Научная статья на тему 'ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ ИНСТИТУТЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ БАЪЗИ ЖИҲАТЛАРИ'

ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ ИНСТИТУТЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ БАЪЗИ ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
847
89
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Фуқаролик / жамият / эркинлик / демократия / ҳуқуқ / адолат

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Боситхон Абдирайимович Қосимов

Мазкур мақолада фуқаролик жамиятининг асосини жамоат ташкилотлари ташкил этиши. Шу ўринда фуқаролик жамияти нима деган савол туғилади. Фуқаролик жамияти–шахсий ҳокимият режимига, ўзбошимчаликка, синфий нафратга, тоталитаризмга, инсонлар устидан зўравонликка ўрин бўлмаган, қонун, аҳлоқ, инсонпарварлик ва адолат тамойилларини ҳамма ҳурмат қиладиган эркин, демократик, ҳуқуқий цивилизациялашган жамияти эканлиги тўғрисида маълумотлар илмий асослар билан келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ ИНСТИТУТЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ БАЪЗИ ЖИҲАТЛАРИ»

ФУ^АРОЛИК ЖАМИЯТИ ИНСТИТУТЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ БАЪЗИ ЖИХДТЛАРИ

Боситхон Абдирайимович ^осимов

ИИВ Академияси магистратура тингловчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур макколада фукаролик жамиятининг асосини жамоат ташкилотлари ташкил этиши. Шу уринда фукаролик жамияти нима деган савол тугилади. Фукаролик жамияти-шахсий хокимият режимига, узбошимчаликка, синфий нафратга, тоталитаризмга, инсонлар устидан зуравонликка урин булмаган, конун, ахлок, инсонпарварлик ва адолат тамойилларини хамма хурмат киладиган эркин, демократик, хукукий цивилизациялашган жамияти эканлиги тугрисида маълумотлар илмий асослар билан келтирилган.

Калит сузлар: Фукаролик, жамият, эркинлик, демократия, хукук, адолат.

КИРИШ

Бу - аралаш иктисодиётга эга булган куп укладли ракобатли бозор жамияти, ташаббускор тадбиркорлик, турли ижтимоий катламлар манфаатларининг окилона мувозанати таъминланган жамиятдир.

Фукаролик жамияти - тенг хукукли инсонларнинг жамияти, якка шахслар ёки жамоалар манфаатларини амалга оширишга кумаклашадиган жамоат институтларининг тизимидир. У жамоат бирлашмаларининг йигиндисигина эмас, балки улар фаолиятининг натижасида пайдо буладиган муносабатлар тизими хамдир.

Фукаролик жамиятида давлат ва хукуматнинг алохида уз функциялари, нодавлат ва жамоат ташкилотларининг эса алохида функциялари булади. Улар бир-бирларини тулдириб, ривожланган демократик жамиятнинг яшовчанлигини курсатади.

Жамоат бирлашмалари - давлатдан мустакил булган, алохида фаолият юритадиган ва айни вактда, давлат институтларига таъсир утказа оладиган, давлатнинг ижтимоий хаётига, шунингдек, фукароларнинг шахсий хаётига асоссиз аралашувидан мухофаза килишга йуналтирилган ташкилотдир.

Жамоат бирлашмаларига: сиёсий партиялар, оммавий харакатлар, касаба уюшмалари, хотин-кизлар, ёшлар ва болалар, фахрийлар ва ногиронларнинг ташкилотлари, илмий-техникавий, маданий-маърифий, жисмоний тарбия, спорт ва бошка кунгилли жамиятлар, ижодий уюшмалар, жамгармалар, ассоциациялар ва фукароларнинг бошка бирлашмалари киради.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ

Узбекистон Республикасининг 1991 йилда кабул килинган "Узбекистонда жамоат бирлашмалари тугрисида" ги конунда ва 1999 йилда кабул килинган "Нодавлат, нотижорат ташкилотлари тугрисида" ги конунда

жамоат бирлашмалари ва нодавлат нотижорат ташкилотлари тушунчаси, уларнинг максади, турлари курсатилган. Бу конунга асосан тижорат максадларини кузлайдиган ёки бошка корхоналар ва ташкилотларнинг фойда ундириб олишга кумаклашадиган кооперативлар - жамоат бирлашмалари ва нодавлат, нотижорат ташкилотлари хисобланмайди.

Жамоат бирлашмалари уз таркиби, максад ва вазифалари, фаолият шакллари ва иш услублари билан бир-биридан фарк килади. Лекин уларнинг хаммасига хос булган белгилар мавжуд. Бу жамоат бирлашмалари уз низомларида курсатилган коидаларга мувофик жамиятни бошкаришда хар хил вазифаларни хал этишда фаол катнашади. Улар уз аъзоларининг ихтиёрийлиги, тенг хукуклилиги, узини-узи бошкариш, конунийлик, инсонпарварлик гояларига содиклик, ошкоралик асосида тузилади ва фаолият курсатади.

Жамоат бирлашмалари уз фаолият доираларига кура учга булинади, улар куйидагилар:

- халкаро жамоат бирлашмалари;

- республика жамоат бирлашмалари;

- махаллий жамоат бирлашмалари.

Халкаро жамоат бирлашмалари Узбекистон Республикасида бир ёки ундан купрок хорижий давлат худудида фаолият курсатадиган жамоат бирлашмаларидир. Башарти, чет элда тузилган халкаро жамоат бирлашмаси таркибига Республика жамоат бирлашмаси коллектив аъзо сифатида кирса, Республика жамоат бирлашмасининг Низоми хам жамоат бирлашмалари тугрисида конунга мувофик руйхатга олинади. Жамоат бирлашмалари уз Низомларига мувофик халкаро жамоат бирлашмалари билан бевосита алока урнатишлари мумкин.

Республика жамоат бирлашмаларига уз Низомида белгиланган фаолиятни бутун Узбекистон Республикаси худудида амалга оширадиган жамоат бирлашмалари, сиёсий партия ёки касаба уюшмалари киради. Коракалпогистон Республикасида хам жамоат бирлашмалари тузилиши мумкин.

Махаллий жамоат бирлашмаларига вилоят, туман, шахар ва кишлок жамоат бирлашмалари киради. Зарур булган холларда вилоятлараро ва туманлараро жамоат ташкилотлари тузилиши мумкин.

Узбекистон Республикаси худудидаги жамоат бирлашмалари бозор иктисодиётига утиш, хукукий демократик давлат ва фукаролик жамиятини барпо килишда давлат ва унинг органлари билан хамкорлик килиши, узини -узи бошкариш воситасида турли хил ижтимоий гурухлар манфаатини ифода этиши ва уларни кондириши, халк орасида демократик гоя ва коидаларни таргиб килиши мухим ахамиятга эга.

Юкорида таъкидлаб утилганидек, давлат функцияларининг таъсир этиш объекти - иктисодиёт, сиёсат, ижтимоий соха, жамиятнинг маънавий хаёти ва жамоат тартиби сингари табакалардир. Шунга кура жамоат бирлашмалари

давлат функциясини мазкур сохаларда амалга оширишда фаол иштирок этадилар.

МУХОКАМА

Х,ар кандай давлат уни куллаб-кувватлайдиган ва фаолият юритишда катнашадиган фукароларнинг, демакки, улар бириккан жамоат ташкилотларининг фаоллиги билан кучлидир. Давлат уз функциясини бажаришда турли-туман синфий, гурухий ва бошка хар хил ижтимоий манфаатларини ифода этадиган нодавлат жамоат ташкилотларини куллаб-кувватлаш, умуминсоний кадриятларга таяниб иш тутса, бундай давлат демократик хукукий давлат булиб хисобланади.

Узбекистон Республикаси Конституциясининг "Жамоат бирлашмалари" деб номланган XIII боб коидаларига мувофик Узбекистон Республикасида конунда белгиланган тартибда руйхатдан утказилган касаба уюшмалари, сиёсий партиялар, олимларнинг жамиятлари, хотин-кизлар, фахрий ва ёшлар ташкилотлари, тижорат уюшмалари, оммавий харакатлар ва фукароларнинг бошка уюшмалари жамоат бирлашмалари сифатида эътироф этилади (Конституциянинг 56-моддаси). Конституциянинг 34-моддасида айтилишича, Узбекистон Республикаси фукаролари касаба уюшмалари, сиёсий партиялар ва бошка жамоат бирлашмаларига уюшиш оммавий харакатларда иштирок этиш хукукига эгадирлар.

Сиёсий партияларда, жамоат бирлашмаларида, оммавий харакатларида, шунингдек, хокимиятнинг вакиллик органларида озчиликни ташкил этувчи мухолифатчи шахсларнинг хукуклари, эркинликлари ва кадр-кимматини хеч ким камситиши мумкин эмас.

Узбекистон Республикасида жамоат бирлашмалари тугрисидаги конуннинг 1-моддасига асосан, уз хукуклари, эркинликлари хамда сиёсат, иктисодиёт, ижтимоий ривожланиш, фан, маданият экология ва хаётнинг бошка сохаларидаги конуний манфаатларини биргаликда руёбга чикариш учун бирлашган фукароларнинг ихтиёрий тузилмалари жамоат бирлашмаси хисобланади.

Сиёсий партиялар, оммавий харакатлар, касаба уюшмалари, хотин-кизлар, ёшлар ва болалар, фахрийлар ва ногиронлар ташкилотлари, илмий-техникавий, маданий-маърифий, жисмоний тарбия ва спорт, бошка кушимча жамиятлар, ижодий уюшмалар, фондлар, ассоциациялар ва фукароларнинг бошка бирлашмалари жамоат бирлашмалари деб эътироф этилади.

1998 йилда кабул килинган "Узбекистон Республикасида жамоат бирлашмалари тугрисида" ги ^онуннинг 9-моддасига мувофик ун саккиз ёшга тулган фукаролар жамоат бирлашмаларининг аъзолари булишлари мумкин, шунингдек, сиёсий партиялардан ташкари, жамоат бирлашмаларининг уставида уларга аъзо булишлари кузда тутилади. Жамоат бирлашмасининг юридик эътироф этилиши Адлия вазирлиги ёки унинг жойлардаги органларида расмий

руйхатдан утказилиш йули билан амалга оширилади. Бунда жамоат бирлашмаларнинг устави булиши шарт.

Жамоат бирлашмалари тугрисидаги конун уларга катор хукуклар беради. Масалан, улар уз фаолияти тугрисидаги ахборотни эркин таркатиш, давлат хокимияти органи ва махаллий узини-узи бошкариш органларининг карорларини ишлаб чикишда катнашишлари, ноширлик фаолиятини амалга оширишлари, уз аъзолари ва иштирокчиларининг конуний манфаатларини химоя килишлари мумкин. Бундан куриниб турибдики, жамоат бирлашмалари давлат хокимият органларининг функциясини амалга оширишда уларга кумаклашадилар.

Давлатнинг функцияларини амалга оширишда жамоат бирлашмаларининг мухим турларидан бири булган сиёсий партияларнинг роли каттадир. Сиёсий партияларнинг давлат функциясини амалга оширишдаги иштироки фукаролар, ижтимоий катлам ва айрим гурухларнинг хусусий манфаатларини умумий сиёсий манфаатларига айлантиришдан иборатдир.

Сиёсий партиялар давлат функцияларини амалга оширишда иштирок этиш оркали куйидаги вазифаларни бажарадилар:

- жамиятдаги муаммоларни хал этиш имкониятларини тугдирувчи уз сиёсий йуналишларини ишлаб чикиш ва белгилаш;

- партия таркибини кенгайтириш хамда кадрлар ва фаолларни тарбиялаш, уларнинг номзодини давлат ва ижтимоий тузилмалардаги лавозимларига курсатиш;

- давлат ва махаллий узини-узи бошкариш органларини шакллантиришда иштирок этиш, улар фаолияти устидан назорат юритиш;

- давлат ва махаллий узини-узи бошкариш органларининг сайловларини ташкил этишда иштирок этиш ва уларда катнашиш;

- уз маслакдошлари ва ташкилот аъзоларига мафкуравий таъсир курсатиш, сиёсий доктриналар тузиш ва мамлакатда эътироф этилган кадриятлар ва гояларга нисбатан ижобий муносабатни шакллантиришни амалга ошириш.

Сиёсий партияларнинг давлат ихтиёридаги роли усгани, фаолиятнинг шакл ва услублари тараккий топгани уларни хукукий жихатдан тартибга солишни такозо этади. Сиёсий партиялар фаолиятини расмийлаштириш (институциализациялаш), Узбекистон мустакилликка эришгач фаоллашди. Институциализация, биринчидан уларнинг макомини конституциявий тартибда белгилаб беришда, иккинчидан, бу макомни оддий конунчилик даражасида батафсил аниклаб берилишида уз ифодасини топади.

Мамлакатимиз Конституциясида партияларнинг ижтимоий-сиёсий хаётидаги урни ва роли белгилаб куйилган. Хусусан, Конституциянинг 12-моддасида турли сиёсий институтлар фаолият курсатиши мумкинлиги конунан мустахкамланган.

Хрзирги вактда Узбекистонда 5 та сиёсий партия фаолият юритмокда. Сиёсий партиялар каторига: Узбекистон Халк демократик партияси,

Узбекистон экологик партияси, "Адолат" социал-демократик партияси, "Миллий тикланиш" партияси, Узбекистон либерал-демократик партиялари киради. Сиёсий партияларнинг хукукий холатига оид Конституциявий коидалар 1996 йил 26 декабрда кабул килинган "Сиёсий партиялар тугрисида" ги конунда баён килиб берилган.

Х,ар бир партия давлат функциясини амалга оширишга кумаклашиши учун уз дастурини кабул килади. Дастурда партияларнинг таклифлари мавжуд булиб, ушбу таклифларни улар уз чикишларида таргиб килади. Сиёсий партиялар давлат органларини шакллантиришда фаол иштирок этиш оркали хам давлат функцияларини амалга оширишда уз хиссаларини кушади.

Партиялар фаолиятига багишланган асосий коидалар, сайловга оид конунларда хам ривожлантирилган. Мазкур конунлар партияларнинг сайловларда иштирокини тартибга солувчи меъёрларни узида акс эттирган. Сайлов конунчилиги, аввало, сиёсий партияларнинг сайловларда катнашиш хукукини белгилаб беради. ^оидага кура, партиялар бунинг учун тегишли ташкилотлар (Адлия вазирлиги)дан руйхатдан утиши, илгари сайлов утказишда иштирок этган булиши лозим.

Юкоридагилардан куриниб турибдики, Узбекистонда сиёсий партиялар Олий Мажлиснинг конунларини яратиш функциясини амалга оширишда хам фаол иштирок этади.

Давлат функцияларини амалга оширишда иштирок этадиган жамоат бирлашмаларининг яна бир мухим турларидан бири касаба уюшмаларидир. Хрзирги вактда касаба уюшмалари тузиш мумкинлиги барча демократик давлатлар конунчилигида эътироф этилган ва улар тегишли конституциявий моддаларда ифодаланган.

Касаба уюшмаси - бу ирки, миллати, жинси ва диний эътикодидан катъий назар, муайян касб ходимларининг ихтиёрий асосда бирлаштирган жамоат ташкилотларидир. Касаба уюшмалари давлатимиз сиёсий тизимининг мухим таркибий кисми. Сиёсий тизим эса сиёсий хокимиятнинг жамиятда амал килиш билан боглик булган муносабатлар тизими, уз навбатида, сиёсий хокимият муайян гурухдаги кишиларнинг, бутун жамият устидан хокимиятидир. Касаба уюшмаларининг бутун фаолияти ахолини ишонтириш, фаоллик, ташаббускорлик ва демократияга катъий риоя этиш усуллари асосида курилган.

Мамлакатимизда 1992 йил 2 июлда кабул килинган "Касаба уюшмалари, уларнинг хукуклари ва фаолиятининг кафолатлари тугрисида"ги конуннинг биринчи боби коидаларига мос равишда барча касаба уюшмалари тенг хукукларга эга ва мустакилдирлар. Давлат хокимияти органлари ва махаллий бошкарув органлари, партиялар, уларнинг фаолиятига аралашиш хукукига эга эмаслар. Улар фаолиятини тухтатиб куйиш ёки таркатиб юбориш факатгина суд оркали амалга оширилиши мумкин. Ушбу конун мулкчилик шаклидан катъий назар, хар кандай мехнат жамоасида бошлангич ташкилот тузиш мумкинлигини кафолатлайди.

Kaca6a yromManapu y3 ycTaBnapuga SenrunaHraH MaKcagnapra Ba Ba3H$anapra MyBo^HK ^aonuaT ropHTagunap. Ynap y3 ycTaBnapuHH MycTaKun umnaS HHKagunap Ba TacguKgaHgunap, yromMa hhkh Ty3HnumHHH SenrunangH, paxSap opraHnapuHH cannangH, y3 ^aonuaTHHH TamKHn этagн. Kaca6a ywmManapn y3 at3onapHHHHr MexHar KU^um xyKyKHHH xHMoa KU^agH, ynapra Terumnu MexHar mapouraapH aparuS 6epHm Ba Sa^apunraH Hmra MyHOCH6 xaK Tynam ycTHgaH raMxypnuK KH^agH. KopxoHa, Myaccaca Ba TamKHnoraapga MexHar KOHyHHHHHrHra puoa этнпнmн ycTHgaH Ha3opaT onuS 6opagH. MexHaTKamnapHHHr h^thmohh xHMoacu SunaH myrynnaHagu Ba MexHar HH3onapHHH KypuS xan этнmga ^aonnuK Kypcaragu.

MKopugarunapgaH KypuHuS TypuSguKH, Kaca6a yromManapu xaM gaBnaTHHHr h^thmohh ^yH^uacuHH aManra omupumga $aon umTupoK этagн.

fflyHgan kh^h6, ^aMoar SupnamManapHHHHr gaBnar Ba ®:aMHaT umnapuHH SomKapumga ^yKaponapHH ®:anS khhhs, ynap umTupoKHga gaBnarnuHr hhkh ^yH^uacuHH aManra omupumga y3 xuccanapuHH Kymumu ynyH TynHK hmkohh^t aparanraH.

Y36eKHcTOHga onuS SopunaeTraH cuecar ^aMoar SupnamManapura KaTTa MactynuaT WKnangu. ByHgan MactynuaTHHHr acocun HerH3H xap KaHgan ^aMoar SupnamMacu ongura KyfiunraH aroHa MaKcagHH atHH 6o3op MyHocaSaraapura yTHm ®:apaeHHga xap Sup ^yKapoHHHr h^thmohh xHMoanaHraH Synumu, ynapHH gaBnar Ba ®:aMHaTHH SomKapumga oHrau paBHmga Ba $aon umTupoK этнmннн TatMHHnamgaH uSopar. ^aMoar SupnamManapu pecnySnHKaga aManra omupunaeTraH HcnoxoraapHH y3 at3onapu umTupoKHga Taxnun KH^umnapH Ba ynapra HucSaraH y3napuHHHr ^HKpnapuHH SungHpumnapH Hcnoxoraap HaTH^acuga y3 ongunapuga TypraH Ba3H$anapHH aHHKgaS onumnapu xaMga Sapna at3onapHH ynapHH Sa^apumra ®;anS этнmпapн no3HM. By эca y3 HaBSaruga, Y3SeKucToHga ^yKaponHK ^aMHaTHHH maKmaHTHpum ®:apaeHHga gaBnaTHHHr Sup Karop ^yH^uanapuHH ^aMoaT SupnamManapura yTHm HMKoHuaTHHH Sepagu, Y3SeKHcToHHHHr WKcaK puBo^naHumu, xap Sup ^yKapoHHHr THHH-ToTyB Ba ^apoBoH xaeT Kenupumu ynyH xH3MaT KH^agu.

XY.HOCA

^aMoar SupnamManapHHHHr gaBnar ^yH^uanapuHH aManra omupumgaru umTupoKH gaBnar opraHnapu SunaH aKHH xaMKopnHK KH^um acocuga aManra omagu. ffly MyHocaSaT SunaH napTHanap axonu ypTacuga oSpУ-эtтнSop Ko3oHHm MaKcaguga h3hhh um onuS Sopum, cuecHH Ta^puSa opTTupum, cuecHH eTyK^HKKa HHTHnum Ba энг MyxHMH MonuaBHH MycTaKU^^uKKa эpнmнm, ^aMHaTga y3 ypHHHH Tonum Ba y3HHHHr goHMHH cannoBHunapura TaaHHm ynyH ^aon xapaKaT KU^um KepaK. ^acTypu Ba HyHanHmnapugaH KartHH Ha3ap, maK-mySxacu3 Sapna napTHanapuMH3 MaHa myHgan HynHH SocuS yTHmu MyxHM axaMHaTra эгa.

OOH^A^AHH^rAH Á^ABHÉT^AP PYHXATH

1. Y36eKHcroH Peenyö^HKaoHHHHr o^hh Ma^HcHHHHr axöopoiHoMacH. 1998. 3-coh.38-Moggacu.

2. Y36eKHCTOH PecnyönuKacH KoHCTHTyuHflCH. - T.: Y36eKHcTOH, 2021. - 5-6eT.

3. Y36eKHcToH PecnyönHKacu ohhh Mamuc axöopoiHoMacH. 1997. №2 226-Mogga.

4. Y35eKHcroH Pecnyö^HKacu o^hh KeHramHHHHr AöoporHoMacH, 1992. 9-coh, 344 Mogga.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.