Научная статья на тему 'СПОРТ ИНТЕЛЛЕКТИ ВА УНИНГ ШАКЛЛАНИШИ (кураш спорти мисолида)'

СПОРТ ИНТЕЛЛЕКТИ ВА УНИНГ ШАКЛЛАНИШИ (кураш спорти мисолида) Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
442
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
спорт интеллекти / ривожлантириш / тафаккур / фаолият / шоҳ усули / тафаккурни фаоллаштириш / мусобақа / восита / тавсия / sports intelligence / development / thinking / activity / activization thinking / competitions / means / recommendations / thinking activization / competition.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Гаппаров Захид Гаппарович

Мақолада спортда ғалаба фаолиятини рўёбга чиқаришда ўта муҳим ролни эгаллайдиган спорт интеллектига таъриф бериш билан бирга мураббийлар спортчини тайёрлашда ушбу тафаккур турига етарли даражада эътибор берилмаслиги қайд қилиниб, спортчининг ушбу қобилиятини шакллантириш бўйича тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPORTS INTELLIGENCE AND ITS DEVELOPMENT AT COMBATANTS (ОN A WRESTLING ExAMPLE)

The author of article, characterising sports intelligence, which is extremely necessary for realisation of victorious activity of the sportsman, notices, that trainers in the course of preparation of sportsmen do not give due attention to development of this version of thinking. There is provided list of recommendations in regard to of the sportsman intelligence development.

Текст научной работы на тему «СПОРТ ИНТЕЛЛЕКТИ ВА УНИНГ ШАКЛЛАНИШИ (кураш спорти мисолида)»

V___/

Гаппаров Захид Гаппарович,

Узбекистон Давлат жисмоний тарбия институти «Педагогика ва психология» кафедраси профессори, педагогика фанлари номзоди

СПОРТ ИНТЕЛЛЕКТИ ВА УНИНГ ШАКЛЛАНИШИ (кураш спорти мисолида)

ГАППАРОВ З.Г. СПОРТ ИНТЕЛЛЕКТИ ВА УНИНГ ШАКЛЛАНИШИ (КУРАШ СПОРТИ МИСОЛИДА)

Маколада спортда Fалаба фаолиятини руёбга чикаришда ута мух,им ролни эгаллайдиган спорт интеллектига таъриф бериш билан бирга мураббийлар спортчини тайёрлашда ушбу тафаккур турига етарли даражада эътибор берилмаслиги кайд килиниб, спортчининг ушбу кобилиятини шакллантириш буйича тавсиялар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: спорт интеллекти, ривожлантириш, тафаккур, фаолият, шох, усули, тафаккурни фаоллаштириш, мусобака, восита, тавсия.

ГАППАРОВ З.Г. СПОРТИВНЫЙ ИНТЕЛЛЕКТ И ЕГО ФОРМИРОВАНИЕ (НА ПРИМЕРЕ СПОРТИВНОЙ БОРЬБЫ)

Автор статьи, характеризуя спортивный интеллект, который крайне необходим для реализации успешной соревновательной деятельности спортсмена, отмечает, что тренеры в процессе подготовки спортсменов не уделяют должного внимания развитию этой разновидности мышления. Приводится перечень рекомендаций по развитию интеллекта спортсменов.

Ключевые слова и понятия: спортивный интеллект, развитие, мышление, деятельность, коронный прием, активизация мышления, соревнование, средство, рекомендация.

GAPPAROV Z.G. SPORTS INTELLIGENCE AND ITS DEVELOPMENT AT COMBATANTS Ш A WRESTLING ExAMPLE)

The author of article, characterising sports intelligence, which is extremely necessary for realisation of victorious activity of the sportsman, notices, that trainers in the course of preparation of sportsmen do not give due attention to development of this version of thinking. There is provided list of recommendations in regard to of the sportsman intelligence development.

Keywords: sports intelligence, development, thinking, activity, activization thinking, competitions, means, recommendations, thinking activization, competition.

I Мусобака фаолияти спортчининг интеллекты билан бево-сита богланган, спортда бу спорт интеллекти деб айтилади.

Спорт интеллекти спортчи харакатининг фикрлаш фаолияти билан бевосита боFлик1 булиб, якка холда ва шериги билан биргалик-да бажариладиган махсус, янги техник, тактик хатти-харакатларни вужудга келтиради. Мусобака жараёнида интеллект спортчининг Fалаба фаолияти учун янги стратегиялар очиб беради1.

Хозирги вактда психология фани спорт тайёргарлигининг асосий турлари мазмунини етарли даражада урганган, лекин спортчини интеллектуал жихатдан тайёрлиги масаласи ечими охиригача етказилмаган.

Муаллиф томонидан узок йиллар давоми-да турли спорт жамоаларида олиб борилган кузатувлар шуни курсатдики, купчилик мураб-бийлар машFулот жараёнида спортчининг пси-хикасини ривожлантиришида унинг интеллектуал фаолияти, айни спорт турига оид булган амалий интеллектини ривожлантиришга етар-лича эътибор бермайдилар.

Мисол тарикасида юнон-рум курашчила-рида олиб борилган текширув натижаларида тухталиб утамиз. Ушбу спортда хаммаси булиб 180 усул мавжуд. МашFулот жараёнида ку-рашчилар тахминан 20 та усулни узлаштирар эканлар. Ушбу эгаллаган усулларидан 2-3 таси мусобакада Fалаба фаолияти учун кулланар экан. Спортда ушбу усуллар шох усуллар деб номланади. Мураббийларнинг айтишича, хатто бир шох усули билан ёшлар беллашувида Европа биринчилигини эгаллаганлар хам бор. Ха, шундай булган хам булиши мумкин. Лекин хозирги замон спортчиларнинг махорати жуда ривожланган (уларнинг интеллекти ривожла-ниши билан хам), битта-иккита шох усул билан халкаро тоифадаги мусобакаларда юкори поFонани эгаллаш жуда кийин масала. Хозирги мусобакаларда Fолиб чикиш учун эгалланган шох усуллар сони анча куп булиши лозим. Бунга мисол: юнон-рум буйича Узбекистон полвони Осиё уйинларида 8 та шох усули-ни мукаммал эгаллаб Fалаба козонган. Ушбу

1 Янев В. Спортивный интеллект (СИ) в деятельности думающего спортсмена. / Материалы V Международной научно-практической конференции психологов физической культуры и спорта «Рудиковские чтения» (2-5 июня 2009 г.). - М:. «Анита Пресс», 2009, -С. 164-166.

Холатда уз-узидан савол тугилади: нима са-бабдан машFулотда эгалланган усуллар (20 та-гача) мусобакада кулланиши кийин ёки уму-ман кулланилмайди, бошкача айтганда, нима-га бошка усуллар шох усуллар даражасигача эгалланмайди?

МашFулот жараёнида спортчи айни спорт-га тааллукли техник усулларни узлаштиради, лекин мусобака жараёнида уни куллай олмай-ди, чунки ушбу усулни куллаш куникмаси ба-тафсил узлаштирилмаган. Гап шундаки, техник усулни урганаётганда унинг мухим кисми, яъни мусобака жараёнида унинг куллаш шароитла-ри, усулни куллаш учун хужумни бошлаш ва-зиятини тезкор идрок килиш, усулни бажариш учун кечикмай катъий карор кабул килиш, Fалабани кулга киритиш сари вактни бой бер-масдан, харакатни бажариш ургатилмай колиб кетган.

Амалиётда юкорида айтиб утилган усул-нинг мухим кисмини спортчи эмпирик равиш-да кулга киритади, яъни мусобака жараёнида эгалланган техник усул тусатдан бажарили-ши ва кейинчалик ушбу вазият кайтарилиши спортчида усулни бажаришга ишонч туFилиши натижасида шох усуллар шаклланади. Шундай килиб, шох усуллар мусобака жараёнида таж-риба асосида, эмпирик равишда шаклланади ва шу сабабли уларнинг сони чекланган.

Спорт турлари буйича методик кулланмалар-да бу муаммо ёритилмаган (Г.Б.Абдурасулова, Ш.Н.Нуритдинова, С.С.Тажибаев. Таэквондо назарияси ва услубияти; Тастанов Н.А. Юнон-рум кураши). Шох усулларнинг чекланганлиги-га Укув-машFулот жараёнларида бунга етарли даражада эътибор берилмаганлиги хам сабаб булади. Муаллиф томонидан олиб борилган кузатувлар шуни курсатадики, Укув-машFулот жараёнида ургатувчиларнинг тафаккур фао-лияти фаоллаштирилмайди. Спортчининг хатти-харакатлари, техник-тактик куникма ва малакалари мураббий бошчилигида эгаллана-ди. Бундай хамкорлик фаолиятида мухим кам-чилик руй беради, яъни интеллектуал-психологик муаммо ечилмасдан колади, спортчи максади урганаётган харакатни мукаммал эгаллаш билан чекланади ва бунда спортчи

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

V___/

интеллектини фаоллаштириш иккинчи дара-жали булиб колади. Спортчи махоратини та-комиллаштириш асосан мураббий зиммасига утиб боради ва ушбу вазиятда спортчининг ак,лий интеллектуал жараёни тасодифий, улда-жулда ривожланади1.

Куйида келтирилган мисоллар юкорида ай-тилганларни тасдиклайди: «Куп уйлаб утирма, тезрок бажаргин», «Кандай айтилган булса, шундай бажар», «Купрок ишла, камрок уйла» ва хоказо. Бошка мисолда, боксчи рингга чикиш олдидан мураббий спортчига «Зийрак бул, ракибингни чап кули нокаут килувчи» деб айтади. Боксчи уч раунд мобайнида ракибини нокаут килувчи чап кулига караб жанг олиб боради, лекин кутилган зарба берилмайди, беллашувни очко асосида бой беради, чунки беллашув жараёнида спортчи жанговар харакатларни узгартира ололмади. Бунга ухшаш мисолларни давом эттириш мумкин, чунки улар куп спорт турларида учрайди.

Юкорида айтилганлардан куйидаги хулоса чикариш мумкин: спортчини психологик жихатдан тайёрлашда унинг мухим буFини ту-шиб колган, яъни спортчининг интеллекти ри-вожлантирилмаган.

Спорт интеллекти машFулот жараёни, куникма ва малакалар эгаллаш даврида, спортчининг тафаккур, аклий фаолиятини фаоллаштириш асосида ривожланади. Спорт интеллектини нафакат амалий машFулотлар, балки мах-сус уюштирилган назарий дарсларда хам ри-вожлантириш мумкин. Бундай иш ёшлик дав-ридан, яъни болалар спорт билан шугуллана бошлаган пайтдан бошланади.

Утказиладиган машFулотларда хар бир машк механик тарзда бажарилмасдан, балки онгли равишда, бажарилаётган машкни укувчи тулик тушунган холда, нима учун бажарили-шини билиб олиб, нима учун бундай бажариш кераклигини англаб, хатоларнинг келиб чикиш сабабларини билиб олиб, уларни бартараф этиш ва хоказо.

Техник-тактик харакатларни эгаллаш жараёнида ёш спортчида изланиш фаолиятини хам ривожлантириш даркор, бунда илгаридан номаълум булган билимга укувчи узи етиб боради.

1 Гаппаров З.Г. Спортивная психологя. - Т.: ООО «Мехридарё», 2009.

Укув-машFулот фаолиятида спортчи интел-лектининг ривожланиши мусобакада муваф-факият козонишнинг мухим шарти, деб хисоб-ланади. Чунки интеллект спортчининг хоссаси сифатида шахснинг янгилик очишга каратилган кобилиятидир.

Шундай килиб, спорт интеллекти, аввалам-бор, машFулот жараёнида ривож топади, чунки машFулот бу тана аъзолари, психика, спортчи шахсига жисмоний машклар ёрдамида ти-зимли таъсир этишдир. Шунинг учун спортчининг мусобакада курсатадиган юкори натижа-лари машFулотнинг кандай куйилишидан келиб чикади.

Спорт интеллектининг муваффакиятли ривожланиши машFулот ва ундан ташкари вактда, мусобака жараёнида олиб борилиши мумкин.

Ривожлантириш воситалари хилма-хил булади. Шунинг учун воситалар вазифалардан келиб чиккан холда, спорт малакаси, машFулот даврини хисобга олиб танлаб олинади. Интеллект хар хил вазиятларнинг яратилиши мобайнида шаклланади. Ушбу кобилиятни шакллан-тириш буйича муаллифнинг куйидаги тавсия-ларини келтириш максадга мувофик (кур-сатилган воситалар билан чекланиб колмасдан уларга ижодий ёндашиш лозим):

1. Интеллект ва унинг спорт фаолиятида ривожланишининг ахамияти мавзусида сухбат утказиш.

2. МашFулот жараёнидаги бажарилган уз харакатларни тахлил этиш.

3. Мусобакада видеога ёзилган уз хатти-харакатларни тахлил этиш.

4. Ракибларнинг мусобакада видеога ёзилган хатти-харакатларини тахлил этиш.

5. Юкори тоифали спортчиларнинг мусобакада видеога ёзилган хатти-харакатларини тахлил этиш.

6. МашFулот жараёнида хар хил йуналти-рилган техник-тактик вазифаларнинг ечимини топиш.

7. МашFулот жараёнида уртоклар беллашу-вини кузатиш ва танкидий тахлил асосида ку-рашни такомиллаштириш буйича тавсия бе-риш.

8. Хужумкор вазиятларни тезкор англаш, диккатни бир вазиятдан иккичисига тезкор кучириш, кейинги харакатга утишда тезкор карор кабул килиш ва бир зумда харакатни

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

давом эттиришни ривожлантириш учун махсус машк килиш.

9. Спортчиларни уз рухий холатини назо-рат килишга доимо ургатиш.

10. Мусобакавий оптимал жанговар холат белгиларини англаш куникмасини устириш ва узида ушбу холатни содир этишни ургатиш. Керак булса, уз психик холатини коррекция кила билиш куникмасини шакллантириш.

11. Кундалик дафтар олиб бориш. Бунда эришилган муваффакиятлар, камчиликлар, ха-толар, рухий холатлар, мусобака жараёнидаги нохуш фикрлар ва ундан кандай кутилиш акс этиши лозим. МашFулотлар ва мусобакаларда катнашишлар буйича кундаликда уз фикрини ифодалаш спортчини килган харакатларини чукур англашга ва кейинчалик техник-тактик махоратини такомиллаштириш буйича фикрлар пайдо булишига олиб келади.

12. МашFулот жараёни хар доим психик зурикиш билан боFлик, бусиз спорт махорати усмайди. Шунга кура, хар доим психик ва функционал тикланиш жуда зарур. Акс холда кейин-ги машFулотлар сифати сусайиб кетади.

13. МашFулот жараёни самарадорлигини ошириш учун унга индивидуал ёки гурухий максадли установка куйиш ва спортчи томонидан унинг кабул килиниши лозим. МашFулот вактида максад куйилиши харакатларни тушу-ниб бажаришга олиб келади, бунда онгли ра-вишда уз-узини бошкариш механизими ярати-лади.

14. Спортчиларда рухий омилларни ривожлантириш уларнинг машFулот ва мусоба-кага булган муносабатини шакллантирувчи субъектив позициясига йуналтирилган булиши даркор. Бунинг асосий элементи ички мотива-цияни кучайтириш ва уз кучига ишонч тугдириш хисобланади.

15. Олиб борилган тадкикотларда спортчиларда шаклланган ички мотивация -машFулот жараёнидаги ва мусобака фаолия-тидаги кийинчиликларни енгишга тайёрлик вужудга келиши билан боFликлиги ва олдига

куйилган максадга эришишда уз кучини йиFиб олишга интилиши тасдикланди1.

16. МашFулот мотивацияси хар доим мусобака фаолиятига йуналтирилган булиши лозим. МашFулот жараёнида спортчи нима учун харакат килаётганини, кайси мусобака эпи-зодларида ушбу харакат кулланишини тулик англаши лозим. Бошкача айтганда, машFулотда бадан киздиришдан бошлаб укув жангларига-ча булган барча харакатлар мусобака жараёни билан боFланиши жуда мухим урин касб этади.

17. Жисмоний, техник, тактик ва назарий тайёргарлик жараёнида уз холатини бошкариш усулларини эгаллаш машкларини куллаш лозим. Машкларни бажаришда мушакларни релаксация килиш яхши самара беради. Психо-физиологик тикланиш максадида утказилган машFулотлар, укув беллашувлардан сунг ауто-ген, видеомотор машFулотлар, пиёда юриш вактида нафас машкларини куллаш максадга мувофик.

18. Юкори спорт махоратини эгаллаш учун доимо шох усулларни эгаллаш сирини урганиб, уларнинг сонини купайтиришга харакат килиш лозим. Бунда компьютер тренажёрларининг яратилиши шох усулларни эгаллаш вактини кискартиради ва мусобака шароитида уларни куллашлар ортади.

19. Беллашув бошланиши вактида хар хил вазиятлар вужудга келиши ва унда самарали харакатларни излаш буйича машFулотлар олиб бориш.

20. Интеллектни курашчиларнинг тактик тафаккурини ривожлантириш жараёнида хам шакллантириш мумкин.

Буни машFулотдан ташкари вактда, куйида берилган схемадан фойдаланган холда олиб бориш мумкин (схемага каранг)2.

Дастлаб схема асосида машFулот, мусобака жараёнларида ёки видеоёзувдаги беллашув, кузатув олиб бориш оркали, ракиб туFрисида маълумотлар йиFилади. Худди шундай маълу-мот уз-узини кузатиш оркали тупланади.

1 Савенков Г.И. Причинная обусловленность осознанной регуляции двигательных действий при формировании интеллектуальной готовности спортсмена. Материалы V Международной научно-практической конференции психологов физической культуры и спорта «Рудиковские чтения» (2-5 июня 2009 г.). - М: «Анита Пресс», 2009. -С. 22-25.

2 Гаппаров З.Г. Психологическая подготовка единоборцев. - Т.: ООО «Мехридарё», 2010.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

V___/

Кузатиш схемаси

1. Кузатилаётган спортчининг Ф.И.Ш.

2. Жисмоний тайёргарлик (тегишлисининг остига чизилсин):

- Куч чидамлилиги - юкори, урта, паст

- тезлик чидамлилиги - юкори, урта, паст

- мослашувчанлик - юкори, урта, паст

- умумий чидамлилик - юкори, урта, паст

- махсус чидамлилик - юкори, урта, паст

- усулларни бажариш тезлиги - юкори, урта, паст

3. Кандай техник усулларни мукаммал даражада эгаллаган: Санаб утинг______________________________

Шохона усуллар__________________________

4. Курашчи тактикасининг хусусиятлари (тегишлисининг остига чизилсин):

- беллашув олиб боришдаги фаоллик (бошида, уртасида, охирида);

- беллашув олиб боришдаги сусткашлик (бошида, уртасида, охирида);

- узининг шохона усулини бажаришдан олдин кандай тайёргарлик харакатларини амалга оширади________________;

- беллашувни тезкорлик билан олиб боришга курашчининг реакцияси кандай (узини йукотади, йукотмайди).

5. Спортчига кайси иродавий сифатлар хос (тегишлисининг остига чизилсин):

- максадга интилувчанлик - максадга интилмаслик;

- катъиятли - катъиятсиз;

- жасур - куркок;

- журъатли - журъатсиз;

- матонатли - матонатсиз;

- узини бошкара олади - узини бошкара олмайди.

6. Кандай холатларни маъкул куради (партер, тик туриш, тегишлисининг остига чизилсин) Партерда1________________________________________

Тик турган холда__________________________________

7. Алдамчи усулларга спортчининг харакати (тегишлисининг остига чизилсин):

- таъсирга жавоб беради - таъсирга жавоб бермайди.

8. Реакция тезлиги (тегишлисининг остига чизилсин):

- оддий харакатларга жавоб кайтариш тезлиги (тез, урта, секин);

- алдамчи харакатларга жавоб кайтариш тезлиги (тез, урта, секин).

9. Курашчининг узини тутиши (тегишлисининг остига чизилсин):

- очко ютказгандан сунг (сафарбарлик холатига келади, сафарбарлик холатига келолмайди);

- муваффакиятли усул бажаргандан сунг (муваффакиятни кучайтиришни давом эттиради, тинчланади);

- ракибнинг муваффакиятли харакатидан сунг (сусткаш булиб колади, тажовузкоррок харакат килади, курашаётган усулида колади).

10. Хакамликка муносабат (тегишлисининг остига чизилсин):

- салбий - сафарбар килади, издан чикаради, эътиборсиз колдиради;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- ижобий рухлантиради, эътиборсиз колдиради, оддий хол деб кабул килади.

11. Машхур ракибларга муносабат (тегишлисининг остига чизилсин):

- куркади;

- тенг ракобатчиликка чакиради;

- эътиборсиз колдиради.

1 Тиззада ёки ётиб курашиш вактидаги холат (тахр.)

Муаллиф томонидан яратилган кузатиш схемаси ёрдамида ракиб хакида маълумотлар-ни куп маротаба йиFиш жараёнида спортчи-ларда кузатувчанлик, диккатлилик, мустахкам хотира, тактик тафаккур, дастлабки тактик ре-жани тузиш куникмаси ва шу билан бирга спортчи интеллекти ривожланади.

Мазкур схема билан ишлаш жараёнида ракиб туFрисида тупланган маълумотлар жад-валга куйидагича киритилади: спортчининг шахсий маълумотлари ва ракиб туFрисидаги маълумотлар турли рангдаги ручкаларда ёзи-

лади. Шундан сунг курсаткичларни солиштир-ган холда дастлабки тактик режа тузилади. Сунг мураббий тузилган режа билан танишиб, керак булса, унга тегишли узгартиришлар ки-ритади. Ракиб туFрисидаги маълумотларни йиFишда спортчиларнинг укув жангларининг хакамлигига тез-тез жалб килиниши максадга мувофик булади.

Тузилган схема тахминий, шунинг учун бошка спорт турларига уни узгартириб мос-лаштириш мумкин.

Адабиётлар руйхати:

1. Гаппаров З.Г. Спортивная психология. - Т.: ООО «Мехридарё», 2009.

2. Гаппаров З.Г. Психологическая подготовка единоборцев. - Т.: ООО «Мехридарё», 2010.

3. Савенков Г.И. Причинная обусловленность осознанной регуляции двигательных действий при формировании интеллектуальной готовности спортсмена. / Материалы V Международной научно-практической конференции психологов физической культуры и спорта «Рудиковские чтения» (2-5 июня 2009 г.). - М: «Анита Пресс», 2009. -С. 22-25.

4. Янев В. Спортивный интеллект (СИ) в деятельности думающего спортсмена. / Материалы V Международной научно-практической конференции психологов физической культуры и спорта «Рудиковские чтения» (2-5 июня 2009 г.). - М.: «Анита Пресс», 2009. -С. 164-166.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.