CC BY
7MFTAP 68.33.29; 68.35.33
Э.М. Балгабаев1, А.М. Шибикеева1, Г.С. Жацсыбаева1, Г.О. Бейсенова1,
С.С. Калиева1
ФОСФОР ТЫНДЙЩЫШТАРЫН ¥ЗАЦ МЕРЗ1М ЦОЛДАНУДЬЩ АШЫЦ-ЦАРА ЦОН.ЫР ТОПЫРАЦТЬЩ ФОСФАТ РЕЖИМ1 МЕН ЦАНТ ЦЫЗЫЛШАСЫНЬЩ
6ШМД1Л1ПНЕ ЭСЕР1
1Цазак улттыц аграрлыкуниверситету К^еАК, 050010, Алматы цаласы, Абай дацгылы, 8, К,азак,стан, e-mail:alimbai@bk.ru
Аннотация. Ма;алада ашык;-к;ара ;оцыр топырак;та eсiрiлген ;ант ;ызылшасына к;олданылран фосфор тыцайтк;ыштарыныц нормаларына байланысты фосфат режймшщ e3repyi мен ;ант к;ызылшасы eнiмдiлiriнiц кепжылды; мэлiметтерi кел^рыген. Азот-калий фонында (NK) уза; жэне жYЙелi тYPде фосфор тыцайтк;ыштарын ;олдану кезiнде, топырак;тыц жыртылатын жэне теменп ;абаттарында фосформен ;амтамасыз етыудщ эртYрлi децгейлерi жасалды. Ауыспалы епстж пен дара да;ыл егiсi жагдайында ;ант к;ызылшасына фосфор тыцайтк;ыштарыныц бiр, бiр жарым жэне екi еселенген нормаларын жYЙелi тYPде ;олдану, тек топыра;тагы жылжымалы фосфордыц мeлшерiн 49,0; 51,9; 59,0 мг/кг дешн жогарылатып рана ;оймай, фосфордыц eсiмдiктер Yшiн riцiмдi тYрлерi бос байланыс;ан жэне эртYрлi негiздi фосфаттардыц (Ca-Pi + Ca-Pii) мeлшерiн арттырады. Кант ;ызылшасыныц дара да;ыл егiстiгiнде фосфор тыцайтк;ышыныц нормаларыныц эсерiнен бос байланыс;ан жэне эртYрлi негiздегi фосфаттардыц (Ca-Pi + Ca-Pii) мeлшерi 94-106 мг/кг жэне 279-297 мг/кг, ал ауыспалы епстж жагдайында олардыц мeлшерi сэйкесiнше 89-104 жэне 265-296 мг/кг дешн жогарылайды. Ашы;-;ара ;оцыр топыра;тыц фосфат режймшщ жа;саруына байланысты ауыспалы егiстiкте ;ант к;ызылшасыныц eнiмдiлiгi 507,8-561,6 ц/га, ал дара да;ыл егiстiгiнде 492,8-543,1 ц/га жэне ;анттылыры 16,0-16,3 % артады.
ТYйiндi свздер: ашы;-;ара ;оцыр топыра;, тыцайт;ыштар, топыра;тагы жылжымалы, бос байланыс;ан, эртYрлi негiздi фосфаттар, ;ант ;ызылшасы, ауыспалы егiс, дара да;ыл епа, eнiмдiлiк, ;анттылы;.
К1Р1СПЕ
Жыртылатын топыра;тардыц тйiмдi кунарлылыгыныц мацызды агрохймйялы; кврсетюштершщ бiрi -топырацтагы фосфордыц жылжымалы формалары болып табылады. Ауылшаруашылыгы eндiрiсi жагдайын-да, кeптеген топыра; типтерi мен тйпшелерi Yшiн топыра;тыц жылжымалы фосформен ;амтамасыз етiлy дэрежеа ауылшаруашылы; да;ылдары -ныц eнiмдiлiгiн шектеуга фактор болып саналады. Осыган байланысты, зерттелетш айма;та жыртылатын топырацтардагы жылжымалы фосфордыц формаларыныц мeлшерiнiц eзгерyiн аны;тап отыру мацызды шаралардыц бiрi.
Топырацтагы жылжымалы фосфордыц формаларыныц мeлшерлерiнiц жогарылауына тыцайтк;ыштардыц
эсерi eте зор [1]. Ауылшаруашылы; экожYйесiнде фосфор тыцайщыш-тарын ;олдану, ауылшаруашылы; да;ылдары Yшiн фосфордыц сiцiмдi формаларын уа;ытша жогарылатады, ал оныц жогары нормаларын ;олдану топыра; ортасында бйосiцiмдiлiгiн eзгертедi [2, 3].
Фосфор топырацтагы реакцйяга ;абыеттШп мен лобйльдiлiгi eте жогары элементтер ;атарына жатады [4]. Hedley M.J. жэне бас;алардыц зерттеyлерi, фосфорды цолданганда топыра;та фосфордыц эртYрлi формалары тYзiледi. Топыра; тйпiне, рН байланысты топыра; бетiнде фосфор эртYрлi элементтермен (AI, Fe, Ca) адсорбцйяланып жылжымалылыгы мен бйосiцiмдiлiгi бойынша эртYрлi заттар пайда болады [5, 6].
Журпзыген кептеген зерттеу-лердiц нэтижелер^ цолданылган минералдыц тынаИтцыштар топырац-тагы жалпы фосфордыц мелшерiне гана емес, онын топтыц жэне функциялыц цурамына эсерiн тигiзiп, оларды трансформациялаИтындыгын керсетт [7].
Кекенiс ауыспалы егiстiгi дацылдарына топырацтын фосфат режимiн сацтау мен жацсарту Yшiн аццауанда цырыццабат пен асханалыц тамыржемiстiлер (сэбiз, асханалыц цызылша) жыл саиын фосфор тынаитцышынын Рбо-9о нормасын цолдануды цажет етедi. Аталган тынаитцыш нормаларын цолданбау немесе онын мелшерш темендету (Рзо), топырацтагы жылжымалы фосфор мелшерiн 7-12 % темендетедi [8].
КYлгiнденген цара топырацты 20 жыл боиы тынаитцыштарды цолданбау салдарынан жылжымалы фосфордын мелшерi, олардын орташа цамтамасыз етiлуi кезiнен жыртылатын цабатта (0-30 см) 31 %, ал теменп цабатта (3040 см) 28 % темендеИд^ ТынаИтцыш-тардын минералдыц жYИесiн цолдану кезiнде онын мелшерi сэИкесiнше 1б жэне 7,5 %, органоминералдыц жYИеде 11 жэне 6,1 % жогарылады [9]. Шымды-кYлгiн топырацта фосфаттыц жаг-даидын езгеруiне, жYИелi тYPДе цолданылган минералдыц тынаИтцыш-тардын NбoPбoKбo нормаларынын эсерi тиiмдi болды. ТынаИтцыштардын эсерiнен шымды-^лгш топырацтар-дын фракциялыц цурамы езгердi жэне Са-Р1 мен А1-Р Yлесi жогарылаИды [4].
Бiздiн республика жагдаИында, ашыц-цара цоныр топырацта жYр-пзглген зерттеулердiн нэтижелерiнiн мэлiметтерi, топырацтын фосфат режимшщ езгерiне цолданылган тынаИтцыштардын эсерлершщ тYрлiше болатындыгын керсетедi [10].
Осыган баИланысты, фосфор тынаИтцыштарынын эртYрлi нормаларынын ашыц-цара цоныр топырацтын
фосфат режимше жэне цант цызылшасы ешмдШгшен эсерлерiн зерттеу езектi мэселенiн бiрi болып табылады.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ЭД1СТЕР1
Зерттеу жумыстары ^азац егiншiлiк жэне еамдж шаруашылыгы FЗИ тэжiрибе танабында ашыц-цара цоныр топырацта жYргiзiлдi. Тэжiрибе танабынын ашыц-цара цоныр топырагынын цурамында царашiрiндi 2,27-2,35 %, жалпы азот 0,171-0,182 %, фосфор 0,200 жэне калиИ 1,б2-1,75 % цураИды. Жылжымалы цоректж элементтер боИынша топырацтын жыртылатын цабатында нитрат азоты
23.1-24,8 мг/кг, жылжымалы фосфр
20.2-27,0 жэне алмаспалы калии 424-455 мг/кг аралыгында езгеред^
Тэжiрибе цант цызылшасы дацылымен ауыспалы егiстiк жэне дара епс дацылы жагдаИында жYргiзiлдi.
Ауыспалы епстжте жYргiзiлген тэжiрибе темендегi схема боИынша: 1. Бацылау (тынаИтцышсыз); 2. NK-фон; 3. NK+Рl (бiр еселенген норма); 4. NK+Рl,5 (бiр жарым еселенген норма); 5. NK+Р2 (ею еселенген норма); б. NРK+60т кен, ал дара дацыл егiстiгiнде келеа схема боИынша: 1. Бацылау (тынаИтцышсыз); 2. NK-фон; 3. NK+Рl ^р еселенген норма); 4. NK+Рl,5 ^р жарым еселенген норма); б. №К+60т кен салынды.
Тэжiрибе цаИталанымы тертеу, мелдек келемi - 21б м2. Азот тынаИтцыштары ретiнде мочевина (4б % N3, фосфордан - цос суперфосфат (47 % Р2О5) жэне калиИден - хлорлы калии (б0 % К2О) цолданылды. Жыл саИынгы цолданылган фосфор тынаИтцыш - тарынын нормалары: 90 кг/га - бiр еселенген; 135 кг/га - бiр жарым еселенген жэне 180 кг/га - ею еселенген.
Зерттелетш топырацтын агрохи-миялыц керсетюштерш аныцтау (царашiрiндi, NРK, рН жэне т.б.) жалпы цабылданган классикалыц эдюгермен орындалды. Топырацтагы органикалыц
фосфаттар - Мета эдiсiмен Гинзбург модификациясында, минералдыц фосфаттар цурамы - Гинзбург-Лебедева эдiсiмен; жылжымалы фосфаттар -Мачигин эдiсiмен аныцталды.
ЖYргiзiлген зерттеу боИынша топырацты химиялыц талдау жумыс-тары ^азац егiншiлiк жэне еамдж шаруашылыгы FЗИ, б.Оспанов атындагы К^азац топырацтану жэне агрохимия FЗИ мен В.Докучаев атындагы Топырацтану институтынын (Мэскеу цаласы) зертханаларында орындалды.
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 МЕН ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ
Ауыспалы епстжте тынаИт-цыштарды узац цолдану топырацтын физика-химиялыц цасиеттерiне жэне биологиялыц белсендШп мен цоректiк режимiнiн езгеруiне эсерш тигiзедi. ТынаИтцыштарды узац цолдану кезшде фосфор элементiнiн алатын орны ерекше. Себебi, бул элементтiн есiмдiк ^ршШп мен топырацтагы езгеруiне баИланысты манызы зор. Реакцияга тYсу цабiлеттiлiгiнiн жогарылылыгына сэИкес, фосфор топырацта жYретiн кептеген YPДiстерге цатысады, сеИтiп, фосфордын эртYрлi минералдыц жэне органикалыц цосылыстарын тYзедi. Фосфор тынаИтцыштардын цурамынан сiнiрiлу дэрежесшщ темендiгiнен, фосфор тынаИтцыштарынын жогары нормаларын цолданган варианттарда, онын топырацта цорлануы баицалады.
Топырацца енгiзiлген фосфор трансформацияланады, нэтижесiнде онын жылжымалылыгы уацыт еткен саИын езгерiстерге ушыраИды. Сондыцтан, фосфор тынаИтцыштарын узац жэне жYЙелi тYPДе цолданганда, фосфаттардын эртYрлi формаларынын езгеруiнiн кепжылдыц динамикасын салыстыру гылыми жагынан цызыгушылыц туындатады [11, 12].
ЭртYрлi топырацтарда тынаИт-цыштарды узац мерзiм цолдану жер жэне сытШ жер металдардын
фосфаттарыныц корлануын бiршама арттыруга cenTiriH типзед^ TeMip мен алюминий фосфаттарыныц мeлшерi жогарылаИды жэне жогары негiздi фосфаттардыц мeлшерi eзгередi [13-16].
Тыцайтцышпен берiлген фосфор топырактагы барлык минералдыц фосфаттардыц курамына енед^ Фосфор тыцаиткыштарын жYИелi цолдану жылжымалы фосфаттардыц мелшерш аитарлы;таи жогарылатады. Фосфор-дыц жылжымалы косылыстарыныц негiзгi формаларына 0,5 н NH4F, 0,1 н NaOH жэне 0,5 н H2SO4 ерiтiндiлерiнде бeлiнетiн фосфаттар жатады. Фосфор тыцаитцыштарыныц Р90 жэне Р120 нормаларын колданганда жылжымалы фосфаттардыц мeлшерi ^рт жога-рыласа, ал Р150 жэне Р180 нормаларынан жылжымалы фракциялардыц жогары-лауы баи;алмады [17].
Топырактагы фосфордыц бiршама бeлiгiн фосфорорганикалы; косылыс-тар кураиды. Олар топырактагы биохимиялы; YPДiстер мен минера-лизациялану кезiнде eсiмдiктi сiцiмдi фосформен камтамасыз етуде мацызды рeл атцарады. Академик Р.Е. Елешевтщ зерттеулерiнiц нэтижелерiне сэикес 1ле Алатауы топырактарыныц курамында жалпы фосфор мeлшерi 0,15-16 % аралыгында eзгередi [18, 19].
Осы аимацтыц негiзгi топыра; типтерiнiц карашiрiндi кабатында, жалпы фосфор мeлшерi 130-дан 200 мг/100 г аралыгында болады. Оныц iшiнде сур топырацтарда 130150 мг, кара коцыр топырацтарда 187200 мг/100 г шамасында eзгерсе, ал топыра;тыц 1 м кабатында жалпы фосфор коры сэикесшше 16-18 жэне 1723 т/га кураиды.
Бiздiц ашьщ-кара коцыр топыракта жYргiзiлген зерттеулердiц нэтижелер^ кант кызылшасы епс-тiгiнiц топырагындагы жылжымалы фосфордыц мeлшерi дакылдыц биологиялык ерекшелiгi мен колданылган фосфор тыцаиткыш-
тарынын нормаларына байланысты болатынын керсетт жэне цант цызылшасы тауарлы ешм тузу Yшiн фосфордын кеп мелшерш цажетсшед^
Ауыспалы егiстiкте есiрiлген цант цызылшасына фосфор тынайтцы-шынын бiр еселенген 90 кг/га нормасын цолданганда топырацтагы жылжымалы фосфордын мелшерiнiн жогарылауын 49,0 мг/кг цамтамасыз етсе, ал онын мелшерi бацылау мен фондыц варйантта 20,7 жэне 23,7 мг/кг аспады. Фосфордын бiр жарым жэне ею еселенген нормаларынын эсерiнен топырацтын жыртылатын цабатында жылжымалы фосфордын мелшерi 51,9-дан 59,0 мг/кг дешн артады. Минералдыц жэне органйкалыц тьщайтцыштарды (NPK+60 т кен) уштастырып цолданган жагдайда жылжымалы фосфор мелшерi 58,3 мг/кг цурайды. Теменгi цабатта жылжымалы фосфор мелшерш жогары цабатпен салыстырганда 12-20 мг/г темен болды (кесте 1).
Дара епстж жагдайында, мйнералдыц тынайтцыштарды цолда-ну топырацтагы жылжымалы фосфордын мелшерш ^рт жогарылатады. Фосфор тынайтцыштарынын бiр еселенген (90 кг/га) нормасын цолданганда топырацтагы жылжымалы фосфор мелшерi 55,9 мг/кг, ал бiр жарым еселенген нормасында 56,4 мг/кг жогарыласа, ал бацылау мен фондыц варйантта 44,0 жэне 46,2 мг/кг шамасында болды. Бул егiстiкте узац жылдар мйнералдыц тынайтцыштарды, онын шшде фосфор тынайт-цыштарын жYЙелi тYPде цолдану барысында топырацтын теменгi (20-40 см) цабатындагы жылжымалы фосфордын мелшерi тынайтылган варйанттарда (3,4 варйанттар) 47,1 жэне 50,6 мг/кг жогарылайды. Мйнералдыц жэне органйкалыц тынайтцыштарды
(NPK+60 т кен) уштастырып цолданган варйантта жылжымалы фосфордын ен
жогаргы 58,6 мг/кг мелшерi аныцталды (кесте 2).
Ашыц-цара цоныр топырацтын цурамындагы мйнералдыц фосфат-тардын фракцйяларынын цурамын зерттеу кезшде, фосфор тынайтцыш-тарын узац мерзiм жэне жYЙелi тYPДе цолданудан «белсендi фосфаттардын» мелшерi жогарылайтындыгы аныцталды. Кальцййдщ бос байланысцан (Са-Р1) жэне эртYрлi негiздi (Са-Рп) фос-фаттарынын мелшерi бiршама жогарылайды.
Ауыспалы епстж жагдайында цант цызылшасы егiстiгiнiн топыра-гынын беткi (0-20 см) цабатында, фосфор тынайтцыштарынын бiр еселенген (Р90) нормаларынан бос байланысцан (Са-Р1) жэне эртYрлi негiздi (Са-Рн) кальцйй фосфаттарынын мелшерi 89,0 жэне 265 мг/кг жогарылайды немесе фракцйялар цосындысынын 6,7 жэне 19,9 % цурайды. Бацылау мен фондыц варйантта ^К) бул фракцйялардын мелшерi 25,0-34,0 жэне 223-233 мг/кг шамасында. Фосфордын ею еселенген (Р180) нормасы осы фосфаттардын мелшерш 104 жэне 296 мг/кг жогарылатып, жалпы фосфаттар iшiндегi Yлесiн 7,4 жэне 21,1% жогарылатады (кесте 1).
^ант цызылшанын дара дацыл епспгшде, топырацтын 0-20 см цабатында бос байланысцан (Са-Р1) жэне эртYрлi негiздi (Са-Рн) фосфаттардын мелшерi фосфор тынайтцыштарынын бiр еселенген нормасын (Р90) цолданган варйантта 94,0 жэне 279,0 мг/кг немесе Yлесi 6,8 жэне 20,3 % болса, ал бiр жарым еселенген варйантта (Р135) сэйкесiнше 106,0 жэне 297,0 мг/кг немесе 7,5 жэне 20,9% жогарылайды. Бул керсеткштер бацылау мен фондыц варйантта ^К) 32-40 мг/кг жэне 238-245 мг/кг аспады (кесте 2).
Кесте 1 - Ауыспалы епсте еспрыген к;ант цызылшасына жуйел1 турде тыцайтцыштарды цолдануга байланысты топырацтагы минералдык; фосфаттардыц цурамы мен мелшершщ езгеру1 (2018-2020 жж.)
Тэж1рибе варианттары Кабат терецд1п, см Жылжымалы фосфор, мг/кг Минералдык; фосфаттардыц фракциялары, мг/кг Фосфаттар -дыц к;осындыс ы
Са-Р1 Са-Рп А1-Р Ре-Р Са-Рщ
Бак;ылау (тын,айтк,ышсыз) 0-20 20,7 25,0 223 45 90 785 1168
20-40 15,9 22,0 217 43 98 776 1156
ЫК-фон 0-20 23,7 34,0 233 48 96 795 1206
20-40 22,6 30,0 226 45 100 802 1203
ЫК+Р1 (б1р еселенген норма) 0-20 49,0 89,0 265 56 100 821 1331
20-40 36,2 78,0 257 62 97 825 1319
ЫК+Р1,5 (б1р жарым еселенген норма) 0-20 51,9 97,0 289 58 98 835 1377
20-40 38,3 91,0 275 61 101 841 1369
ЫК+Р2 (ею еселенген норма) 0-20 59,0 104,0 296 60 96 846 1402
20-40 39,1 95,0 287 63 99 853 1397
ЫРК+60 т кец 0-20 58,3 98,0 274 59 97 830 1358
20-40 45,2 91,0 260 61 98 836 1346
СП
Кесте 2 - К^ант цызылшасынын, дара дацылы епсшде жуйел1 турде тыцайтцыштарды цолдануга байланысты топырацтагы минералдык; фосфаттардын, цурамы мен мелшершщ езгеру1 (2018-2020 жж.)
Тэж1рибе варианттары Кабат терецдш, см Жылжымалы фосфор, мг/кг Минералдьщ фосфаттардьщ фракциялары, мг/кг Фосфаттардьщ к;осындысы
Са-Р1 Са-Рп А1-Р Ре-Р Са-Рщ
Бацылау (тын,айтк,ышсыз) 0-20 44,0 32,0 238 48 92 788 1198
20-40 39,0 28,0 233 46 97 783 1187
ЫК-фон 0-20 46,2 40,0 245 50 98 808 1241
20-40 41,7 35,0 238 49 102 818 1247
ЫК+Р1 (б1р еселенген норма) 0-20 55,9 94,0 279 58 98 846 1375
20-40 47,1 82,0 272 62 94 853 1363
ЫК+Р1,5 (б\р жарым еселенген норма) 0-20 56,4 106,0 297 62 100 857 1422
20-40 50,6 95,0 206 60 105 864 1410
ЫРК+60 т кец 0-20 58,6 102 285 61 99 852 1399
20-40 41,7 95 272 62 102 859 1390
"О о
X
а
3
о л
о: о о: ф Ь ф X
Ф »
4 43 О
X
а
N3 О N3
Минералдыц фосфаттардын алгашцы eKi фракциясы (Ca-Pi + Ca-Pii) eсiмдiк цоректенуде манызды рел атцарады жэне олардын мeлшерi цант цызылшасынын вегетациялыц кезе-нiнде, ягни кектемнен кузге цараи темендесе, ал жогары негiздi фосфаттардын (Ca-Piii) мeлшерi, керiсiнше кузге цараи бiршама жогарылаиды.
Ауыспалы егiстiк жагдаиында eсiрiлген цант цызылшасы егiстiгi топырагынын 0-20 см цабатында, фосфор тынайгцыштарынын эртYрлi нормаларынан жогары негiздi фосфаттардын (Ca-Piii) мeлшерi 821, 835, 846 мг/кг жогарыласа, бацылау мен фондыц вариантта бул кeрсеткiштер 785 жэне 795 мг/кг болды (кесте 1).
^ант цызылшанын дара дацыл егiсiнде, бул кeрсеткiштер фосфор тынайгцыштарынын бiр жэне бiр жарым еселенген нормаларын цолданудан 846-854 мг/кг шамасында eзгерсе, ал бацылау мен фондыц варианттарда сэикесшше: 788 жэне 808 мг/кг немесе 65,8 жэне 65,1 % болды (кесте 2).
^ант цызылшасын жинау кезещне цараи, eсiмдiктiн
биологиялыц eнiмi мен цургац массасын тYзуiне баиланысты минералдыц фосфаттардын бос (Ca-Pi) жэне эртYрлi негiздегi (Ca-Pii) формаларынын мeлшерi аитарлыцтаи тeмендесе, ал минералдыц
фосфаттардын кeп негiздi (Ca-Рш) формаларынын мeлшерi арта тYседi.
Зерттеу нэтижелер^ цант цызылшасынын дара дацыл епстМндеп топырацтын 0-20 жэне 2040 см цабаттарында, бацылау вариантында жалпы фосфор мeлшерi 984,2 жэне 961,8 мг/кг, минералдыц фосфор 718,6 жэне 609,8 мг/кг, органикалыц фосфор 265,6 жэне
352,1 мг/кг, немесе олардын проценттж мeлшерлерi сэикесшше 73,0-63,4 % жэне 27,0-36,6 % аралыгын -да болатындыгын керсетт (кесте 3).
Фондыц вариантта (NK) фосфордын жалпы мeлшерi - 1063,9960,1 мг/кг немесе бацылау вариантындагы мeлшермен шамалас болды, минералдыц жэне органикалыц фосфаттардын арацатынасы 65,0-64,9 % жэне 35,0-35,1 % цурады. Фосфор тынаитцыштарынын бiр жэне бiр жарым еселенген нормаларын цолдану топырацтагы жалпы, минералдыц жэне органикалыц фосфаттардын мeлшер-лерi мен арацатынастарын аитарлыцтаи жогарылатады (кесте 3).
Толыц минералдыц тынаит-цыштар фонында кeннiн 60 т/га нормасын жYИелi цолдану, топырацтын жыртылатын жэне тeменгi цабат-тардагы жалпы, минералдыц жэне органикалыц фосфаттардын мeлшерi мен арацатынасынын артуына аитарлыцтаи эсерiн типзбед^ Осындаи зандылыцтарды ауыспалы егiстiк жагдаиында eсiрiлген цант цызылшасы егiстiгiнде алынган зерттеу нэтиже-лерiнен баицауга болады (кесте 3).
Ауылшаруашылыц дацылдары-нын eнiмдiлiгi, тынаитцыштары цолданудын тиiмдiлiгiн багалаитын басты кeрсеткiш болып саналады. ¥зац жылдар жYргiзiлген зерттеулердiн нэтижелерi, ауылшаруашылыц дацыл-дары, онын iшiнде цант цызылшасынын eнiмдiлiгi топырац параметрiнiн цунарлылыгы, ауыспалы егiстiк тYрлерi жэне фосформен цоректену жагдаиларымен аныцтала-тынын гарсетед^
Ауыспалы егiстiк жэне дара дацыл епа жагдаиында eсiрiлген цант цызылшасы дацылынын eнiмдiлiгi топырацтын фосфат цорынын ден-геИiне тiкелеИ баиланысты болды (кесте 4, 5).
Кесте 3 - Кант цызылшасы епстМнде фосфордын формаларыныц мeлшерi мен арацатынасы
№ Тэжiрбие Кабат Фосфор, мг/кг Фосфор, %
варйант- терендь жалпы Мйнерал- Органйка- Мйнерал- Органй-
тары гi, см дыц лыц дыц калыц
Дара дацыл егiстiгi
1 Бацылау 0-20 984,2 718,6 265,6 73,0 27,0
20-40 961,8 609,8 352,1 63,4 36,6
2 ЫК 0-20 1063,9 691,1 372,0 65,0 35,0
20-40 960,1 623,5 336,6 64,9 35,1
3 ЫК+Рх 0-20 1080,6 787,4 293,2 72,9 27,1
20-40 964,6 646,2 318,4 67,0 33,0
4 ЫК+Р1,5 0-20 1096,9 791,2 305,7 72,1 27,9
20-40 962,8 704,9 257,8 73,2 26,8
5 ЫРК+60т 0-20 1083,4 757,1 326,3 69,9 30,1
кeн 20-40 964,9 644,8 320,1 66,8 33,2
Ауыспалы епстж
1 Бацылау 0-20 921,6 578,1 343,5 62,7 37,3
20-40 914,8 557,0 357,8 60,9 39,1
2 ЫК 0-20 967,3 567,4 399,9 58,7 41,3
20-40 955,0 576,0 379,0 60,3 39,7
3 ЫК+Р1 0-20 1039,3 700,8 338,5 67,4 32,6
20-40 956,4 626,7 329,7 65,5 34,5
4 ЫК+Р1,5 0-20 1148,7 752,9 395,8 65,5 34,5
20-40 998,1 648,4 349,7 65,0 35,0
5 ЫРК+60т 0-20 1108,4 775,9 332,5 70,0 30,0
кeн 20-40 1000,9 689,7 311,2 68,9 31,1
6 Бацылау 0-20 1124,2 728,8 395,4 64,8 35,2
20-40 853,7 546,2 307,5 64,0 36,0
Кант цызылшасынын ауыспалы епстж жагдайындагы бацылау варйантындагы 3 жылдыц eнiмдiлiгi 282,6 ц/га жэне фондыц вариантта (ЫК) 318,2 ц/га цурады. Фосфор тынайтцыштарынын бiр жэне бiр жарым еселенген нормаларын
Кесте 4 - Ауыспалы епстжте eсiрi^ топырацтын фосфат цорынын эсерi (201
цолданганда цант цызылшасы eнiмдiлiгi 507,8-561,6 ц/га жогарыласа, ал екi еселенген нормада 557,8 ц/га аспайды, бул фосфор тьщайт-цыштарынын нормасын екi есеге арттырудын eнiмдiлiкке тйiмсiз екендiгiн кeрсетедi (кесте 4).
■ен цант цызылшасынын eнiмдiлiгiне
-2020 жж.)
№ Тэжiрбие 3 жылдыц Косымша Кант мeлшерi, Канттын
варйанттары орташа eнiмдiлiк, ц/га eнiм, ц/га % жйналуы, ц/га
1. Бацылау 282,6 - 15,1 42,7
2. ЫК-фон 318,2 35,6 15,3 48,7
3. ЫК+Р1 507,8 225,2 16,1 81,8
4. ЫК+Р1,5 561,6 279,0 16,3 91,5
5. ЫК+Р2 557,8 275,2 16,3 90,9
6. ЫРК+60 т ган 662,2 379,6 15,9 105,3
ЕЕА0,5 , ц/га 35,4
Р, % 4,2
Ауыспалы епстж жагдайында цант цызылшасыныц ец жогаргы 662,2 ц/га ешмдШп мен 379,6 ц/га цосымша ешмдШп мйнералдыц жэне органйкалыц тыцайтцыштарды^РК+ 60 т кец) уштастырып цолданган вариантта цамтамасыз етiлдi (кесте 6).
Дара дацыл егiстiгiнде цант цызылшасыныц ешмдШп, ауыспалы егiстiк жагдайымен салыстырганда бiршама темен болды, бiрац фосфор тыцайтцыштарыныц тйiмдiлiктерi бойынша жогарыда келтiрiлген
Тыцайтцыштар топырацтыц фосфор режймiн цолайландырады эрi цант цызылшасыныц сапалыц керсеткiшiн жацсартады. Бацылау варйанттарында тамыр цурамындагы цант мелшерi 15,0-15,1 % болса, ал фосфор тыцайтцыштарыныц эртYрлi нормаларын цолданган варйанттарда цант мелшерi 16,0-16,3 % дешн жогарылайды. Ауыспалы егiс жаг-дайында есiрiлген цант цызылшасынан 3 жылда фосфор тыцайтцыштарыныц эсерiнен 81,8-90,9 ц/га жэне дара дацылы епспгшде 78,8-88,5 ц/га цант жйналды (кесте 5).
Ауыспалы епстж жагдайында цант цызылшасыныц 550-560 ц/га жэне дара егiстiктегi 530-540 ц/га децгейдеп енiмдiлiктерi азот пен калйй тыцайтцыштарыныц фонында фосфор тыцайтцышыныц бiр жарым
зацдылыцтар сацталды. Кант цызылшасыныц бацылау варйан-тындагы 3-жылдыц орташа енiмдiлiгi 303,6 ц/га цурады. Фосформен цоректенудi жацсарту тамыр жемю-тердiн енiмдiлiгiн кYрт 492,8 жэне 543,1 ц/га дешн жогарылатып, 189,2239,5 ц/га цосымша енiмдер алынды. Мйнералдыц жэне органйкалыц тыцайтцыштарды уштастырып цол-данган варйантта (NРК+60 т кец) ец жогаргы 551,9 ц/га ешм мен 248,3 ц/га цосымша ешм алынды (кесте 5).
еселенген нормалары цамтамасыз етедi. Кант цызылшасыныц ец жогаргы денгейдегi 650-660 ц/га ешмдыжтерш мйнералдыц жэне органйкалыц тыцайтцыштарды уштастырып (№К+60 т кец) цолдану непзшде алуга болады.
Топырацтыц фосфат режймшщ керсеткiштерi мен цант цызылшасыныц ешмдШп арасында тыгыз корреляцйялыц байланыстар болатын-дыгы аныцталды.
Зерттеу мэлiметтерiне сэйкес, топырацтагы жылжымалы фосфор мен цант цызылшасыныц ешмдШп арасындагы байланыстыц корреляцйялыц коэффйцйент ауыспалы егiстiк жагдайында 0,97 ал дара дацыл егiстiгiнде 0,99 цурады. бшмдыж пен топырацтагы бос байланысцан жэне эртYрлi негiздi мйнералдыц фосфат-тардыц (Са-Р1 жэне Са-Рп) арасындагы
Кесте 5 - Дара дацыл епстМнде есiрiлген цант цызылшасыныц ешмдШгше топырацтыц фосфат цорыныц эсерi (2018-2020 жж.)
№ Тэжiрбие 3 жылдыц Косымша енiм, Кант Канттыц
варйанттары орташа ешмдыж, ц/га ц/га мелшерь % жйналуы, ц/га
1. Бацылау 303,6 - 15,0 45,5
2. Ж-фон 324,6 21,0 15,0 48,7
3. NK+Рl 492,8 189,2 16,0 78,8
4. NK+Рl,5 543,1 239,5 16,3 88,5
5. №К+60 т кец 551,9 248,3 16,2 89,4
ЕЕА0,5, ц/га 28,7
Р, % 3,7
байланыстардын шамасы eте жогары болып, ауыспалы егiстiк пен дара епстж жагдайларында 0,98 жэне 0,99 болды.
КОРЫТЫНДЫ
Ашыц-цара цоныр топырацта eсiрiлген цант цызылшасы епстж-терiнде цолданылган фосфор тынайтцыштарынын эртYрлi норма-лары топырацтагы жалпы, мйнералдыц жэне органйкалыц фосфаттарынын мeлшерi мен арацатынастарынын eзгеруiне айтарлыцтай эсерiн тйгiзедi. Кант цызылшасынын дара дацыл егiстiгiнде жердiн жыртылатын цабатында бацылаумен салыстырганда, фосфор тынайтцыштарынын бiр жэне бiржарым еселенен нормаларын цолданганда жалпы фосфор мeлшерi 96,4-112,7 мг/кг, мйнералдыц фосфор 68,8-72,6 мг/кг жэне органйкалыц фосфор 27,6-40,1 мг/кг аралыгында жогарылайды. Осындай зандылыцтар ауыспалы епстжте eсiрiлген цант цызылшасы епстМнде цайталанды.
Фосфор тынайтцыштары топы-рацтагы жылжымалы фосфор мен мйнералдыц фосфаттардын бос бай-ланысцан (Са-Р1), эртYрлi негiздi (Са-Рп) жэне гап негiздi (Са-Рш) фосфаттардын мeлшерiн арттырады. Топырацтагы жылжымалы фосфордын мeлшерiнiн артуы, цолданылган фосфор тынайтцыштарынын нормаларына тэуелдi болды. Дара дацыл егiстiгi жагдайында, цолданылган фосфор тынайтцыштарынын бiр жэне бiржарым еселенген нормаларынан жылжымалы фосфордын мeлшерi 55,9 жэне 56,4 мг/кг жогарыласа, ал
ауыспалы егiстiк жагдайында фосфор тынайтцыштарынын бiр, бiржарым жэне ею еселенген нормаларынан 49,0, 51,9 жэне 59 мг/кг дешн артады.
Кант цызылшасынын дара егiстiгiнде, топырацтын жыртылатын цабатында фосфор тынайтцыштарынын бiр еселенген (Р90) жэне бiржарым еселенген (Р135) нормаларын цолданган варйанттарда бос байла-нысцан (Са-Р1) жэне эртYрлi негiздi (Са-Рн) фосфаттардын мeлшерi 94-106 мг/кг жэне 279-297 мг/кг аралыгында болса, ал бацылау варйантында олардын мeлшерi сэйкесiнше 32 жэне 238 мг/кг аспады.
Кант цызылшасынын ауыспалы егiстiк жагдайында топырацтын жыртылатын цабатында, фосфор тынайтцыштарынын бiр (Р90) жэне ею (Р180) еселенген нормалары топырацтагы бос байланысцан (Са-Р1) жэне эртYрлi негiздi (Са-Рн) фосфаттардын мeлшерiн 89-104 жэне 265-296 мг/кг дешн жогарылатады, сeйтiп жалпы фосфаттардын шшдеп Yлесi 6,7-7,4 жэне 19,9-21,2 % цурайды.
Ауыспалы егiстiк жагдайында цант цызылшасынын 550-560 ц/га жэне дара епстжтеп 530-540 ц/га денгейдегi eнiмдiлiктерi азот пен калйй тынайтцыштарынын фонында фосфор тынайтцышынын бiр жарым еселенген нормалары цамтамасыз етедi. Кант цызылшасынын ен жогаргы денгейдегi 650-660 ц/га eнiмдiлiктерiн мйнералдыц жэне органйкалыц тынайт-цыштарды уштастырып (ЫРК+60т ^н) цолдану негiзiнде алуга болады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Анохин В.С. Фосфорные удобрения и содержание подвижных форм фосфора в почвах Кемеровскои области// Агрохимическии вестник - 2006. - №3. - С. 30-32.
2 Jiang, M.; Shen, M.X.; Shen, X.P.; Dai, Q.G. Effect of long-term fertilization pattern on weed community diversity in wheat field// Sci. Rep. - 2018. - № 8. P. 1-7.
3 Vincent A.G., Turner B.L.; Tanner E.V.J. Soil organic phosphorus dynamics following perturbation of litter cycling in a tropical moist forest// Eur. J. Soil Sci. - 2010.
- № 61. P. 48-57.
4 Митрофанова Е.М. Фосфатный режим дерново-подзолистой почвы при длительном применении органических и минеральных удобрении// Агрохимия
- 2014 - № 9 - С. 13-19.
5 Hedley M.J., Stewart J.W.B., Chauhan B.S. Changes in Inorganic and Organic Soil Phosphorus Fractions Induced by Cultivation Practices and by Laboratory Incubations// Soil Sci. Soc. Am. J. - 1982. - № 46. - P. 970-976.
6 Mehmood A., Akhtar M., Khan K., Khalid A., Imran M., Rukh S. Relationship of Phosphorus Uptake with Its Fractions in Different Soil Parent Materials// Int. J. Plant Soil Sci. - 2015. - № 4, - P. 45-53.
7 Williams A., Borjesson, G., Hedlund K. The effects of 55 years of different inorganic fertilizer regimes on soil properties and microbial community composition// Soil Biol. Biochem. - 2013. - № 67. - P. 41-46.
8 Борисов В.А. Фосфатныи режим аллювиальнои луговои почвы после 30-летнего применения минеральных удобрении в овоще-кормовом севообороте// Агрохимия. - 2014. - № 1. - С. 23-26.
9 Заришняк А.С. Фосфатныи режим чернозема оподзоленного при длительном применении удобрении// Агрохимия. - 2014 - № 4 - С. 20-26.
10 Басибеков Б.С., Торшина О.Б. Баланс фосфора в свекловичном севообороте на светло-каштановои почве Юго-востока Казахстана. Агрохимия. - 1978. - № 8.
- С.17-21.
11 Пономарева А.Т. Баланс питательных веществ в земледелии Казахстана и улучшение почвенного плодородия в связи с применением удобрении// Повышение продуктивности почв Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1980. - С. 11-20.
12 Пономарева А.Т. Продуктивность кормовых культур в зависимости от обеспеченности лугово-каштановои почвы фосфором, применение удобрении и баланса питательных веществ// Тр. КазСХИ. - 1989. - С. 24-47.
13 Басибеков Б.С. Влияние длительного применения фосфорных удобрении на фосфорныи режим светло-каштановои почвы и продуктивность культур севооборота //Агрохимия. -1975. - № 7. - С. 22-28.
14 Басибеков Б.С., Торшина О.Б. Баланс фосфора в свекловичном севообороте на светло-каштановои почве Юго-Востока Казахстана// Агрохимия. - 1978. - № 8.
- С. 17-25.
15 Басибеков Б. С., Торшина О.Б. Баланс калия в свекловичном севообороте на светло-каштановои почве Юго-востока Казахстана//Агрохимия. - 1981. -№ 10.
- С.42-49.
16 Елешев Р.Е. Эффективность различных форм фосфорных удобрении в условиях Казахстана// Справочник по применению удобрении. Алма-Ата: Каинар.
- 1980. - С. 80-83.
17 Елешев Р.Е., Есполов Е.И. Урожаиность сахарнои свеклы при ленточном и разбросном внесении основного минерального удобрения// Вестник сельскохозяиственнои науки Казахстана. - 1982. - № 3. - С. 12-14.
18 Елешев Р.Е. Фосфорные удобрения и урожаи. - Алма-Ата: Каинар, 1984. -159 с.
19 Елешев Р.Е., Иванов АЛ. Фосфорныи режим карбонатных почв юго-востока Казахстана и его изменение в связи с применением удобрении// Агрохимия. -1986. -№2. - С. 25-29.
1 Anokhin V.S. Fosfornye udobreniya i soderzhaniye podvizhnykh form fosfora v pochvakh Kemerovskoy oblasti// Agrokhimichesky vestnik - 2006. - №3. - S. 30-32.
2 Jiang, M.; Shen, M.X.; Shen, X.P.; Dai, Q.G. Effect of long-term fertilization pattern on weed community diversity in wheat field// Sci. Rep. - 2018. - № 8. - P. 1-7.
3 Vincent A.G., Turner B.L.; Tanner E.V.J. Soil organic phosphorus dynamics following perturbation of litter cycling in a tropical moist forest// Eur. J. Soil Sci. - 2010. - № 61. - P. 48-57.
4 Mitrofanova Ye.M. Fosfatny rezhim dernovo-podzolistoy pochvy pri dlitelnom primenenii organicheskikh i mineralnykh udobreny// Agrokhimiya - 2014 - № 9 - S. 1319.
5 Hedley M.J., Stewart J.W.B., Chauhan B.S. Changes in Inorganic and Organic Soil Phosphorus Fractions Induced by Cultivation Practices and by Laboratory Incubations// Soil Sci. Soc. Am. J. - 1982. - № 46. - P. 970-976.
6 Mehmood A., Akhtar M., Khan K., Khalid A., Imran M., Rukh S. Relationship of Phosphorus Uptake with Its Fractions in Different Soil Parent Materials// Int. J. Plant Soil Sci. - 2015. - № 4, - P. 45-53.
7 Williams A., Borjesson, G., Hedlund K. The effects of 55 years of different inorganic fertilizer regimes on soil properties and microbial community composition// Soil Biol. Biochem. - 2013. - № 67. P. 41-46.
8 Borisov V.A. Fosfatny rezhim allyuvialnoy lugovoy pochvy posle 30-letnego primeneniya mineralnykh udobreny v ovoshche-kormovom sevooborote// Agrokhimiya.
- 2014. - № 1. - S. 23-26.
9 Zarishnyak A.S. Fosfatny rezhim chernozema opodzolennogo pri dlitelnom primenenii udobreny// Agrokhimiya. - 2014 - № 4 - S. 20-26.
10 Basibekov B.S., Torshina O.B. Balans fosfora v sveklovichnom sevooborote na svetlo-kashtanovoy pochve Yugo-vostoka Kazakhstana. Agrokhimiya. - 1978. - № 8.
- S. 17-21.
11 Ponomareva A.T. Balans pitatelnykh veshchestv v zemledelii Kazakhstana i uluchsheniye pochvennogo plodorodiya v svyazi s primeneniyem udobreny// Povysheni-ye produktivnosti pochv Kazakhstana. - Alma-Ata: Nauka, 1980. - S. 11-20.
12 Ponomareva A.T. Produktivnost kormovykh kultur v zavisimosti ot obespechennosti lugovo-kashtanovoy pochvy fosforom, primeneniye udobreny i balansa pitatelnykh veshchestv// Tr. KazSKhI. - 1989. - S. 24-47.
13 Basibekov B.S. Vliyaniye dlitelnogo primeneniya fosfornykh udobreny na fosforny rezhim svetlo-kashtanovoy pochvy i produktivnost kultur sevooborota // Agrokhimiya. -1975. - № 7. - S. 22-28.
14 Basibekov B.S., Torshina O.B. Balans fosfora v sveklovichnom sevooborote na svetlo-kashtanovoy pochve Yugo-Vostoka Kazakhstana// Agrokhimiya. - 1978. - № 8. - S. 17-25.
15 Basibekov B. S., Torshina O.B. Balans kaliya v sveklovichnom sevooborote na svetlo-kashtanovoy pochve Yugo-vostoka Kazakhstana//Agrokhimiya. - 1981. - № 10.
- S.42-49.
16 Yeleshev R.E. Effektivnost razlichnykh form fosfornykh udobreny v usloviyakh Kazakhstana// Spravochnik po primeneniyu udobreny. Alma-Ata: Kaynar. - 1980. - S. 8083.
17 Yeleshev R.E., Yespolov Ye.I. Urozhaynost sakharnoy svekly pri lentochnom i razbrosnom vnesenii osnovnogo mineralnogo udobreniya// Vestnik selskokho-zyaystvennoy nauki Kazakhstana. - 1982. - № 3. - S. 12-14.
18 Yeleshev R.E. Fosfornye udobreniya i urozhay. - Alma-Ata: Kaynar, 1984. -159 s.
19 Yeleshev R.E., Ivanov A.L. Fosforny rezhim karbonatnykh pochv yugo-vostoka Kazakhstana i ego izmeneniye v svyazi s primeneniyem udobreny//Agrokhimiya. -1986. -№2. - S. 25-29.
РЕЗЮМЕ
А.М. Балгабаев1 А.М. Шибикеева1, Г.С. Жацсыбаева1, Г.О. Беисенова1,
С.С. Калиева1
ВЛИЯНИЕ ДЛИТЕЛЬНОГО ПРИМЕНЕНИЯ ФОСФОРНЫХ УДОБРЕНИИ НА
ФОСФАТНЫЙ режим светло-каштановоИ почвы и продуктивность
САХАРНОИ СВЕКЛЫ 1НАО Казахский национальный аграрный университет, 050010, г. Алматы, прАбая, 8, Казахстан, e-mail: alimbai@bk.ru
В статье приведены результаты многолетних исследовании, проведенных в длительных опытах по изучению системы удобрения сахарнои свеклы в свекловичном севообороте и при бессменном её возделывании на орошаемои светло-каштановои почве. Показано, что при длительном и систематическом применении фосфорных удобрении на фоне азотно-калииных (NK) в почве создаются фона с различным уровнем обеспеченности фосфором в пахотном и подпахотном слоях. Одинарные, полуторные, двоиные нормы фосфорных удобрении, систематически вносимые в севообороте и при бессменном возделывании сахарнои свеклы, повышают не только содержание подвижного фосфора в пахотном слое соответственно до 49,0; 51,9; 59,0 мг/кг почвы, но и содержание суммы рыхлосвязанных и разноосновных фосфатов (СаР1 +СаРп), ближаиших резервов доступных для растении фосфора в севообороте и в условиях монокультуры. В зависимости от норм вносимых фосфорных удобрении на посевах сахарнои свеклы в монокультуре содержание рыхлосвязанных и разноосновных фосфатов (СаР1 +СаРп) повышается 94-106 мг/кг и 294-297 мг/кг, а в севообороте 89-104 и 265-296 мг/кг, соответственно. С улучшением фосфатного режима светло-каштановои почвы увеличивается урожаиность сахарнои свеклы в монокультуре 492,8-543,1 ц/га, а в севообороте 507,8-561,6 ц/га. В удобренных вариантах повышается сахаристость на 16,316,7 % и общего сбора сахара с 1 га посевов.
Ключевые слова: светло-каштановая почва, удобрение, подвижные, рыхлосвязанные, разноосновные фосфаты почвы, сахарная свекла, севооборот, монокультура, урожаиность, сахаристость.
SUMMARY
A.M. Balgabayev1, A.M. Shibikeyeva1, G.S. Zhaksybayeva1, G.O. Beisenova1, S.S. Kalieva1
THE INFLUENCE OF LONG-TERM USE OF PHOSPHORUS FERTILIZERS ON THE PHOSPHATE REGIME OF LIGHT CHESTNUT SOIL AND THE PRODUCTIVITY OF SUGAR
BEET
Kazakh national agrarian university, 050010, Almaty, Abay ave., 8, Kazakhstan,
e-mail: alimbai@bk.ru
The article presents the results of many years of research carried out in long-term experiments on the study of the fertilization system of sugar beet in beet crop rotation and with its permanent cultivation on irrigated light chestnut soil. It is shown that with long-term and systematic use of phosphorus fertilizers against the background of nitrogen-potassium (NK) fertilizers in the soil, a background with different levels of phosphorus supply in the arable and subsoil layers is created. Single, one and a half, double rates of phosphorus fertilizers, systematically applied in crop rotation and with permanent cultivation of sugar beets, not only increase the content of mobile phosphorus in the arable layer, respectively, to 49,0; 51,9; 59,0
mg /kg of soil, but also the content of the sum of loosely bound and different basic phosphates (CaPI + CaPn), the nearest reserves of phosphorus available to plants in crop rotation and in monoculture conditions. Depending on the norms of applied phosphorus fertilizers on sugar beet crops in monoculture, the content of loosely bound and different basic phosphates (CaPI + CaPn) increases 94-106 mg/kg and 294-297 mg/kg, and in crop rotation 89-104 and 265-296 mg/kg, respectively. With the improvement of the phosphate regime of light chestnut soil, the yield of sugar beet in monoculture increases 492,8-543,1 c/ha, and in the crop rotation 507,8561,6 c/ha. In fertilized variants, the sugar content increases by 16,3-16,7 % and the total sugar harvest from 1 hectare of crops.
Key words: light chestnut soil, fertilizer, mobile, loosely bound, mixed-base soil phosphates, sugar beet, crop rotation, monoculture, yield, sugar content.
