CC BY
9УДК 5515213, 551, 583
ФУНКЦИОНАЛДЫ САУАТТЫЛЬЩ ЖЭНЕ ПЕДАГОГТЩ СЫНИ ОЙЛАУЫ
БАЙТЕНОВА КАЛАМКАС КИДЫРБЕКОВНА
Педагогика гылымдары магистрi, «Назарбаев Зияткерлш мектептерЬ» дербес бiлiм беру уйымыныц филиалы «Бшм беру багдарламалары орталыгы», ^азакстан
Аннотация. Бул мацалада бглгм берудегг взектг мэселелердщ бгрг - оцу Yдерiсiн зерттеу, деректер негiзiнде шешiм цабылдау, нэтижеге багытталган оцу Yдерiсiн уйымдастыру мэселес педагогтщ сыни ойлауын дамыту призмасынан царастырылады. Деректер негiзiнде шешiм цабылдау, Ахмет Байтурсынулыныц «баулу мектеп» идеясы негiзiнде оцу Yдерiсiн нэтижеге багыттау туралы пайымдау жасап, цорытындылар усынылды. Эрбiр етюзген сабац барысында оцушылардыц оцу эрекетi туралы ацпарат жинацтап, даму траекториясын цамтамасыз ету мацсатында цолдану жолдары царапайым емiрлiк мысалдар бойынша тYсiндiрiледi.
ТYйiндi свздер: ацпарат, мэселе, цажетттк, цолдау, шешiм цабылдау, сыни тургыдан
ойлау.
Бiз барлыгымыз да ^нделшт eмiрде кептеген шешiмдер кабылдаймыз. Мысалы, ертецп сабакка дайын кыска мерзiмдi жоспарды пайдалансам ба, элде eзiм жазсам ба? Функционалды сауаттылыкты калыптастыруга тапсырмаларды калай к¥растырамын? Тiптi карапайым, мектепке когамдык кeлiкпен немесе таксимен жетсем бе? т.с.с. ¡рш-усакты мэселелерге тап боламыз. Туындаган тYрлi мэселелердщ шешiмi де сан алуан. Сондыктан бiзге эрбiр жагдайда утымды шешiм кабылдауга акпараттыц кeптiгi де кедерп келтiредi. Бiрак бiздщ дурыс шешiм кабылдау мYмкiндiгiмiздi арттыруга арналган тэсшдер де аз емес. Соныц бiрi ретiнде окушы бойында функционалды сауаттылыкты калыптастыруды педагогтщ сыни ойлау кабшетш дамыту аркылы жYзеге асыру жолын карастырайык. Эйткенi Ахмет Байтурсынулы: «Оку жумысыныц Yш жагы Yш нэрсеге тсреледц бiрi акшага, бiрi куралга, бiрi муFалiмге... Окудыц Yшiншi жаFыньщ тiреуi - муFалiм. Жаксы муFалiм мектепке жан кiргiзедi, баска кемшшп болса, муFалiмнщ жаксылыFы жабады, бiлiндiрмейдi. МуFалiм нашар болса, сайлы мектепте отырып сабак бере алмайды. МуFалiмдiк оцай нэрсе емес» деп атап керсеткендей туындайтын мэселелердi педагогтщ элеуетш дамыту аркылы шешуге талпынайык [1; 241]. Сыни турFыдан ойлайтын педагог дурыс сиякты кeрiнген алFашкы идея непзшде шешiмдi кабылдай салу орнына, алдымен барлык нускаларды ой елегшен eткiзiп, талдау жасауды жeн ^редг ^олда бар мYмкiндiк пен ресурстарды пайдаланып, максатка кол жеткiзетiн ец тиiмдi, сенiмдi жэне тэжiрибеде сыналFан эдiс-тэсiлдердi тацдап, окушыныц жетiстiкке жетуш камтамасыз етудi кeздейдi. ЯFни кYнделiктi сабакка рефлексия жасау, оку-тэрбие YДерiсiн жYЙелi зерттеу - педагогке олкы тустар мен туындаFан мэселелердi талдау ец утымды деген шешiмдi кабылдауFа сеп болады. ¥лт устазы Ахмет Байтурсынулы: «Эдю - керекшiлiктен шы^атын нэрсе. Эдiстiц жаксы-жаман болмаFы жумсалатын орныныц керек кылуына карай» дейдi [2; 324]. Окушыныц «керекшiлiгiн» ескерш, кажеттiлiгiн eтейтiн эдiс-тэсiлдi орынды колдаетан жаFдайда сапалы бiлiм, бiлiк пен кец аукымды даFдыларды дамыту мYмкiндiгi артады. Сын турFысынан ойлауды дамытудыц кeптеген эдiс-тэсiлдерi бар. Кез келген мэселеш шешуге ыкпал ететiн бес тэсiлдi колдануFа талпынайык.
1. Сурак кою. Оку YДерiсiнiц тиiмдiлiгiн арттыру туралы шексiз сурак коюFа болады. ^оЙFан сураFыцыз сiзге не керек екенш нактылауFа баFытталсын. Бул карапайым эрекет болып кeрiнгенiмен, сурак кою оцай бола бермейдг Мысалы, функционалды сауаттылыкты дамытуды неден бастаймын? Осы аптада функционалды сауаттылыктыц кай турше
КАИРТАЕВА АИНУР ЕРБОЛОВНА
«OY-O children» орталыгыньщ педагогi
басымдылык беремш? 2 апта шшде шыгарма жазуды Yйрете аламын ба? Сабакты жоспарламас бурын 63iMi3re сурак кояйык, тупю кeздегенiмiз не? Сынып окушыларыныц ^бшш шыгарма жазу дагдысы нашар болгандыктан жазба тшн дамыту ма? Элде 2 аптадан соц eтетiн экiмшiлiк бакылау бойынша жаксы нэтиже керсету емес пе? Бул ой осы жагдайдыц жасырын себебi болуы да ыктимал. Ендеше кeздегенiмiз экiмшiлiк бакылауды жаксы тапсыру ма, элде сыныптагы окушылардыц шыгарма жазу дагдысын дамыту ма? Максатымызды айкындау аталган жагдайды жан-жакты талкылауга жагдай жасайды. Сабактар сериясын тек шыгарма жазуга арнасак, онда тыцдалым-айтылым, окылым дагдылары аксап калмайды ма? Сейлеу эрекетшш тYрлерiн юрштсре отырып, сабакты жоспарлаудыц кандай жолдары бар? <Жрлесш жазу» стратегиясын колдану аркылы шыгарма жазуды Yйретудiц кадамдарын нактылап уйымдастыруым керек пе? Элде мэселеш «Багытталган жазу» стратегиясы аркылы шеше аламын ба? Окушылардыц кажеттшгше орай калауыцызды ой елегiнен етюзш, алдагы екi апта iшiнде сабакта кандай стратегияларды колдануым керек, шыгарма жазуга басымдылык беру керек пе, жок па деген суракка жауап таба аламыз. Эрдайым суракты жт тYсiну бiзге не мацызды екенш аныктауга кeмектеседi.
2. Акпаратты жинактау. Эр сабак сайын эрбiр окушыныц оку максатына кай децгейде кол жетюзгенш сiз гана бакылап, мониторинг журпзе аламыз. Ендеше бiздiц колымызда окушыларыцыздыц эр пэн бойынша окуы туралы акпарат eте кeп. Мысалы, 1-сыныпта сабак берсек, алдымен карапайым сауаттылыкты, ягни жYргiзiп оку мен жазу дагдысын калыптастыруда кандай киындыктар орын алды? Окушы жYргiзiп эрi тYсiнiп окуды игермейiнше, оку сауаттылыгына кол жеткiзе алмайтыны белгiлi. Ал окушылар жYргiзiп оку, тYсiнiп окуда накты кандай киындыктарга кездестi? ^иындыктардыц орын алу себебiн аныктау мiндетiмiз. Жинактаган акпараттарды окушыларды дамыту Yшiн колданайык. Осы туста шегiнiс жасап, жинактаган акпарат непзшде шешiм кабылдау туралы ой бeлiсейiк. Алдымен туындаган мэселенiц мазмунын тYсiнуге талпыну мацызды. Екшшщен, сабак барысында окушылардыц оку эрекетш, тапсырмаларды орындау барысын бакылау, нэтижесш тексеру, накты уакытты есептеуд^ мэселенiц туындауына эсер еткен факторларды аныктауды эдетке айналдыру. Yшiншiден, сынып бойынша аныкталган проблемаларды жYЙелеу Yшiн визуализациялауды колдану. Мысалы, алган деректердi кесте, сызба немесе диаграмма тYрiнде жинактап кeрсетудi YЙренy Бул эрекет косымша уакыт алады деп бас тартуга болмайды. Себебi визуализациялау аркылы бiз мэселенiц терецдiгi мен аукымын багалай аламыз. Тeртiншiден, егер сыныптыц басым бeлiгiнде бiрдей мэселе (олкылык) орын алса, онда шугыл тYрде оку максатына кол жеткiзудiц накты кадамдарын жоспарлауды талап етедi. Неден бастаймыз, кандай дагдылармен немесе такырыппен кiрiктiре аламыз, дагдыландырауга немесе кайталауга канша уакыт бeлемiз, кандай эдiс-тэсiлдердi колданатынымызды нактылап алган дурыс. Бесшшщен, оку-тэрбие Yдерiсiн уйымдастыруда неге басымдылык беретiнiмiздi тагы да бiр айкындап алайык. Накты осы сэтте ец мацыздысы кайсы, кай мэселенi шешуге ^щл коямыз, нэтижесiн болжап, негiздi шешiм кабылдауга дагдылану. Алтыншыдан, кабылдаган шешiмдi жYзеге асыруга кiрiсy Оку-тэрбие Yдерiсiнде окушыныц жеке даму жоспарына сэйкес олкылыктыц орнын толтыруга, оган колдау кeрсетуге, оныц кажеттiлiгiн eтеуге, даму траекториясын камтамасыз етуге багытталган сабакты уйымдастыруды кeздецiз. Жетiншiден, нэтижеш талдау жэне сабак алу. Этюзген сабак барысында окушылардыц оку эрекетш бакылау, нэтижесш т1ркеу, iлгерiлеу бар ма, киындыктардыц алдын алу максатында жасалган колдау iске асты ма, неш eзгерту керек, окушыныц жетютш мен кездескен киындыгыныц себеп-салдарын терец талдау жэне даму траекториясын камтамасыз ету максатында тыц шешiмдер табуга талпыну педагогтiц тэжiрибесiн шыцдайды. Сабакка eзiндiк рефлексия жасау аркылы кандай эдю-тэсшдер тиiмдi болды, кандай педагогикалык тэсiлдемелердi жетiлдiруiм керек, тапсырмаларды тусшш орындауына не ыкпал еттi, т.с.с. сурактар кою аркылы талдау, кайталанатын мэселелердiц себебiн, шешiмiн табуга немесе мэселенш алдын алуга багыттайды.
«Келюш тшкен тон, келте болмас» дегендей алынган деректерд^ туындаган мэселелер мен сурактарды эрштестермен бiрге талкылау, акпараттыц e3ÎMÏ3 байкамаган немесе мэн бермеген тустарын болдырмаудьщ алдын алуга сеп болады. Мэселен, сурак кою туралы жогарыда келтсрген мысалды кайта карастырайык. Егер 6Ï3 окушылардыц шыгарма жазу дагдысы туралы акпаратты толык жинактаган болсак, онда кемшiлiктердi жэне олардыц орын алу себебш де нактылай аламыз. Сынып окушыларыныц шыгарма жазудагы кемшiлiктерi туралы каншалыкты акпарат накты эрi толык болса (сейлемнщ курылымы мен жазу емлесш сактамауы, сeздiк корыныц жетюпеу^ мэтiннiц курылымын бiлмеуi (кiрiспе, непзп бeлiм, корытынды), грамматикалык кателер ж1беру^ т.с.с.), эрiптестермен немесе эдiскермен акпаратпен бeлiсiп, бiрлесiп шешiм табуды талкылай аламыз. Эрiптестерiмiз сыни дос ретшде алынган нэтижелердi талдауга, катемен жумысты уйымдастыруга, окытудагы келесi кадамды айкындауга, тYрлi нускаларды таразыга салып, кай шешiмнiц тиiмдi болатынын аныктауга багыт бере алады. Олар ез тэж1рибеамен бeлiсiп, идеяларын да усынады. Бiрлесiп жоспарлау аркылы тYрлi эдiс-тэсiлдер мен тапсырмаларды тэж1рибеден eткiзiп, окушылардыц кажеттшшне орай оку-тэрбие YДерiсiн жетiлдiруге мYмкiндiгiмiз артады.
3. Акпаратты колдану аркылы сыни cypaKrapFa жауап табу.
Шешiм кабылдау барысында осы мэселенi юмдер зерттедi, кандай тужырымдар бар, кандай болжамдар бар, акпаратты eзiндiк интерпретациялауым логикага сай келедi ме деп сурак койып дагдыланыцыз. Бастауыш сынып окушыларыныц функционалды сауаттылыгыныц калыптасуы ХХ1 гасыр дагдыларыныныц дамуымен тыгыз байланысты. Нелiктен 4К (critical thinking - сыни ойлау, creativity - креативт ойлау, communication -коммуникация, cooperation - ынтымактастык ) дагдылары мен мэселеш шешу дагдыларын дамытуга басымдылык беру мацызды? Функционалды сауаттылыктыц калыптасуы окушыныц шагын элеуметтiк топта койылган мэселенi шешу максатында алдыцгы бiлiмi мен тэжiрибесiн колдана алуынан бастау алады. Ендеше окушыларыцыздыц кажеттiлiгi мен жепспктерш талдап, функционалды сауаттылык децгешн кeтеруге, бiлiмдi жаца жагдайда колданып, дагдыларын шыцдауга кандай мYмкiндiктерiмiз бар деген суракка жауап табу кажет. Окушылар мэселенi шешу Yшiн пайымдау, мэселенi eзiндiк талдау, интерпретациялау жэне акпаратты синтездеу эрекетше тYрткi болатын тапсырмалар мен сурактар усынып, жауап табуына багыт берудi эрдайым ескеру кажет.
4. ШешЬпнпдщ салдарын карастыру.
Эрдайым шешiмнiц салдары кандай нэтижеге алып келетiнiн болжау жэне багалай бiлу мацызды. КYнделiктi eмiрдегi карапайым мысалды алайык, егер жумыска ^нделшт таксимен баратын болсак, онда ай соцында отбасылык бюджетке калай эсер ететш есептеу киын емес. Ал бiздiц материалдык жагдайымыз осы шыгынды кeтередi ме? Бэлкiм ертецнен бастап таксимен жумыска барудан бас тартып, когамдык кeлiкпен жYPу шешiмiн кабылдармыз. Бул жагдайда осы шешiмге байланысты алдын ала жумыска жету уакытымызды жоспарлап, сэйкес эрекет (аялдамага шыгу уакытын белгiлеу, жаяу бару) етуiмiзге тура келедi. Аталган мэселе сиякты оку YДерiсiнде де eзiмiз кабылдаган шешiмнiц салдарын накты багалай алуымыз керек. Алдымен, шешiмiмiз окушыныц когнитивтш дамуы мен жас ерекшелiгiн ескерш, баланыц табиги жолмен дамуына карама-кайшы келмеуiн кадагалауымыз аса мацызды. Ахмет Байтурсынулы: «Оку бiткеннiц бэрiнен алатын бiлiм - eлi бiлiм. Ym^m оныц бэрi де нэрсенiц eзiмен, затымен айналыстырып Yйретпей, тек нэрсенщ атымен, бернесiмен гана айналыстырып Yйретедi. Бэрi де iстiц эдiсiн Yйретпей, тек мэнiсiн Yйретедi. Сондыктан оку мектептершен шыккандарда мэнiс бiлiм мол болганмен, эдiс бiлiм аз болады. Эдюаз тек мэнiс бiлiмi - eлi бiлiм. Тiршiлiк - тсрлш шарасы. Тiрлiк шарасына Yйрететiн бшм тiрi бiлiм болу керек. Ондай бiлiмдi адам мэнiс бiлiмi мен эдю бiлiмiн катар Yйренгенде бшмек» дейдi [3]. Осы кагиданы басшылыкка алып, шешiмiмiз окушыга жаттанды eлi бiлiм берудi емес «баулу» беретш жандырак бiлiм берудi кeздеу.
Пиаженщ когнитивтiк даму теориясына сай балалар бастауыш бшм берудщ 4-сыныбына келген кезде дамудыц «3- накты операциялар кезещнде» (7-11 жаска дейiн) болады. Ягни
олардьщ елестету, 6ipiKTipy, езара Yйлестiрiп, жYЙелердi кура бастайтын Ke3i [4]. Окушылар тэжiрибе непзшде бшм алып, дагдыларын дамытуга кабшетп. Сондыктан да халыкаралык TIMSS, PIRLS зерттеyлерi де осы кезецде алынады. Сайып келгенде бiздiц эдiстемелiк шешiмiмiз:
- карапайым сауаттылыктан функционалды сауаттылыкка;
- 4К жэне мэселенi шешу дагдыларын дамытуга;
- зерттеу-жобалау: «тэж1рибе негiзiнде окытуга» багытталуы керек.
Эрбiр сабакты еткiзген соц колданган эдю-тэсшдер каншалыкты жYзеге асып, бiлiм алуына ыкпал еттi, окушылар тапсырмаларды калай орындады, нелiктен осындай нэтижеге кол жетюзд^ егер осы каркынмен оку-тэрбие Yдерiсiн уйымдастыруды жалгастырганда, бiр айдан соц кандай нэтижеге жете алатынымызды алдын ала болжай бiлyiмiз мацызды. Сонда бiз окушыныц кажеттiлiгiн ескерш колдау (агылш. scaffolding) керсетуге дагдыланамыз. Нэтиженi деректер негiзiнде алдын ала болжау, уакытты нэтижесiз эрекетке кетирмеудщ алдын алып, жаца багытта iзденyге, шешiм кабылдауга ыкпал етедi.
0з тэжiрибемiздi жетiлдiрy максатында Ахмет Байтурсынулыныц «Баулу мектебЬ», «тiрi бшм» идеясы негiзiнде оку-тэрбие Yдерiсiн жYЙелi уйымдастыру пайдалы болады. Сонда «жалац окыту» емес нэтижеге багдарланган окыту аркылы эдютемелш шыцдалып, окушылардыц жетiстiктерiн кере аламыз. «Тiрi бiлiмге» кол жетюзу Yшiн грамматиканы мэнмэтiнге кiрiктiрiп, мэселеш шешу Yшiн грамматикалык ереженi колдануына тYрткi болатын оку эрекетiн жоспарлауга; окыганын тYсiнyге, окуга куштарлыгын оятуга; карым-катынас дагдыларын: сурак кою, аргумент келаре отырып ез m^i мен кезкарасын бiлдiрy, келiсiмге келу дагдыларын дамытуга; мектеп пен сынып емiрiнде белсендi болуга; езiн-езi тексеру жэне багалау белсендiлiгiн арттырып, оку мен жазуда ж1берген кателерiн тYзетyге, эр окушыныц бiлiм мазмунын игерш, езiн-езi дамытуына колдау (агылш. scaffolding) керсетуге, дер кезшде керi байланыс беруге талпыну кажет.
5. взге квзкарастарды зерттеу.
Нелiктен кейбiр эрштестер дайын кыска мерзiмдi жоспарды колдануга бейiм деген суракка жауап таба аламыз ба? Педагогтерге кYнделiктi кыска мерзiмдi сабак жоспарын жазу нелштен киындык келтiредi? Бул мэселенi зерттеген галымдар не дейдi? Осы жагдайды багалаушы эдiскерлердiц кандай усыныстары бар? Зерттеyшi галымдар, эдiскерлер мен редагогтердщ кезкарастарында карама-кайшылыктар орын алады ма? Осы жагдайга катысты накты пiкiрiмiздi айкындау Yшiн мэселенi ой елегшен еткiзейiк. Мэселенi жан-жакты карап, кезкарастарды тYсiнyге талпыныс жасайык. Аталган пшрмен келiспеген жагдайда, не себептi бiздiц ойымызбен сай келмейтiнiн тYсiнyiмiзге кемектеседь
«Ец жYЙрiк - ой», эр сабакты жоспарлау алдын окушылардыц мыкты тустары мен элсiз тустарын, кай дагдылар баяу калыптасып келедi немесе киындык туындаган дагдылар кайсы деп сурак койып, талдауды эдетке айналдыру ете мацызды. Эр сабак сайын удайы окушылардыц оку нэтижесi туралы акпарат жинактап, визуализациялауды эдетке айналдыру кажет. Жинактаган акпаратты калай колдануымызга болады? Жеке окушымен жумыс жасаган дурыс па, элде катемен жумысты «Багытталган оку» жэне «Багытталган жазу» стратегиялары аркылы уйымдастыра аламыз ба?
Педагогтiц сыни ойлау кабшеп оку YДерiсiнде туындайтын алуан тYрлi мэселенi шешу мен киындыктардыц алдын алуга, утымды шешiм кабылдауга, тиiмдi сабакты уйымдастырып еткiзyге жэне окушыныц функционалды сауатты болуына ыкпал етедь
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Байтурсынулы А. Алты томды; шыгармалар жинагы. «Ер Сайын», «23 жоктау» ауыз эдеби мурасы, кeсемсeздерi, табылган туындылары. -Алматы: «Ел-шежiре», -2013. T.V: -384 б.
2. Байтурсынулы А. Алты томды; шыгармалар жинагы. Тш - курал (казак тш мен оку-агартуга катыысты ецбектер^. -Алматы: «Ел-шежiре», -2013. ТШ: -384 б.
3. Баулу мектебi // «Жаца мектеп» No1, Б. 22-27, 1925
4. https://adyrna.kz/post/45421 Баланыц зиятын жетiлдiретiн терт кезец.
