CC BY
16ПЛОДОРОДИЕ ПОЧВ
MFTAP 06.75.13;87.35.02;87.03.13;87.23.02;52.01.75
Р.Е. Елешев1, Э.М. Балгабаев1, А.Ц- Yмбетов1, А.М. Шибикеева1,
Г.С. Жацсыбаева1
АНТРОПОГЕНД1К ЭСЕРЛЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ 1ЛЕ АЛАТАУЫ ТАУ АЛДЫ ТОПЫРАЦТАРЫНЫН, К¥НАРЛЫЛЫГЫНЫН, 0ЗГЕРУ1
1Коммерциялык емес акционерлК когаамы «К,азак, улттыц аграрлык университетi», 050010, Алматы, Абай дацгылы, 8, К,азак,стан, e-mail:alimbai@bk.ru
Аннотация. Макалада 1ле Алатауы тау алды TiKTiK аймактыц эртYрлi топырактарын зерттеу нэтйжелерi кел^рыген. 1ле Алатауы тау алды аймактарыныц топырактарын (кара, ^цпрт-кара, ашы;-;ара коцыр топырактар) уза; уа;ыт ауылшаруашылыгы Yрдiсiнде пайдаланудан ;унарлылы; кeрсеткiштершiц (гранулометрйялык курамы, ;арашiрiндi мeлшерi, азот, фосфор, калййдщ жалпы жэне жылжымалы формалары, карбонаттар) тыц аналогтарымен салыстырганда, жогаргы кабаттарында бiршама eзгерiстерге ушырайды. Зерттеу нэтйжелерь топырактарды ауылшаруашылыгында уза; мерзiм пайдаланудан епстж жерлердщ ^цпрт-кара коцыр топырагыныц курамындагы карашiрiндi мeлшерi, тыц жерлердеп аналогтармен салыстырганда 1,04 %, ал епстж жерлердщ кара топырагыныц курамындагы карашiрiндi мeлшерi тыц жерлердегi TYрлерiмен салыстырганда 1,47 % дейiн тeмендейдi. Зерттелген топырактарда сiцiрiлген негiздердiц курамында Са мен Mg катйондарыныц басымдылыгы аны;талды. Егiстiк жердiц ^цпрт-кара коцыр топырагыныц беткi кабатында Са мeлшерi 80,6 %, Mg мeлшерi 16,1 % болса, тыц жердщ топырагында олардыц Yлесi 77,5 % жэне 17,0 % курады. Кара топырактыц егiстiк жерiнде, беткi (0-25 см) кабатта Са Yлесi 92 %, Mg Yлесi 5,3 % болса, ал тыц жердщ топырагында 83,6 жэне 12,1 % аралынында eзгередi. Кабат терецдеген сайын Са катйоныныц Yлесi тeмендейдi, Mg катйоныныц шамасы арта TYседi.
ТYйiндi свздер: тыцайткыш, кара топырак, ^цпрт-кара коцыр топырак, ашы;-;ара коцыр топырак, к;арашiрiндi, гранулометрйялык курамы, коректж заттардыц жалпы жэне жылжымалы TYрлерi, сiцiрiлген непздер.
К1Р1СПЕ
Соцгы жылдары республйкамыз-дыц ауылшаруашылыгында пайдала-нылатын жерлердiц топыра;тарыныц кунарлылыгыныц негiзгi кeрсеткiшi -карашiрiндiнiц мeлшерi мен коректж элементтердiц жалпы жэне жылжымалы турлершщ мeлшерлерi эртYрлi антропогендiк эсерлерге байланысты бiршама тeмендеуде. Осыган байланысты топыра;тардыц кунарлылы; кeрсеткiштерiнiц тeмендеу себептерiн жан-жа;ты аныктап, оларды болдыр-мау жолдарын карастыруды ;ажет етедi. Кeптеген зерттеулердщ мэль меттерi егiстiк жерлердiц топырак;-тарыныц кунарлылыгы тыц жерлердiц топырактарымен салыстырганда айтар-лыктай тeмендегенiн гарсетед^
Сонымен, топырактыц гранулометрйялык жэне хймйялык курам-
дарын зерттеу, оныц мйнералдык жэне органйкалык бeлiктерiнiц мeлшерлерi жeнiнде мэлiметтер бередi. Осы зерттеулердщ непзшде топырактыц бYкiл профилiнде жYретiн eзгерiстердi бакылауга жэне топыракты шаруа-шылыкта пайдалану кезiнде топырак TYзiлу YPДiсiнiц багытын айкындауга мYмкiндiк туындайды. Аталган мэсе-ленiц мацыздылыгына гаптеген зерт-теушiлер мэн берген [1-4].
МАТЕРИАЛДАР МЕН ЭД1СТЕР
Зерттеулер 1ле Алатауыныц эртYрлi топырак типтерiнен (кара, ^цпрт-кара коцыр жэне ашык-кара коцыр топырактар) тiрек учаскелерiн тацдау жэне сол учаскелерге топырак кескшш салу непзшде жYргiзiлдi.
Тау алды жэне тау етегшщ келесi аймактары камтылды: тау етегi кургак-далалык аймак, 750-850 м дешнп тау
етеп ашьщ-к;ара к;он,ыр топырагы аймагы.
Тау алды 800-ден 1200-1400 м дешнп далалы; айма;. Бул айма;тарда ^н^рт-;ара ;оныр жэне ;ара топыра;тар таралган.
1ле Алатауынын солтYстiк бeлiгiнде далалы; айма; темендеп тау етеп жазы;тыгына ауысады, бул айма;та ^нпрт-;ара ;оныр мен ;оныр топыра;тар шамамен 250 мын га ;урайды.
Зерттелген топыра;тардын агро-хймйялы; жэне гранулометрйялы; сйпаттамаларын аны;тау ма;сатында эрбiр генетйкалы; кабаттардан топыра; Yлгiлерi алынды.
НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ
Зерттеу жYргiзiлген кYHгiрт-кара ;оныр топыра;тар лес тэрiздi карбонатты к¥мбалшыктан жаралган. ^н^рт-;ара ;оныр топыра;тын гранулометрйялы; ;урамынын керсет-кiштерi ^аза; картоп жэне кекешс шаруашылыгы гылымй-зерттеу йнстй-тутынын тэжiрибе учаскесiнде салынган кескiн бойынша аны;талды жэне 1-шi кестеде келтiрiлген.
Епстж жердiн кYHгiрт-кара ;оныр топырагынын бетк 0-30 см ;абаты орташа кумбалшыкты, ягнй балшы;ты фракцйясынын мeлшерi 40,1 % ;ураса, ал тeменгi ;абаттарда онын мeлшерi 57,4-59,1 % дешн жогарылайды, тозан фракцйяларынын ;урамы топыра; ;абаттарында (24,1-25,4 %) айтарлы;-тай eзгермейдi (кесте 1).
Тын жердщ кYHгiрт-кара ;оныр топырагы гранулометрйялы; ;урамы бойынша ерекшеленедi, беткi ;абатта фйзйкалы; балшы; мeлшерi 51,3 %, ал тозан бeлшектерi 23,8 % ;урайы. Тeменгi ;абаттарда олардын ара;а-тынасында айтарлы;тай eзгерiстер бай;алмайды (50,7-53,6 %; 21,7-22,8 %).
Зерттеу мэлiметтерi топыра;ты уза; жылдар ауылшаруашылгында пайдалану нэтйжесшде, беткi ;абаты-
нын гранулометрйялы; ;урамы орташа KумбалшыктыFа ауысатындыгын, ал теменп ;абаттары мен тын жердегi топыра;тардын ;урамы ауыр ;умбал-шы;ты тYPде ;алатындыгын кeрсеттi.
Егiстiк жердегi ;ара топы-ра;тардын беткi ;абатында фйзйкалы; балшы; (56,4 %) пен тозан белшек-терiнiн (27,1 %) фракцйяларынын мел-шерi жогары, ал тын жердщ ;ара то-пырагында бул керсетгаштердщ мэнде-рi темен болды (49,8-55,0; 20,7-24,4 %).
Ашы;-;ара ;оныр топыра;тар-дын беткi ;абатында бул керсет-кiштердiн шамасы 39,56 % жэне 15,9 % ;урайды. Мунда, уза; жылдар енделген топыра;тардын бетк ;абаттары, тeменгi ;абаттармен салыстырганда орташа кумбалшыкты категорйяга ауысатындыгын ескерген жен. Зерттелген барлы; топыра;тардын шшде, ашы; жэне кYHгiрт-кара ;оныр топыра;тардын жыртылатын ;абат-тарынан бас;алары ауыр ;умбал-шы;ты категорйяга жат;ызылады (кесте 1).
Сонымен, топыра;тарды уза; жылдар бойы ауылшаруашылы; да;ыл-дарын eсiруде (кeкeнiс жэне отамалы да;ылдар) пайдаланудан олардын бетю ;абаттарынын гранулометрйялы; ;у-рамдарынын eзгеруi бай;алады.
Зерттелген топыра;тардын ан-тропогендiк эсерлерге байланысты агрохймйялы; кeрсеткiштерiнiн езге-руiн зерттеу нэтйжелер^ олардын айтарлы;тай eзгерiстерге ушырайтын-дыгын кeрсеттi (кесте 2).
КYHгiрт-кара ;оныр топыра;-тарды уза; уа;ыт пайдалану, кунарлылыктын басты кeрсеткiшi -карашiрiндiнiн тын жердегi 3,26 % мелшерш егiстiк жгадайында 2,22 % дешн темендеуше эсерiн тйгiздi. Егiстiк жердщ топырагында карашiрiндiнiн тeмендеуi бiркелкi, ягнй жыртылатын ;абатта 2,22 %-тен 100-128 см ;абатта 0,5 % дешн темендейд^
Кесте 1 - Зерттелген 1ле Алатауы тын, жэне епстж топырацтарынын, гранулометриялык; цурамы (2018-2020 жж.)
Топырак; Кабат терецдш, см Фракция мелшерь % абсолюттж курган, топырак;та
Фракция елшемдерь мм
Кум Шац Тозац Физ. балшьщ
1,0-0,25 0,25-0,05 0,05-0,01 0,01-0,005 0,0050,001 <0,001 <0,01
Кун,прт-к,ара к,он,ыр топырак;, епстж жер 0-30 2,58 8,62 48,70 2,05 13,91 24,15 40,12
30-47 0,53 3,88 38,15 15,59 16,41 25,44 57,44
47-80 0,35 27,88 13,53 19,27 14,35 24,61 58,23
80-100 0,33 28,30 13,40 20,26 14,60 24,90 58,56
100-128 0,31 28,52 13,80 20,53 15,11 25,30 59,10
Кун,прт-к,ара к,он,ыр топырак;, тьщ жер 0-10 1,05 5,38 42,27 15,60 11,90 23,81 51,30
10-38 0,39 3,71 42,21 17,21 14,75 21,72 53,69
38-54 0,37 3,23 25,76 13,09 14,72 22,90 50,71
54-98 0,16 4,56 42,35 13,84 17,10 22,00 52,93
98-117 0,15 3,99 42,63 14,20 18,20 22,56 53,38
Таудьщ к;ара топырагы, епстж жер 0-25 0,12 5,99 37,47 13,59 15,65 27,18 56,41
25-55 0,92 6,74 43,72 11,44 15,12 22,06 48,62
55-95 1,25 5,92 38,76 16,73 12,24 26,11 55,08
95-130 0,21 6,44 39,60 17,40 13,24 25,83 56,40
Таудьщ к;ара топырагы, тьщ жер 0-10 1,16 12,87 36,13 16,20 12,87 20,76 49,83
10-38 0,37 4,53 40,11 13,65 16,95 24,40 55,00
38-58 0,16 4,04 42,23 14,35 11,48 27,47 53,30
58-90 0,12 13,63 41,28 13,49 7,77 23,71 44,96
90-117 0,12 14,10 41,62 13,81 8,30 24,61 46,40
Ашьщ-к;ара к,он,ыр топырак;, епстж жер 0-33 8,40 18,99 33,04 8,97 14,69 15,91 39,56
33-51 2,23 46,15 0,00 13,93 18,03 19,66 51,62
51-68 0,92 30,58 23,38 6,15 20,92 18,05 45,12
68-96 0,87 31,30 23,90 6,09 21,40 18,30 49,30
96-132 0,91 31,64 24,30 5,85 21,64 18,44 50,11
Тын, жердщ топырагында, бетк цабатта царашiршдi мeлшерi бiршама жогары (0-10-38 см) 3,26-2,27 %, ал теменп цабаттарда 0,47 % дешн курт азаяды (кесте 2).
^араш1ршд1 мeлшерiнiн темен-деуi бойынша осындай зандылыцтар таудын цара топырагы жагдайында аныцталды. Егiстiк жерлердiн топы-рагыньщ беткi (0-25 см) цабатында 3,73 %, 25-55 см цабатта 2,06 % дешн темендесе, ал тын жердщ цара топырагынын беткi цабатында (010 см) царашiршдi мeлшерi 5,20 %, екiншi (10-38 см) цабатта 3,56 %, Yшiншi (38-58 см) цабатта 2,48 %, жэне ен сонгы (90-117 см) цабатта 1,24 % болды.
Егшшглжте узац жылдар пайда-лану эсерлерiнен ашыц-цара цоныр топырацтын цурамындагы царашiрiндi мeлшерi бетк (0-33 см) цабатта 1,65 % дешн темендеген. Басца цабаттарда, онын мeлшерi 1,32-1,00 % дейiн азаяды.
Зерттелген топырацтарда жалпы азоттын мeлшерi, непзшен царашiрiндi мeлшерiне сэйкес eзгередi. Епстж жердiн кYHгiрт-цара цоныр топыра-гынын беткi цабатында царашiрiндi мeлшерi 2,22 % болуынан, жалпы азот мeлшерi 0,161 %, ал тын жердщ топырагынын беткi цабатында 3,26 % болуына байланысты жалпы азот мeлшерi 0,231 % цурады (кесте 2).
Таудын цара топырагынын цура-мындагы азот мeлшерi бойынша жогарыдагы зандылыцтар байцалады. Егiстiк жердiн цара топырагындагы царашiрiндiнiн мeлшерi 3,73 % болуынан жалпы азот мeлшерi 0,252 %, тын жердiн цара топырагында царашiршдшщ мeлшерi жогары 5,20 % болгандыцтан жалпы азот мeлшерi 0,490 % eзгередi.
Жалпы фосфордын азоттан eзгешелiгi, онын мeлшерi топырацца тынайтцыштарды цолдану дэрежесше байланысты болды.
Егiстiк жердiн кYHгiрт-цара цоныр топырацтарында узац жылдар кeкeнiс дацылдарын eсiру мен тынайтцыштар цолданылуына байланысты жалпы фосфор мeлшерi беткi (0-30 см) цабатта жогары, ягнй 0,218 % жэне тeменгi (100-128 см) цабатта 0,148 % болса, ал тын жердщ топырацтарында жалпы фосфор мeлшерi 0-117 см цабаттарда 0,169-0,131 % шамаларында тeмендейдi.
Епстж жагдайында, ашыц-цара цоныр топырацтагы жалпы фосфор мeлшерiнiн кeрсеткiштерi бiршама (0,220-0,180 %) жогары болды.
Таудын цара топырагында eзгешелiк байцалды, тын жердеп топырац жагдайында бYкiл кескш бойынша жалпы фосфор мeлшерi 0,1960,136 % болса, ал тынайтцыш цол-данылмаган егiстiк жерлердiн топы-рагында онын мeлшерi 0,188-0,128 % аспады.
Жалпы калййдщ мeлшерi бойынша зерттелген топырацтар арасында айырмашылыцтар байцалмайды жэне шамалас мeлшерлерде болды. ^н^рт-цара цоныр топырацтын епстж жершде бYкiл кескiн бойынша жалпы калйй мeлшерi 2,812-2,178 %, ал тын жерлердiн топырагында 3,000-2,015 % аралыгында eзгередi.
^ара топырацтар мен ашыц-цара цоныр топырацтардын цабаттарында жалпы калййдiн жогары мeлшерлерi аныцталды.
Тын жердiн цара топырагынан басца топырацтардын барлыгы женiл ыдырайтын азотпен бYкiл кескiн бойынша бiрдей дэрежеде цамтамасыз етiлген (кесте 2).
Кесте 2 - Зерттелген 1ле Алатауы тын, жэне епстж топырацтарынын, агрохимияльщ сипаттамасы (2018-2020 жж.)
Кес-ган № Топырак; Кабат терец-дт, см Кара- iiiipiHfli, % Азот, % Фосфор, % Калий, % рн С02, % Жылжымалы турлерь мг/кг
Иж.Ы Р2О5 К20
1 Кун,прт-к,ара к,он,ыр топырак;, епстж жер 0-30 2,22 0,161 0,218 2,812 8,34 - 29,4 56,5 370
30-47 1,46 0,119 0,202 2,875 8,39 - 30,8 20,5 225
47-80 1,03 0,091 0,196 2,716 8,67 1,50 29,4 7,0 180
80-100 1,25 0,074 0,173 2,388 8,78 2,10 24,4 18,9 145
100-128 0,51 0,068 0,148 2,178 8,85 2,82 18,6 17,3 125
2 Кун,прт-к,ара к,он,ыр топырак;, тьщ жер 0-10 3,26 0,231 0,169 2,968 8,46 1,17 35,0 14,5 710
10-38 2,27 0,204 0,140 3,000 8,47 0,33 32,2 14,0 730
38-54 1,30 0,126 0,172 2,750 8,72 3,51 35,0 8,0 355
54-98 0,54 0,077 0,140 2,100 8,93 - 29,4 7,0 115
98-117 0,47 0,059 0,131 2,015 8,99 - 22,3 5,4 107
3 Таудьщ к;ара топырагы, епстж жер 0-25 3,73 0,252 0,188 2,658 8,53 4,18 36,4 31,0 260
25-55 2,06 0,168 0,168 2,161 8,74 11,4 43,4 5,5 145
55-95 0,79 0,091 0,114 2,250 8,82 9,43 33,6 10,5 100
95-130 0,43 0,057 0,128 1,960 8,93 9,61 30,08 13,1 112
4 Таудьщ к;ара топырагы, тьщ жер 0-10 5,20 0,490 0,196 2,594 7,48 - 47,6 30,5 590
10-38 3,56 0,378 0,182 2,531 7,72 - 43,4 18,0 345
38-58 2,48 0,168 0,148 2,378 8,03 - 43,4 8,0 205
58-90 1,44 0,098 0,056 1,875 8,85 11,51 33,6 5,5 105
90-117 1,24 0,107 0,136 1,949 8,90 12,40 30,9 7,1 112
5 Ашьщ-к;ара к,он,ыр топырак;, епстж жер 0-33 1,65 0,098 0,220 2,50 8,61 1,95 28,0 12,0 290
33-51 1,32 0,084 0,204 2,56 8,68 3,25 25,2 10,0 230
51-68 1,45 0,126 0,200 2,50 8,60 3,57 28,0 6,0 190
68-96 1,31 0,118 0,196 2,41 8,62 3,64 24,0 5,5 185
96-132 1,00 0,109 0,180 2,30 8,64 3,80 20,0 5,2 175
Кесте 3 - Зерттелген 1ле Алатауы тын, жэне епстж топырацтарынын сiцiрiлген негiздерiнiц цурамы (2018-2020 жж.)
Кес-кiн № Топыра; Кабат терен-дiгi, см Ощр^ген непздер, мг-экв/ % □щр^ген сиымдылыгы, мг-экв/100 г
Са2+ Mg2+ Ыа+ К+
1 2 3 4 5 6 7 8
1 ^цпрт-;ара ;оцыр топыра;, егiстiк жер 0-30 14,64 80,60 2,93 16,1 0,38 2,1 0,23 1,2 18,18
30-47 13,91 83,3 2,21 13,2 0,46 2,8 0,12 0,7 16,70
47-80 13,18 80,6 2,44 15,0 0,40 2,4 0,33 2,0 16,35
80-100 11,63 70,5 2,75 16,7 0,32 1,9 1,79 10,9 16,49
100-128 11,70 79,9 2,42 16,5 0,26 1,8 0,27 1,8 14,65
2 ^нпрт-;ара ;оцыр топыра;, тын жер 0-10 15,62 77,5 3,42 17,0 0,44 2,2 0,67 3,3 20,15
10-38 13,91 76,3 3,42 18,8 0,37 2,0 0,52 2,9 18,22
38-54 11,96 69,8 4,15 24,2 0,77 4,5 0,26 1,5 17,14
54-98 8,54 65,5 3,90 29,9 0,44 3,4 0,15 1,2 13,03
98-117 7,65 56,0 5,49 40,2 0,39 2,9 0,12 0,9 13,65
3 Таудьщ ;ара топырагы, егiстiк жер 0-25 21,22 92,0 1,23 5,3 0,41 1,8 0,21 0,9 23,07
25-55 16,36 87,6 1,71 9,2 0,49 2,6 0,11 0,6 18,67
55-95 12,94 79,0 2,93 17,9 0,42 2,5 0,10 0,6 16,39
95-130 70,13 71,7 3,53 25,0 0,38 2,7 0,09 0,6 14,13
4 Таудын ;ара топырагы, тын жер 0-10 21,97 83,6 3,17 12,1 0,44 1,7 0,70 2,6 26,28
10-38 20,99 83,1 3,42 13,5 0,45 1,8 0,41 1,6 25,27
38-58 15,37 73,6 4,87 23,3 0,48 2,3 0,15 0,8 20,87
58-90 13,40 84,6 I,96 II,9 0,47 2,9 0,09 0,6 16,42
90-117 12,57 78,5 2,88 18,0 0,44 2,7 0,12 0,8 16,01
5 Ашы;-;ара ;оныр топыра;, егiстiк жер 0-33 10,69 83,1 I,46 II,3 0,44 3,4 0,28 2,2 12,87
33-51 11,66 79,3 2,43 16,5 0,44 3,0 0,18 1,2 14,71
51-68 13,61 83,8 I,94 II,9 0,54 3,3 0,15 1,0 16,24
68-96 13,40 83,1 2,06 12,8 0,49 3,0 0,18 1,1 16,13
96-132 13,21 82,2 2,18 13,5 0,47 2,9 0,22 1,4 16,08
Жылжымалы фосфордын мелше-рi бойынша зерттелген топыра;тар антропогендiк эсерлерге байланысты белшед^ Егiстiк жердiн кYHгiрт-кара ;оныр топырагынын жогаргы ;аба-тында (0-30 см) жылжымалы фосфор мeлшерi 56,5 мг/кг ;ураса, ал тын жерлердiн ^н^рт-;ара ;оныр топы-ра;тарынын жогаргы (0-10; 10-38 см) ;абаттарында онын мeлшерi 14,514,0 мг/кг аспайды.
Таудын ;ара топыра;тарында егiстiк жэне тын жерлерде 31,0 жэне 30,5 % болса, ал ашы;-;ара ;оныр топыра;тын жогары (0-30 см) ;аба-тында 12,0 мг/кг мeлшерi аны;талды (кесте 2).
Топыра;тардагы алмаспалы ка-лйй мeлшерiнiн eзгеруiне антропоген-дiк эсерлердщ зйяндылыгы бай;алды. Егiстiк жерлердiн ^нпрт-;ара ;оныр топыра;тарынын жогаргы ;абатта-рында алмаспалы калййдiн мeлшерi 370-225 мг/кг аспаса, ал тын жерлердщ топыра;тарында бул кeрсеткiштердiн мeлшерi 710-730 мг/кг аралыгында болды.
Осындай зандылы;тар, таудын ;ара топырагы жагдайында да бай;алды. Егiстiк жердiн ;ара топырагынын жогаргы (0-25 см) ;абатында алмаспалы калййдщ мел-шерi 260 мг/кг болса, ал тын жердщ ;ара топырагынын жогаргы (0-10; 1038 см) ;абаттарында онын мeлшерi сэйкесiнше 590-345 мг/кг езгеред^
Зерттелген топыра;тарда карбо-наттардын мeлшерi мен олардын таралуында ез ерекшелiктерi бар. Тын жердеп кYHгiрт-кара ;оныр топы-ра;тын ;урамында карбонаттар беткi ;абаттан бастап 0,5 м теренджке дейiн таралса, ал епстж жагдайында, керiсiнше карбонаттар бетк ;абаттары-нан тeменгi ;абаттарга шайылады, сeйтiп 0,5 м терендiктен бай;алады.
Егiстiк жердiн ;ара топырагында кескш бойынша карбонаттардын жога-ры мeлшерi кездеседi, 0-25 см ;абатта СО2 4,18 %, тeменгi ;абаттарда онын мeлшерi 11,14-9,61 % жогарылайды.
Ашы;-;ара ;оныр топыра;тын егiстiгiнiн жыртылатын ;абатында карбонаттар жогары емес - 1,95 % СО2, ;абат терендеген сайын онын мeлшерi 3,64-3,8 % дешн арта тYседi.
Топыра;тардагы сiнiрiлген непз-дердiн ;урамын зерттеу нэтйжелерi, барлы; топыра; тйптерiнде Са мен Mg катйондарынын басым екендiгiн кeрсеттi. Епстж жердщ ^нпрт-;оныр топырагынын беткi (0-30 см) ;абатын-да Са мeлшерi 14,64 мг/экв, Mg мeлшерi 2,93 мг/экв немесе 11,70 жэне 2,42 мг/экв дешн бiртiндеп тeмендейдi (кесте 3).
^н^рт-;ара ;оныр топыра;тын табйгй жагдайында (тын жер) беткi ;абатта Са мен Mg мeлшерi мен ара;атынасы егiстiк жагдаймен шама-лас болатындыгы аны;талды. Кесте мэлiметтерi бойынша топыра;тын беткi (0-10 см) ;абатында Са мeлшерi 15,62 мг/экв, ал Mg мeлшерi 3,42 мг/экв, немесе, сэйкесшше 77,5 й 17,0 % ;урады. Бул топыра;тын ;абаты терендеген сайын Са катйонынын мeлшерi кемiп, ал Mg катйонынын Yлесi арта тYседi (кесте 3).
Пщршген катйондардын ;ура-мындагы Са Yлесi таудын ;ара топырагында айтарлы;тай жогары-лайды. Егiстiк жердiн ;ара топы-рагынын беткi (0-25 см) ;абатында Са мeлшерi 21,22 мг/экв (92 %), Mg 1,23 мг/экв (5,3 %) ;ураса, ;абат терендеген сайын онын мeлшерi 10,13 мг/экв (71,7 %), ал Mg мeлшерi, керiсiнше 3,53 мг/экв (25,0 %) дешн артады.
Табйгй жагдайда (тын жер) бетк (0-10-38 см) ;абатта Са мeлшерi 21,9720,99 мг/экв немесе 83,6-83,1 %, Mg мeлшерi 3,17-3,42 мг/экв немесе 12,113,5 % ;урап, олардын мeлшерi ;абат терендеген сайын бiртiндеп азаяды.
Егiстiк жердщ ашы;-;ара ;оныр топырагынын беткi (0-33 см) ;абатын-дагы Са мен Mg мeлшерi, сэйкесiнше 10,69 мг/экв (83,1 %) жэне 1,46 мг/экв (11,3 %) шамасында эрi теменп ;абаттарда олардын мeлшерiнiн тура;тылыгы бай;алады.
КОРЫТЫНДЫ Топырактарды узак Mep3iM ауылшаруашылыгында пайдалану мен эртYрлi антропогендж эсерлер олардыц кунарлылы; кeрсеткiштерiн айтарлыцтай eзгерiстерге ушыратады. Епстж жерлердiц топырактарынын (кара, KYHгiрт-кара коныр, ашык-кара коныр) гранулометрйялык курамы мен агрохймйялы; керсеткштер^ тын жерлердегi TYрлерiмен салыстырганда бiршама тeмендейдi. Антропогендiк эсерлерге байланысты епстж жер-лердiн топырактары орташа кумбал-шыкты TYрге ауысады, ал тын жерлердщ топырактары ауыр кум-балшьщты курамда калады. Топы-рактарды узак мерзiм пайдаланудан егicтiк жерлердiн ^нпрт-кара коныр топырагынын курамындагы карашь рiндi мeлшерi, тын жерлердегi аналогтармен салыстырганда 1,04 %, ал егicтiк жерлердщ кара топырагынын курамындагы карашiрiндi мeлшерi тын
жерлердегi TYрлерiмен салыстырганда 1,47 % дешн тeмендейдi. Сэйкеciнше, барлык топырак тйптерiнде коректiк элементтердiн жалпы жэне жыл-жымалы TYрлерiн мeлшерлерi тeмендеп, ауылшаруашылык дакыл-дарын eciру барысында бiршама кйыншылыктар туындайды.
Зерттелген топырактарда ащргл-ген негiздердiн курамында Са мен Mg катйондарынын басымдылыгы анык-талды. Eгicтiк жердiн ^н^рт-кара коныр топырагынын беткi кабатында Са мeлшерi 80,6 %, Mg мeлшерi 16,1 % болса, тын жердщ топырагында олардын Yлеci 77,5 % жэне 17,0 % курады. Кара топырактын егicтiк жерiнде, беткi (0-25 см) кабатта Са Yлеci 92 %, Mg Yлеci 5,3 % болса, ал тын жердщ топырагында 83,6 жэне 12,1 % аралыгында eзгередi. Кабат терендеген сайын Са катйонынын Yлеci тeмендейдi, Mg катйонынын шамасы арта TYcедi.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Адерехйн П.Г. Хймйческйй состав механйческйх фракцйй черноземов центральных областей / П.Г. Адерехйн, А.Б. Беляев // Почвоведенйе. - 1974. - №4.
- С. 99-110.
2 Воронйн А.Д. Хймйческйй й мйнералогйческйй состав фракцйй механйческйх элементов комплекса почв светло-каштановой подзоны. / А.Д. Воронйн // Науч.докл.высшей школы. Бйол.наукй. - 1962. - №1. - С. 70-81.
3 Каурйчев И.С. й др. Почвоведенйе / И.С. Каурйчев й др. // Колос. - 1982.
- С. 90-108.
4 Княжнева Е.В. Оценка плодородйя чернозема, выщелоченного на пройзводственном участке / Е.В. Княжнева, С.М. Надежкйн, А.С. Фрйд // Агрохймйя. - 2005. - №2. - С. 5-16.
REFERENCES
1 Aderekhin P.G. Khimichesky sostav mekhanicheskikh fraktsy chernozemov tsen-tralnykh oblastey / P.G. Aderekhin, A.B. Belyaev // Pochvovedeniye. - 1974. - №4. - S. 99 -110.
2 Voronin A.D. Khimichesky i mineralogichesky sostav fraktsy mekhanicheskikh elementov kompleksa pochv svetlo-kashtanovoy podzony. / A.D. Voronin // Nauch.dokl.vysshey shkoly. Biol.nauki. - 1962. - №1. - S. 70-81.
3 Kaurichev I.S. i dr. Pochvovedeniye / I.S. Kaurichev i dr. // Kolos. - 1982.
- S. 90-108.
4 Knyazhneva Ye.V. Otsenka plodorodiya chernozema, vyshchelochennogo na pro-izvodstvennom uchastke / Ye.V. Knyazhneva, S.M. Nadezhkin, A.S. Frid // Agrokhimiya.
- 2005. - №2. - S. 5-16.
РЕЗЮМЕ
Р.Е. Елешев1, А.М. Балгабаев1, А.К. Умбетов1, А.М. Шибикеева1, Г.С. Жак^ыбаева1 ИЗМЕНЕНИЕ ПЛОДОРОДИЯ ПОЧВ ПРЕДГОРНОЙ ЗОНЫ ИЛИЙСКОГО АЛАТАУ В
зависимости от антропогенных воздеИствиИ
1НАО Казахский национальный аграрный университет, 050010, г. Алматы, пр. Абая, 8, Казахстан, e-mail: alimbai@bk.ru В статье приведены результаты обследовании нескольких типов почв вертикальной зональности в предгорьях Йлииского Алатау. Показано, что в процессе сельскохозяиственного использования показатели плодородия почв (черноземы, светло, темно-каштановые) предгорнои зоны Йлииского Алатау (гранулометрическии состав, содержание гумуса, общего азота, фосфора, калия, подвижных их форм, карбонатов) подвержены заметным изменениям по сравнению с целинными аналогами, особенно в верхних слоях. Результаты исследовании показали, что использование темно-каштановых почв в течение длительного времени привело к заметному снижению основного показателя плодородия - гумуса в условиях пашни на 1,04 % по сравнению с целинными аналогами, а на черноземнои почве этот показатель на пашне снизился по сравнению с целинным аналогом на 1,47 %. В исследуемых почвах в составе поглощенных основании преобладают катионы Са и Mg. В темно-каштановои почве в верхних слоях пашни доля Са составляет 80,6 %, а Mg 16,1 %, в естественных условиях (целина) в верхних слоях доля их составляет 77,5 % и 17,0 %, соответственно. Еще больше Са в составе поглощенных основании в горном черноземе, где в условиях пашни в верхнем слое содержание его было 92 %, а Mg 5,3 %, в условиях целины содержание Са и Mg составило 83,6 и 12,1 %, соответственно. С глубинои доля катиона Са постепенно уменьшается, а доля катиона Mg увеличивается.
Ключевые слова: удобрение, чернозем, темно-каштановая почва, светло-каштановая почва, гумус, гранулометрическии состав, общие и подвижные формы элементов питания, поглощенные основания.
SUMMARY
R.E. Yeleshev1, A.M. Balgabayev1, A.K. Umbetov1, A.M. Shibikeeva1, G.S. Zhaksybayeva1 CHANGES IN THE SOIL FERTILITY OF THE FOOTHILL ZONE OF THE ILI ALATAU DEPENDING ON ANTHROPOGENIC INFLUENCES 1Non-profit joint stock company «Kazakh National Agrarian University», 050010, Almaty, Abay ave. 8, Kazakhstan, e-mail: alimbai@bk.ru The article presents the results of surveys of several types of vertical zoning soils in the foothills of the Ili Alatau. It is shown that in the process of agricultural use indicators of soil fertility (black, light, dark chestnut) foothill zone of the ili Alatau (particle size distribution, content of humus, total nitrogen, phosphorus, potassium, mobile forms, carbonates) are the notable changes compared to virgin counterparts, especially in the upper layers. The results of the studies showed that the use of dark chestnut soils for a long time led to a noticeable decrease in the main indicator of fertility - humus on arable land of 1,04 % compared to virgin analogues, and on chernozem soils this indicator on arable land compared to virgin analogues was reduced to 1,47 %. In the studied soils, the composition of the absorbed bases is dominated by Ca and Mg cations. In dark chestnut soil in the upper layers of arable land, the share of Ca is 80,6 %, and Mg is 16,1 %, in natural conditions (virgin land) in the upper layers, their share is 77,5 % and 17,0 %, respectively. Even more Ca in the composition of absorbed bases in mountain chernozem, where in the conditions of arable land in the upper layer its content was 92 %, and Mg 5,3 %, in the conditions of virgin land the content of Ca and Mg varied 83,6 and 12,1 %, respectively. With depth, the fraction of the Ca cation gradually decreases, and the fraction of the Mg cation increases.
Key words: fertilizer, chernozem, dark chestnut soil, light chestnut soil, humus, granulometric composition, general and mobile forms of food elements, absorbed bases.
