобга олган холда такдим этилган укув мате-риаллари ёрдамида талабаларда кузатувчанлик, лойихалаш, фараз килиш, тахминлаш, башорат килиш куникмалари изчил шаклланиб боради. Зеро, кизлар ва уFил болалар уртасидаги ижтимоий хамда укув муносабатларини тартибга со-лиш мухим педагогик ахамиятга эга. Чунки укув жараёнлари оркали истикболда жамиятнинг эркак хамда аёл аъзолари орасидаги ижтимоий муносабатлар карор топади.

Адабиётлар:

1. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси-нинг Ахборотномаси, 1997 й., 11-12-сон, 295-модда.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2004 йил 25 майдаги «Узбекистон Хотин-кизлар кумитаси фаолиятини куллаб-кувватлаш борасидаги кушимча чора-тадбирлари туFрисида»ги ПФ-3434-сон Фармони. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2004 й., 21-сон, 251-модда; 2014 й., 29-сон, 356-модда.

3. Хоф Р. Возникновение и развитие гендерных исследований. / Пол, тендер, культура. // Под ред. Э.Шоре и К. Хайдер. - М.: 1999. -С. 23-53.

4. Бок Г. История, история женщин, история полов. / THESIS: Женщина, семья. 1994, №6. -С. 170-200.

5. Доклад по целям развития тысячелетия. Узбекистан 2006. Представительство ООН в Узбекистане. Ташкент.

6. Узбекистон - Пекин Платформаси ва харакат Дастури (ППХД), БМТнинг «Хотин-кизлар хукуклари камситилишининг барча шаклларига бархам бериш туFрисида» Кон-венцияси (СЕЭДШ), Мингйиллик ривожланиш максадларига эришиш (MDGs) асосида гендер тенглигига эришиш йулида. Фукаролик ташаббусларини куллаб-кувватлаш мар-кази. Тошкент.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.