CC BY
0Б01: 10.24412/с1-37095-2024-1-157-161
Хуснутдинова Г. А.
кандадат филологических наук, старший научный сотрудник,
Институт языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова Академии наук
Республики Татарстан, г. Казань
ГАЛИМДЖАН ИБРАГИМОВ - КРИТИК (1920-1930-Е ГОДЫ)
Ключевые слова: Г. Ибрагимов, татарская литература, история литературы, критика, периодика.
Аннотация. Г. Ибрагимов был не только литератором, историком, государственным и общественным деятелем, но и выдающимся литературоведом и литературным критиком. Он был одним из основателей и видным деятелем культурно-исторической школы в татарской филологии 1920-1930-х годов. В этот период он внес большой вклад в разработку методологии литературы, татарского языка и истории. В своих трудах ученый рассматривает литературу в связи с национальной историей, социально-политическими процессами, изучает и оценивает её как факт культурно-исторического развития.
Г. Ибракимов эдэби тэнкыйть мэйданына 1905 ел инкыйлабы тудырган куэтле дулкын белэн килеп керэ Иэм тэYге мэкалэлэре белэн ук Г. Тукай, Ф. Эмирхан кебек замандашлары сафына кушыла. Октябрь инкыйлабыннан сон, Г. ИбраЪимовньщ эдэби иж;ат Иэм фэнни-теоретик, иж;тимагый-сэяси эшчэнлеге бермэ-бер активлаша. Ул совет чорында язылган тэнкыйть мэкалэлэрендэ Иэм хезмэтлэрендэ татар эдэбиятынын гомуми хэленэ, аерым жанрларнын усешенэ, эдэби процесста теге яки бу язучынын тоткан урынына, иж;ат методы, эдэби оста-лык, уткэндэге мираска менэсэбэт, татарда сынлы сэнгать, профессиональ музыка тууы перспективалары, журналистика Иэм башка мэсьэлэлэргэ дэ даими рэвештэ игътибар итеп килэ.
Занкиевские чтения
1917 ел инкыйлабы бер мизгелдэ диярлек угкэн hэм хэзерге заман ара-сында кискен чик куя. Эдэбият жиде юл чатында кала. Ьэм ул узенец йезен узгэртергэ тиеш була.
Егерменче елларда эдэбият деньясы бик чаур була. К^ санлы юнэлешлэр hэм мэктэплэр янэшэ яшилэр. Аларныц hэрберсе узен иц алдынгы, иц хак итеп саный. Аларныц hэркайсыныц нигезендэ угкэнне катгый рэвештэ инкарь иту принцибы ята. Эдэбият-сэнгать куренешлэре берьяклырак - сыйнфый керэш кузлегеннэн генэ карап ацлатыла hэм ейрэнелэ башлый. Бу хэл билгеле бер дэрэжэдэ Г. Ибракимовныц совет чоры эстетик карашларында да каршылыклар тудыра. Октябрь инкыйлабыннан соцгы еллар тэнкыйть эшчэнлегендэ Г. Иб-ракимов революциягэ кадэр ирешелгэн эстетик позициялэреннэн берникадэр чи-генэ. Лэкин галим hэм тэнкыйтьченец 1920-1930 елларда язылган фэнни хезмэтлэрендэ hэм тэнкыйть мэкалэлэрендэ марксизм идеологиясенец йогынтысы никадэр генэ кечле булмасын, эдэбиятны, сэнгатьне ацлавында ала-рда авторныц нигездэ инкыйлабка кадэр урнашкан hэм ныгып калган карашлары саклануын hэм устерелуен курергэ мемкин [1, б. 86].
Г. ИбраЪимов 1917 елгы Октябрь инкыйлабыннан соц илдэ урнашкан си-стемага, совет режимына, яца тормыш тезугэ ихлас кYнелдэн ышанган, шул юл-дан гомеренец ахырынача барган язучы. Ул социализмны идеалист коммунист-ларча ацлаган, эдэби иж;атында «социалистик реализм» иж;ат принципларын гэудэлэндергэн художник. Эмма моныц ечен аны гаеплэргэ ашыкмыйк. Ул хал-кыбызныц Yткэнен, аныц самодержавия шартларында кургэн ж;эбер-ж;эфаларын яхшы белэ. Ьэм аны шушы милли изудэн коткару турында хыялланып яши, аныц юлларын эзли. Билгеле булганча эш башына килгэн коммунистлар милли азат-лык вэгъдэ итэлэр, кYпчелек кебек Г. Ибракимов та бу вэгъдэлэргэ ышанып эш итэ. Сэясэткэ кереп китуе, иж;тимагый шегыльлэргэ кYп вакыт биру нэтижэсендэ булса кирэк, ул берничэ елга эдэбият белеменнэн, тэнкыйтьтэн читлэшеп тора. 1920 елда язылган «Габдулла Кариев иптэш рухына», «Кызыл калэмгэ юл ачыл-сын», «Дуртенче елга кергэндэ» мэкалэлэрендэ эувэл эдэбиятны бэялэудэ естен-
Занкиевские чтения
лек иткэн камил Иэм эзлекле методологияне сыйнфыйлык Иэм марксизмнын ма-териалистик карашы алыштыра, «икътисади менэсэбэтлэр Иэммэ нэрсэнен ни-гезе тамыры» дип игълан ителэ. Ул узен совет чоры татар суз сэнгате усеше, анын дерес юлдан баруы ечен жаваплы саный, тезэтэ, кисэтэ.
Г. ИбраЪимов эдэбият тарихы тармагына да нык игътибар итэ. Yзе эдэбият тарихын махсус яктырткан кулэмле китаплар язмаса да, анын фэн буларак оешуына узеннэн гаять зур елеш кертэ. Элбэттэ монда да эдэбият тарихын дерес анлау Иэм анлату юнэлешендэ дэ берьяклы караш хекем серэ. Анын Г. Газиз, Г. Рэхим, Ж;. Вэлидилэрнен хезмэтлэрен бэялэвендэ дэ, аларга менэсэбэтендэ дэ бу ачык чагылыш таба. Мондый ялгыш бэя биру очраклары белэн бергэ, ул Ш. Камал, Ь. Такташ, Ф. Бурнаш, Ш. Бабич кебек язучыларнын иж;атына тирэн анализ ясап курсэтэ, еллык кузэтулэрендэ эдэбият мэйданына чыгучы яшь калэмнэргэ узенэ генэ хас бер осталык Иэм такт белэн, талэпчэнлек Иэм кайгыр-тучанлыкны чиратлаштырып, сэнгати-эстетик планда усулэренэ житди мэсьэлэ итеп карый.
Г. Ибраhимовнын 1918-1927 елларда язган мэкалэлэре марксистик методология кысаларында язылганнар Иэм аларда куелган мэсьэлэлэрне яктыртканда сыйнфый идеология тээсирен дэ шунын белэн параллель рэвештэ аларда эдип-нен туган халкынын мэдэни мирасы, анын килэчэге турында уйлап фикер йерт-кэнлеген дэ сиземлэргэ мемкин.
Монын ачык мисалы итеп 1927 елда дэулэт нэшрияте басмасында 5000 тираж белэн басылган «Татар мэдэнияте нинди юл белэн барачак?» дигэн эсэрен курсэту хата булмас. Г. ИбраИимовнын совет чынбарлыгы шартларында да татар миллэте, анын мэдэнияте Иэм килэчэге хакында кайгыртып язуы, минем фике-ремчэ, зур батырлык Иэм фидакарьлек.
Программа-тезис рэвешендэ язылган «Татар мэдэнияте нинди юл белэн барачак?» эсэре жиде «Мэсьлэнен куелышы», «Яна Иэм иске тип мирзалар арашы», «Иске Иэм яна тип миллэтчелэр», «Пролетариат юлы», «Сталин формуласы», «Безнен ечен кайсы юл», «Нэтижэлэр» дигэн булеклэрдэн гыйбарэт.
Автор милли мэдэниятнец усешен тээмин иту максатында hэр татар бала-сын башлангыч мэктэптэн алып югары уку йортына кадэр ана телендэ укыту, милли мэдэниятны YCтерYнец меким тармагы рэвешендэ администрацияне мил-лилэштеру мэсьэлэсен дэ кYтэрэ, милли телне YCтерY юлларын билгели. «Татар халкы башка миллэтлэргэ йотылу юлы белэн тYгел, Y3 теле нигезендэ, Y3 мэдэни-ятен YCтерY юлы белэн барачак, ... йотылу яки урыслашу хэрэкэтлэрен аерым бер агым итеп мэйданга кую эшенэ каршы каты керэшергэ кирэк» [3, б. 5], - дип яза Г. Ибракимов CYзен йомгаклап.
Галимнец мондый милли эчтэлекле чыгышын партия эгъзалары (Мендель Хатаевич, Газыйм Касыймов, Гомэр Толымбайский) «милли мэдэниятнец местэкыйльлеген зурайтып, беркадэр идеаллаштыруын; иске морзалар-чинов-никлар белэн совет учреждениялэрендэ эшлэYче партия членнарын hэм партия эгъзаларын чагыштыруны; татар милли мэдэниятенец Yсешендэ пролетариат ролен кечерэйтYен, э милли интеллигенцияне зурайтып кYрсэтYен милли-мэдэни автономиягэ чакыру буларак карый, «житди ялгышлар» дип бэяли hэм «мондый конкрет булмаган бэхэслэр белэн маташканчы, мэдэни тезелешнец конкрет мэсьэлэлэре белэн шегыльлэнYне файдалырак икэнлегенэ басым ясап» каты тэнкыйть итэ hэм бу программаны кире кага.
Галимжан Ибраhимовныц «Эдэби тарихыбызныц кадерле битлэре болай тап-татылмасын иде» исемле мэкалэсе 1931 елгы «Яцалиф» журналыныц 5/6 санында латин графикасында басылган. Мэкалэ галим-тарихчы, язучы Газиз Гобэйдуллин-ныц «Революционер Гафур Колэхмэтев турында истэлеклэрем» исеме белэн «Яцалиф» журналыныц 1930 елгы 6 санында басылган мэкалэсе уцае белэн язылган. Галимжан Ибраhимов Г. Гобэйдуллинга, Г. Колэхмэтевнец беренче сай-ланма эсэрлэрен тезеп бастыручы Ф. Агиевка «миллэтче» тамгасы сугып, мондый жаваплы эшне пролетариат революциясенец ачык дошманы кулына бирYне зур хата итеп к^сэтэ. Аларны Гафур Колэхмэтев исеме белэн спекуляция ясауда гае-пли. Юкса бит 1920 елларда элеге язучыларны Г. Ибраhимов узе Yк инкыйлаби ка-рашларны кабул итYчелэр арасында кYрсэтэ, э 30 елларда инде аныц карашы
икенче. Элбэттэ монда хекумэт тарфыннан алып барылган сэясэтнен дэ, интелле-генция арасында башланган беренче репрессиялэрнен дэ роле зур булгандыр. Ченки инде бу вакытта, мэкалэдэ искэ алынган шэхеслэр - Г. Газиз эзерлек-лэулэрдэн качып Бакуга киткэн, э Ф. Агиев «солтангалиевчелектэ» гаеплэнеп кулга алынган Иэм ун елга ирегеннэн мэхрYм ителгэн була.
Г. ИбраЪимовнын 1931 елда «Атака» журналы битлэрендэ басылган «Эдэби програм турында» мэкалэсенэ дэ тукталып киту урынлы булыр. «Ялта, 27 февраль» датасы белэн имзаланган мэкалэсендэ язучы завод-фабрикаларда башлангыч эдэби тYгэрэклэрдэ нинди программа белэн эшлэу кирэклеге ха-кында фикер йертэ Иэм узенен кинэш-тэкъдимнэрен бирэ. Язучы фикеренчэ, программада беренче суз марксизм-ленинизмнын теп нигезе диалектик материализм Иэм сыйнфыйлык теориясе хакында булырга тиеш, «ченки боларны белми торып эдэби усештэ бер адым атларга мемкин тугел» [2, б. 66]. Мэкалэдэ язучы игътибарыннан «жидегэнчелэр» оешмасы Иэм «солтангалиевчелэр» теориясен яклаучылар да читтэ калмый. Анализын дэвам итеп, эдэби хэрэкэтлэр турында язганда Г. Ибракимов хэтта узенен «Татар мэдэнияте нинди юл белэн барачак?» хезмэтендэ ялгышкан булуын да «таный». Мэкалэнен сонгы булекчэсендэ рус язучысы беек пролетариат шагыйре Демьян Бедный ижатына туктала. Татар ша-гыйрьлэренэ «Пушкиннарны узып китэм, Демьян Бедныйлар артыннан барып житэм!» дигэн шигар алып иж;ат итэргэ кирэклеген яза.
Нэтижэ ясап шуны ассызыклап утэргэ кирэк: XX гасыр татар эдэбияты, фэне, публицистика усеше Г. Ибраhимов эшчэнлеге белэн гаять тыгыз бэйле. Шуна да эдип иждтын тикшеру, алып килгэн яналыгын бэялэу житди бурычлар-нын берсе булып тора. Ченки анын эдэби мирасы вакытлар уту белэн тоныклан-мый, бетен тирэнлеге Иэм катлаулыгы белэн ачыла гына бара эле.
Эдэбият
1. Галиева Э. Галимжан Ибраhимовнын эдэби тэнкыйть мэкалэлэрендэ эстетик карашларнын чагылышы. - Казан: Фикер, 2002. - Б. 85-94.
2. Ибракимов Г. Эдэби програм турында // Атака. - 1931. - № 3. - Б. 65-68.
3. ИбраЪимов Г. Татар мэдэнияты нинди юл белэн барачак? - Казан, 1927. - 40 б.
