CC BY
15МОЛОДЫЕ УЧЕНЫЕ
УДК 631.45
Абугалиева С.Н., Алмабаев М.С. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ЕН,БЕКШЩАЗАК АУДАНЫНЫН ДЕГРАДАЦИЯГА ¥ШЫРАГАН
С¥Р-КОЦЫР ТОПЫРАГЫНЬЩ Ц¥НАРЛЫЛЫГЫН АРТТЫРУ ЭД1СТЕР1
9.О. Оспанов атындагы К,азак, топырацтану жэне агрохимия гылыми зерттеу институты, Алматы, Эль-Фараби дацгылы, 75 в. Казахстан, e-mail:
simbi_92@mail ru
Аннотация. Ма;алада Алматы облысы Ецбекшщазак; ауданыньщ деградацияга ушыраган сур-;оцыр топырагыныц ;унарлылыгын арттыру ма;сатында ;олданылран агротехникалы; ic-шаралар келтiрiлген. Деградацияга ушыраган сур-;оцыр топыра;тарга кец мен минералды тыцайт;ыштар eHri3y ар;ылы олардыц ;унарлылыгын са;тау шаралары жYргiзiлген.
ТYйiндi свздер: кунарлылы;, кец, минералды тыцайтк;ыштар, агротехникалы; шаралар.
К1Р1СПЕ
^азакстанныц топыра; ресурс-тары ете кеп, ал топыра; жамылгысы эр алуан. Тек ^аза;станныц жазы; аимагында гана топыра;тыц 700-деи тYрi сипатталган. ^аза;станда егшшыжпен аиналысу YmiH жермен ;амтамасыз ету адам басына ша;;анда элемде алдыцгы орын алады жэне элемдiк орташа керсеткiштен 6 есе артады. Топыра; жамылгысын кеп жылдар боиы паидалану, егiншiлiктiц жYЙесiздiгi, ауыспалы егiншiлiк технологиясыныц жо;тыгы, жердiц агроэкологиялы; элеyетiн есепке алмау топыра; ;¥нарлылыгыныц айтарлыктай темендеуше экелдi.
Республикамыздыц суармалы ал;аптарында экологиялы; жагымсыз ахуал туып отыр, топыра;тыц деградациялану YPДiсi кYшейiп, топыра; ;¥нарлылыгы жэне ауылшаруашылы; да;ыл тYсiмiнiц темендеу тенденциясы бiлiнедi. Ауыл шаруашылы; да;ылдарыныц ешм-дiлiгiнiц темендеyi жэне экологиялы; жагдаидыц нашарлауы суармалы жерлердегi топыра; YPДiстерiн зерттеyдi, теореялы; негiздер мен практикалы; эдiстердi дамытуды талап етед^
Ауыл шаруашылыгы да;ылдарын есiрy барысында кеп энергия ;орлары (су, минералды, биологиялы;) ете
темен потенциалды ;¥нарлылыгымен ерекшеленетiн сур-;оцыр топыра;;а жумсалады. Бул топыра;тарды суармалы егiншiлiкте паидалану маибурша; ендiрiсiн зоналды багындырумен баиланысты. Сонды;-тан маибурша; да;ылыныц оцтаилы есyi мен дамуы Yшiн топыра; режимдерi мен барлы; касиеттерiнiц езара YИлесiмiн тексерiп, соныц негiзiнде топыра; ;унарлылыгын бас;ару моделiн ;уру керек.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1
Далалы; тэжiрибелер Алматы облысы, Ецбекшiказак ауданыныц «Пчелка» шаруа ;ожалыгыныц ал;абында салынды.
Жер телiмiнiц бiршама жер бедерi солтYстiкке ;араи бiртектi ецiстi (0,05 -0,07).
Суарылмалы жYИе ауданы 2000 га, 80^i жылдары ;урылган. Ауыл-шаруашылы; да;ылдарын суару бурындары «Днепр» жацбырлат;ыш ;ондыргысымен жYргiзiлген, алаида 90-шы жылдары олар демон-таждалганды;тан, казiргi уа;ытта фермерлер атыздар боиынша суару жумыстарын жYргiзедi. Кецес уа;ыты кезiнде суару жYИесiн паидалану тэжiрибесi толы; жетымеген сур-;уба топыра;тарда шаруашылы;ты, эсiресе жоцыш;а мен дэндi-буршакты да;ылдарды есiрyдi тиiмдi жYргiзyдi
цамтамасыз ететш аyыл шаруашылыц одан 9pi дамyын жоспарлаy керектiгiн дацылдарынын eнiмдiлiгiн алатын- кeрсеттi. дыгын, болашацта 6ул топырацтардын
Сyрет 1 - Зерттеy нысаны - Сeгетi сyарy массивi
Далалыц тэжiрибелердi цою Б.Б. Доспеховтын эдiстемесi боиынша жYргiзiлдi [1].
Топырацтын химиялыц ца-сиеттерiн, олардын e3repyrn, цунарлылыц кeрсеткiштерi мен зерттелетiн топырацтын басца да режимдерiн аныцтаy Yшiн o-2o см, 2o-4o см теренджте барлыц зерттеy нусцалары боиынша 3 реттж цаиталанымды топырац Yлгiлерi алынды: бастапцы Yлгiлерден мeлдектердi бeлyге деИiн жэне жыл мезгiлi боиынша Yлгiлер: кeктемгi, жазгы жэне KY3ri топырац Yлгiлерi. Будан басца маи буршац дацылы eсy кезiнде дамy сатысы боиынша фенологиялыц бацылаyлар мен биометриялыц кeрсеткiштерiн алy жумыстары жYргiзiлдi.
Тэжiрибе: егiстiк мeлдектiк тэжiрибенiн жалпы аyданы 75o м2. Мeлдек ауданы 5o м2. ^айгаланым 3 реттж. Дацыл - цытаибуршац. Орташа тсетш «Дикавик» сорты.
Тэжiрибе Yлгiсi (2oi6 ж.)
1. Бацылаy
2. KeH 2o т/га
3. KeH lo т/га +N6oPi2oK6o
4. N6oPl2oK6o
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛ^ЫЛАУ
Тэжiрибе алцабынын толыц дамымаган сур-цуба топырацтары механикалыц цурамы боиынша тунбалы-шанды-цумды жещл цум-балшыц болып табылады. Механикалыц цурам боиынша маида цум (33 -37,8 %) мен iрi шан (2o,2 - 23,9 %) фракциялары басым келедi. Тунба фракцияларынын мeлшерi шамалы гана (4,1 - 7,4 %). Топырацтарда тасты фракциялардын мeлшерi бiршама 2o,2 %, бул e3 кезегiнде «жещл» топырацтын Yлкен сипатын бередi. Будан басца топырацтын жырту цабаты мен бетк цабатында диаметрi 2o-3o см-ге дешн жететiн тастардын мeлшерi кeп. Олар агротехникалыц шараларды жYргiзyдi циындатады. Жылу жэне су режимдерiне де керi эсерiн тигiзедi. Сансыз тастардын топырац бетше шыгуы ол жерлердi eнiм бермеИтiн жерлерге
аиналдырады. Тэжiрибе аимагыньщ шегiнде механикалыц цурамнын eзгерyi шамалы (кесте 1).
Микроагрегат цурамынын аныц-тамалары топырацтагы микроцуры-лымынын жацсы екендiгiн дэлелдеИдi.
Кесте 1 - Епстж жердеп деградацияга ушыраган сур-коцыр топырактыц механи-калык жэне микроагрегаттык курамы, (0 - 20 см), мех. /микроагр. (%) 2016 ж.
Фракция елшем1 мм-мен, саны %.
1эж1ри-бе Yлгiсi жэне нускалар >3 3-1 10,25 0,250,05 0,050,01 0,010,005 0,0050,001 0,001 <0,01 перс тш %
Бакылау 9,1 - 7,10 55,92 11,8 4,9 5,3 15,0 - 28,9
17,9 10,0 14,9 40,7 20,8 5,1 6,8 1,7 86,4
Кец 20 т/га 11,8 4,0 15,8 35,0 23,9 6,7 9,3 5,3 21,5 24,7
11,8 4,0 16,5 40,7 22,6 6,8 7,9 1,5 84,8
Кец 10 т/га+ Н60Р120К60 3,8 3,0 13,8 37,8 22,1 7,0 10,6 5,7 23,3 31,6
13,8 3,0 16,0 35,4 29,4 5,8 8,9 1,5 83,8
Н60Р120К60 20,2 2,0 19,6 31,2 23,8 3,5 11,5 8,4 23,4 21,0
20,2 2,0 16,8 36,7 23,3 7,4 12,0 1,8 82,5
11,7 1,0 13,2 40,3 25,4 6,0 10,0 2,6 82,4
№2 кескiн жазык 26,4 4,0 17,8 39,3 19,9 6,5 8,1 4,4 20,4 47,7
26,4 12,0 22,1 40,4 14,8 3,5 5,1 2,1 87,8
Дисперстж коэффициентi 20 т/га (21,0 %) кец берыген оцтаилы нускада жэне 10 т/га кец + минералдык тыцаиткыштар нускасында арттыра отырып, 21,0 - 46,5 % шегшде ауытки-ды. Муныц бэрi каита паида болган тура;сыз микрокурылымдарды бага-лауга мYмкiндiк береди 0,01 мм-ден iрi фракциялар мелшерi 86,4 %-га жетедi. Дегенмен, тэжiрибе алкабыныц толы; дамымаган деградацияга ушыра-ган сур-куба суармалы топырактарыныц агрономиялы; макрокурылымы жецiл механикалы; курамды, гумус мелшерi темен жэне сiцiру кабiлетi мYлдем жо;.
Топыра;тар жырту кабатында тыгыз курылымга ие, оныц келемдiк салмагыныц шамасы 1,37 - 1,41 г/см3. Топырактыц нашар курылымдылыгына жэне жырту кабатыныц тастануына баиланысты топыракты ецдеуден кешн лезде ныгыздалады, ол ешмдж да;ылдарды есiруде бiрнеше реттiк копсыту жумыстарын кажет етедi (кесте1).
Тау алды киыршыкты шелдiц сур-куба топырактарыныц, тiптi ец жогаргы кабатында гумус мелшерi бiрлiктен аспаиды, эдетте тшт аитарлыктаи темен болады (0,5 - 0,8 %).
Р.М Насыров, А.А. Соколовтыц деградацияга ушыраган сур-куба топырактарды зерттеу мэлiметтерiнiц сипатына саи, бул топырактар жалпы гумус курамы боиынша гумус тапшы топырактарга жатады жэне 0,6 -0,8 % шамасында гумус кураитыны бiздiц кектемде жYргiзген зерттеу жумыс-тарымызбен расталады [2].
Жалпы гумус курамыныц мау-сымдык динамикасы жазгы кезецде кытаибуршактыц барлык тэжiрибе нускаларында бiршама гумус мелше-ршщ жинакталганын керсеттi. Кектемгi кезецдегi гумус мелшерi 0,7 -1,05 %. Жазгы жэне кYзгi кезецдерде гумустыц жинакталуы 0,9 - 1,2 % шегшде ауыткиды (кесте 2).
Кесте 2 - Тэжiрибе барысындагы жалпы гумус мeлшерi (2016 ж.)
Нус;алар Терендiк, см Жалпы гумус, %
Ба;ылау 0-20 ^ктем Жаз ^з
0,74 0,80 0,81
^н 20 т/га 0-20 1,0 1,2 1,2
Кeн 10 т/га + Иб0Р120Кб0 0-20 0,90 1,0 1,1
Ыб0Р120Кб0 0-20 0,83 0,9 1,0
Алынган мэлiметтерден кeрiп отыргандаи, жалпы гумус мелшершщ ауыт;уы технологиялы; шараларды ;олдану тиiмдiлiгiнiц салдарынан болатын жоцышца мен цытаИбуршак; eнiмдiлiгiмен баИланысады.
Барлы; тэжiрибе нус;алары жалпы гумус мeлшерi боиынша ;осымша устеме бердi, эсiресе 20 т/га кен, берiлген №2 нускдда жэне 10 т/га кец+минералды; тьщайщыштар берiлген №3 нус;ада негурлым жогары устеме болды. Топыра;тагы жалпы гумус курамынан бас;а, онын eсiмдiктерге ;ол жетiмдi жэне олардын eсуi мен дамуына жогары эсер ететiн негурлым жылжымалы суда еритiн тYрлерi зерттелдi (кесте 2).
Суармалы, деградацияга ушы-раган сур-куба топыра;тардын кунарлылыгын арттыру мен са;тау технологияларын зерттеу барлы; негiзгi топыракты; касиеттер мен режимдердi онтаиландыруга непз-делген. Дегенмен, технологиялы; шаралардын тиiмдiлiгi мiндеттi тYPде: 1) eсiмдiктiн eсуi мен дамуынын фенологиялы; eзгерiстер есебiнiн
нэтижелерiмен; 2) биологиялы; eнiм-дiлiгiмен; 3) ауыл шаруашылы; да;ыл-дарынын eнiмдiлiгiмен негiзделу керек. Кытаибурша; да;ылынын eнiмдiлiгiн жинау жаз мезплшде 3 рет жYзеге асады, сонды;тан барлы; жинау жумыстарын механикаланды-рып ;олдану аса манызды болып табылады. Кытаибурша; eнiмiн жинау-ды механикаландыру осы да;ылды eсiп eндiруде жумсалатын енбек шыгынын ^рт азаитады жэне eнiм-дiлiк шыгындарын азаитады, шeп сапасын жа;сартады, сондаи-а; эрбiр орымнын жинау кезенiн едэуiр азаитады.
Тэжiрибенiн зерттеу нус;а-ларынан соя биомассасын аны;тау нэтижелерi алынды. Крсымша eнiм ба;ылау нус;асымен салыстырганда маибурша; жасыл массасы
аитарлы;таи жогары.
Сонымен ;атар вегетациялы; кезенде 2, 3 нус;аларда коректiк элементтер мeлшерi 1 жэне 4 нус;а-ларга ;араганда жа;сы баи;алады (кесте 3).
Тэжiрибе Yлгiсi Да;ыл eнiмдiлiгi, т/га 6нiмдiлiк тYсiмi, т/га
^н 20 т/га 1,3 5
^н 10т/га + ЫбоР12оКбо 1,2 4
Ыб0Р120Кб0 1,1 3
Кесте 3 - Далалы; тэжiрибе нус;аларындагы кытаИбуршактын eнiмдiлiгi, 2016 ж.
Кытайбуршак дакылы толык дамымаган деградацйяланган сур-куба топырактар енз1з1лген кец мен мйнералдык тыцайткыштарга
негурлым кайырымды. Кец + минералдык тыцайткыштар енг1зу
топырак кунарлылыгын арттырып Кана коймай, сонымен б1рге баска нускалармен салыстырганда жылжы-малы фосфор мен алмаспалы калййд1ц жйнакталуына ыкпал етт1.
Бакылау
Кец 20 т/га
Кец + ЫбоР12оКбо НбсР12оКбо
Сурет 2 - Тыцайткыш енпзу кезецдер1ндег1 езгер1стер
КОРЫТЫНДЫ
Зерттелет1н деградацйяга
ушыраган сур-коцыр топырактардыц табйгй кунарлылыгы темен. Топырактыц тй1мд1 кунарлылыгын арттырудыц жолы, органйкалык жэне мйнералды тынайткыштарды колдану параметрлер1, осы топырактардыц су фйзйкалык касйеттер1 болып табылады - су етюзпшт1п темендейд1. Гуматты-фульватты тйптеп гумустыц мелшер1 жогарлатылады. нег1зг1 коректж элементтермен камтылады; сур-коцыр топырактардыц бйогендт жогарлатылады.
Деградацйяга ушыраган сур-коцыр топырактардыц су касйеттер1н оцтайластыру бойынша эксперймен-
талдык далалык жумыстар су режйм1н реттеу мумюндшн керсетт1, топыракка кец мен мйнералды тыцайткыштар енг1зу жолымен кунарлыгын актау технологйясын эз1рлеу. Бул жагдайда ешмд1 ылгалдыц мелшер1 НВ 14,2 - 14,8 % дешнп шамала артады жэне су тутыну келем1н1ц темендып 50 %-га жагдай жасайды.
Эр турл1 нускаларда кытай-буршактыц ешмдШпн талдау осы топырактардыц кунарлылык
параметрлерш калпына келт1ру жэне оцтайластыру бойынша органйкалык жэне агротехнйкалык эд1стерд1ц тй1мд1л1г1не т1келей байланысты.
ПАИДАЛАНЬ^АН ЭДЕБИЕТТЕР
1 Доспехов Б.А Методика полевого опыта. - М: Колос, Л1968. - 334с.
2 Соколов А.А Систематический список горных и предгорных почв Казахстана. - Алматы: Тетис, 2003. - 88 с.
REFERENCES
1 Dospekhov B.A Metodika polevogo opyta. - M: Kolos, L1968. - 334s.
2 Sokolov A.A Sistematichesky spisok gornykh i predgornykh pochv Kazakhstana. - Almaty: Tetis, 2003. - 88 s.
РЕЗЮМЕ Абугалиева С.Н., Алмабаев М.С. ПРИЕМЫ ПОВЫШЕНИЯ ПЛОДОРОДИЯ ДЕГРАДИРОВАННЫХ ПОЧВ АЛМАТИНСКОЙ ОБЛАСТИ ЕНБЕКШИКАЗАХСКОГО РАИОНА ТОО «Казахский научно-исследовательский институт почвоведения и агрохимии имени У.У.Успанова», 050060 Алматы, проспект аль-Фараби, 75 В, Казахстан, e-mail: simbi_92@mail.ru
В статье приведены агротехнические мероприятия для повышения плодородия деградированных серо-бурых почв Алматинской области Енбекшиказахского района. Анализ продуктивности культуры сои на различных вариантах опыта показал, что плодородие почв повышается в зависимости от эффективности применения органоминеральных и минеральных удобрении.
Ключевые слова: плодородие, навоз, минеральные удобрения, агротехнические мероприятия.
SUMMARY Abugalyeva S.N., Almabayev M.S. METHODS OF INCREASE OF FERTILITY OF THE DEGRADED SOILS OF ALMATY REGION
OF THE ENBEKSHIKAZAKHSKY AREA Kazakh Research Institute of Soil Science and Agrochemistry after U.U. Uspanov,
050060 Almaty, 75 Val-Farabi avenue, Kazakhstan, e-mail: simbi_92@mail.ru
To the article agrotechnical measures are driven for the fertility-improving of the degraded grey-brown soils of Almaty of area of Enbekshikazakh of district. The analysis of the productivity of culture of soy on thedifferent variants of experience showed dependence on efficiency application of organic and mineral fertilizers rises fertility of soils.
Key words: fertility, manure, mineral fertilizers, agrotechnical measures
