Научная статья на тему 'ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ МАХСУС ЧИДАМЛИЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРИ'

ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ МАХСУС ЧИДАМЛИЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

155
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Умумий чидамлилик / махсус чидамлилик / машқ / футболчи / сифат / интенсевлик / General endurance / special endurance / exercise / player / quality / intensity

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Бунёдбек Бахтиёрович Рўзиқулов

Илмий мақола футболчиларнинг махсус чидамлилигини ривожлантиришни ўрганишга бағишланган. Чидамлилик, хусусан, махсус чидамлилик каби жисмоний сифатни ривожлантиришнинг аҳамияти жаҳон ареналарида юқори даражадаги рақобат билан боғлиқ. Мақоланинг мақсади махсус чидамлиликни ривожлантириш бўйича мавжуд адабиётларни таҳлил қилиш ва энг самарали восита ва усулларни топишдан иборат.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CHALLENGES FOR THE DEVELOPMENT OF SPECIAL ESTABLISHMENT OF FOOTBALLERS

The scientific article is devoted to the study of the development of special endurance of players. The importance of developing physical quality such as endurance, especially special endurance, is related to the high level of competition in the world arenas. The purpose of the article is to analyze the available literature on specific resilience development and to find the most effective tools and methods.

Текст научной работы на тему «ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ МАХСУС ЧИДАМЛИЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРИ»

ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ МАХСУС ЧИДАМЛИЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРИ

Бунёдбек Бахтиёрович Рузи^улов

Тошкент ирригация ва цишлоц хужалигини механизациялаш мухдидислари институти ^арши филиали уцитувчиси

АННОТАЦИЯ

Илмий мацола футболчиларнинг махсус чидамлилигини ривожлантиришни урганишга баFишланган. Чидамлилик, хусусан, махсус чидамлилик каби жисмоний сифатни ривожлантиришнинг ахдмияти жа^он ареналарида юцори даражадаги рацобат билан боFлиц. Мацоланинг мацсади махсус чидамлиликни ривожлантириш буйича мавжуд адабиётларни та^лил цилиш ва энг самарали восита ва усулларни топишдан иборат.

Калит сузлар: Умумий чидамлилик, махсус чидамлилик, машц, футболчи, сифат, интенсевлик.

CHALLENGES FOR THE DEVELOPMENT OF SPECIAL ESTABLISHMENT

OF FOOTBALLERS

Bunyodbek Bakhtiyorovich Ruzikulov

Teacher of Karshi branch of the Tashkent Institute of Irrigation and Agricultural

Mechanization Engineers

ABSTRACT

The scientific article is devoted to the study of the development of special endurance of players. The importance of developing physical quality such as endurance, especially special endurance, is related to the high level of competition in the world arenas. The purpose of the article is to analyze the available literature on specific resilience development and to find the most effective tools and methods.

Keywords. General endurance, special endurance, exercise, player, quality, intensity.

КИРИШ

Футболчининг жисмоний маданиятини шакллантириш жараёнида энг юцори савияда ишлаш цобилияти учун зарур булган жисмоний сифатларнинг мацбул ривожланишини таъминлаш асосий вазифалардан биридир. Жисмоний сифатларга куч, чидамлилик, мувофицлаштириш, мослашувчанлик, тезкорлик

киради. Такидлаш жоизки ушбу сифатларнинг барчаси хаётий ахамиятга эга. Чидамлилик инсоннинг жисмоний тайёргарлиги учун энг мухим сифат булиб, у хаёт учун ва организмнинг мехнат кобилияти учун жуда мухимдир. Махсус чидамлилик куп жихатдан футболга хосдир [1,2]. Футболчиларнинг чидамлилиги бу нисбатан юкори интенсивликдаги узок муддатли харакатланиш кобилиятидир. Чидамлилик даражаси бир неча омиллар билан белгиланади: тананинг алохида кисмларининг функционал ривожланиши, мушакларнинг мувофиклаштириш кобилиятлари, уйинчининг рухий холати, барча органлардан макбул фойдаланиш кабилар билан белгиланади. Куч кобилиятларининг намоён булиши чидамлилик унинг даражасини белгилайдиган омилларга боFлик. Унинг узига хос тузилиши хам мавжуд. Шунинг учун, футболчиларда умумий ва махсус чидамлилик ажралиб туради. Умумий чидамлилик уйинчининг узок вакт давомида тананинг уртача интенсивлигини (айникса юрак-кон томир ва нафас олиш тизимлари) харакатларини бажариш кобилиятига караб белгиланади. Барча мушак гурухлари ишлайди, бу махсус чидамлиликка ижобий таъсир курсатади. Махсус чидамлилик футболчининг узок вакт давомида юкори интенсивлик билан мураккаб восита харакатларини (уйин талабларига мувофик) бажариш кобилияти билан белгиланади. Бу кобилият организмнинг максимал интенсивлик билан харакатланаётганда самарадорликни саклаб колиш кобилиятига боFлик. Бу асабий жараёнларнинг тезлиги ва баркарорлиги билан тавсифланади. Анаэроб шароитида хам физиологик жараёнларни юкори даражада ушлаб туриш кобилияти хам махсус чидамлиликка тегишли.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Умумий чидамлиликнинг ривожланиши мактабгача ёшдан 30 ёшгача содир булади, сунгра 60 ёшга келиб эркаклар ва аёлларда камаяди. Махсус чидамлиликни ривожлантириш учун энг кулай давр бу 14 ёшдан 20 ёшгача. Адабий манбаларни тахлил килиш шуни курсатадики, хозирги пайтда куп сонли махсус чидамлилик турларини номлаш мумкин. Ушбу турдаги чидамлиликнинг хусусияти максимал, субмаксимал, юкори ва уртача куч сохаларида ишларни бажаришдир.

Спорт амалиётида тупланган куплаб илмий маълумотлар ва катта тажрибага асосланиб, сабр-токатни ривожлантиришнинг оптимал усули изчил йул - аввал мустахкам "пойдевор" куйиш, сунгра махсус чидамлиликни ривожлантириш деб таъкидлаш мумкин. Уларнинг кетма-кетлиги куйидагича: 1-боскич - умумий чидамлиликни ривожлантириш; 2-боскич - махсус пойдеворни шакллантириш; 3 боскич - махсус пойдеворни мустахкамлаш; 4-боскич - энг

яхши спорт натижаларига эришишга царатилган махсус чидамлиликни ривожлантириш. Х,ар бир босцичнинг давомийлиги спортчиларнинг цобилиятлари ва иш интенсивлиги даражасига т^ри келиши керак [5]. Нафацат чарчаганларга, балки чарчоцца царамай, фаол харакатларни давом эттирадиган кишига хам чидаш. Бу шуни англатадики, юцори даражадаги чидамлилик юцори даражадаги ахлоций ва, айницса, иродали фазилатларни назарда тутади. Ирода инсоннинг ахлоций ва рухий фазилатларининг фаол намоёнидир: уйинчи тусицни куради ва онгли равишда, ирода харакати билан уни энгиб чицади. Спортчиларнинг уйин фаолияти мохиятини ва уйинда уларга тушадиган юкни билиш жуда мухимдир.

НАТИЖАЛАР

Маълумки, футболчининг фаолияти цутб зоналарида содир булади: бир томондан, максимал интенсивликдаги цисца муддатли иш (тезлашишлар, сакрашлар, кураш ва бошцалар); бошца томондан, уйин вацти 90 минутни ташкил этади, бу уртача ишни англатади. Уртача режимда машFулотлар максимал интенсивлик ишига салбий таъсир цилади деб уйлаганингизда, футболдаги чидамлилик муаммосининг бутун цийинлиги аниц булади. Футболчининг танаси аэробик жараёнларнинг барча захираларидан тулицроц фойдаланадиган тайёргарлик даврининг биринчи ярмида чидамлиликни ривожлантиришга алохида эътибор берилиши керак. Кейинчалик, танани кислород этишмаслиги режимида ишлашга одатланганда, биз махсус чидамлиликни ривожлантириш ва тайёргарликнинг иккинчи босцичи хацида гаплашамиз. Асосий даврда махсус чидамлилик энг юцори даражада сацланиши керак. Чидамлиликни ривожлантиришни танланган спорт турида курсатиладиган етакчи жисмоний фазилатлар билан боFлаш мухимдир. Бу хал цилинди уцув машFулотларида ишлатиладиган воситалар туплами (куч, мослашувчанлик, тезкорлик, иродавий фазилатларни ривожлантириш учун махсус машцлар). Шунингдек, асосий воситалар узларининг спорт машFулотлари ва цийин, мураккаб, энгил ва оддий шароитларда хар куни бажариладиган махсус машцлар сифатида ишлатилади. Шу билан бирга, цийин ва мураккаб шароитларда машFулот ишларининг хажми энгил шароитларда ишлаш мицдори буйича тахминан тенг булиши керак. Бу восита махоратига "куч бузилиши" ни киритмаслик учун керак. Оддий шароитда узларининг спорт турлари буйича машцлар махоратни барцарорлаштириш ва анаэробик имкониятларни ошириш учун кам интенсивлик билан, агар уларнинг мацсади фаол дам олиш булса ва ундан юцори интенсивлик билан бажарилади. К,ийин ва

энгил шароитда ишлашнинг интенсивлиги келажакдаги ракобатдошга якин, у юрак уриш тезлиги дакикада 190 мартага этади. Умумий чидамлилик билан бир каторда, футболчиларда алохида чидамлилик шаклланиши керак. Футболда махсус чидамлилик уйинчининг уйиннинг сунгги дакикасигача маълум бир темпни ушлаб тура олишида намоён булади. Махсус чидамлиликнинг бир тури тезликка чидамлиликдир. Ушбу сифатнинг юкори даражада ривожланиши билан футболчи жирканиш ва тезлашишнинг максимал тезлигини саклайди, уйин давомида техникани самарали бажаради. Махсус чидамлиликнинг намоён булиши бир неча физиологик ва рухий омилларга боFлик. Асосий физиологик омил - бу уйинчининг анаэроб кобилияти. Тезликка чидамлиликни ривожлантиришда анаэробик механизмларни такомиллаштириш учун такрорий, узгарувчан, интервалли ва ракобатлашадиган усуллардан фойдаланилади. Думалок машFулотлар хам максадга мувофикдир. Унинг афзаллиги шундаки, у юкни катъий тартибга солишни индивидуализация билан муваффакиятли бирлаштиради (3, 4). Шахсий юк "максимал синов" деб номланган, яъни туман машFулотлари мажмуасига киритилган хар бир машк учун индивидуал машкларни (такрорлаш, тезликни) максимал даражада бажариш тести ёрдамида аникланади. Ёш футболчиларнинг туман машFулотларида махсус чидамлилиги пойдеворини яратиш каттик дам олиш оралотида узгарувчан интервалли усул буйича амалга оширилади. Х,ар бир алохида "станция" да утказиладиган айланма машклари техник жихатдан содда булиши керак. Машклар мажмуасида асосан футболчиларнинг харакатланиш сифатларини ривожлантириш учун тавсия этилган машклар хамда бошка спорт турларидан ёрдамчи машклар булиши керак. Жисмоний машклар пайтида юклар факат индивидуал булиши керак.

МУХОКАМА

Жисмоний машклар тезлиги максимал даражадан 80-85 фоизни ташкил килади, машк охирига келиб юрак уриш тезлиги 175 -180 зарба / мин оралотида булиши керак. Дам олиш вакти - камида 45-90 сек. ва 3-4 дакикадан ошмаслиги керак. Ёш футболчилар танасида юкни кузатиб бориш кулайлиги учун юрак уриш тезлиги буйича барча машкларни интенсивликнинг учта гурухига булиш мумкин (паст, урта, юкори). Кам интенсив машкларга пульснинг тезлиги 120-130 март / мин га етадиган машклар киради. Машк килиш тезлиги максимал даражадан 50-65% гача. Кам интенсив машкларга айлана буйлаб оддий югуриш, тупни тезлаштирмасдан дриблинг килиш, турли хил гимнастика машклари, статик холатдан дарвозага зарба бериш ва хк. Урта интенсив машклар каторига пульс 130-165 март / мин га етганда машк киради. Машклар тезлигида максимал

70-85%. Масалан, хар хил югуришлар, хар хил тезланишлар (20-30 м) ва жерклар (10-15 м), турган жойдан узунликка сакраш, сонни кукрагига тортаётганда юцорига сакраш, шунингдек, дриблингдан сунг тупни узатишда, тупни чекланган жойда чалFитишда, туп билан тезликда дриблинг цилиш, туп билан турли хил эстафеталар. Юцори интенсив машцлар орасида пульс тезлиги 170-190 март / мин га етадиган машцлар мавжуд. машцнинг максимал тезлигида. Масалан, "шатл" югуриш, чуктириш жойидан сакраш, рацибнинг царшилиги билан 8-10 м масофадан сунг тупни дарвозага тепиш, махсус топшириц билан уйнаш (юцори темпни ушлаб туриш, жамоадаги уйинчилар сонини камайтириш), чекланган майдонларда уйнаш 2 х 2 , 3 х 3, 4 х 4, 5 х 5, 6 х 6 (5). 15-16 ёшли футболчилар учун OFир юк билан чидамлилик машцлари буйича машFулотлар хафтада бир мартадан куп булмаган, 17-18 ёшда эса хафтасига 2 марта утказилиши мумкин. Жисмоний, техник ва тактик тайёргарлик машFулотлари учун машFулотга киритилган хар бир машцнинг энергия "цийматини" аниц белгилаб олиш цобилияти тренинг воситалари ва усулларини аницроц ва мацсадга мувофиц танлашга имкон беради.

Рацобатбардошга яцин булган машFулот ишларининг вазифаси спортнинг узига хос тури буйича машцларни рацобатдошларга цараганда узоцроц вацт давомида бажариш цобилиятини кучайтиришдан иборат булиб, бу органлар ва тизимлар функцияларини мувофицлаштириш ва узаро боFлицлигини яхшилашга, рацобатбардош фаолиятни амалга оширишга ишонч хосил цилишга ёрдам беради.

ХУЛОСА

Хулоса цилиб айтганда куплаб спорт турларида махсус чидамлиликни ривожлантириш воситалари ухшашдир. Махсус чидамлиликни ривожлантириш воситаларига рацобатдошларига имкон цадар яцин булган махсус тайёргарлик машцлари киради. Махсус чидамлиликни ривожлантиришнинг асосий усулларига интервалли усул, айланма уцитиш усули, уйин усули, такрорий усул ва бошцалар киради.

REFERENCES

1. Годик, М.А. Контроль и управление нагрузками в футболе//Футбол: Ежегодник,-1981,/Сост. В.П. Климин, С.А. Савин, Ю.М. Арестов и др. -М.: Физкультура и спорт, 1981. - С. 74 -77.

2. Железняк, Ю.Д. Спортивные игры: Техника, тактика, методика обучения: Учебник, рекомендованный УМО / Ю.Д. Железняк, Ю.М. Портнов, В.П. Савин и др. -М.: Издательский центр «АКАДЕМИЯ», 2012. -520 с.

3. Мавлиев, Ф.А. Показатели аэробной работоспособности у спортсменов игровых видов спорта/Ф.А. Мавлиев, А.Х. Валиахметов, Ш.Р. Еникеев, А.С. Назаренко, И.Е. Коновалов//Ученые записки университета имени П.Ф. Лесгафта». - 2018. - 1(155). -С.150-153.

4. Назаренко, Л.Д. Физиология физических упражнений: учебное пособие, рекомендованное УМО / Л.Д. Назаренко, И.С. Колесник. Ульяновск, 2010. -255 с.

5. Шамардин, В.Н., Савченко В.Г Футбол: учебное пособие/В.Н. Шамардин, В.Г. Савченко. -Днепропетровск, «Пороги», 1997. -238 с.

6. Хабибуллаев, С. Х. (2020). Футбол буйича йиллик ва ойлик укув машFулотлар иш режасини тузишнинг самарали усули. Academic Research in Educational Sciences, 1 (2), 325-332.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.