CC BY
41ЭКОЛОГИЯ ПОЧВ
MFTAP 68.05.29
Э.С. Вырахманова1,! А. Отаров1
ШЭУ1ЛД1Р СУАРМАЛЫ АЛЦАБЫ СОЛ ЖАГАЛАУЫ ТОПЫРАГЫНЫН, ЦАЗ1РГ1
ЭКОЛОГИЯЛЬЩ ЖАГДАЙЫ
19.О. Оспанов атындагы К,азац топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты, 050060, Алматы ц., эл-Фараби дацгылы, 75В, К,азацстан,
e-mail: asem-v80@mail.ru Аннотация. Ма;алада Шэуiлдiр суармалы алк;абыньщ сол жа; жагалауы топыра^тарындагы ауыр металдардыц мeлшерiн аньщтау ма;сатында ал;аптыц а;паратты; жYЙесi (ГАЖ) курылып, зерттеу нысаны аумагына жYргiзiлген топыра;-экологиялы; тYсiру жумыстарыныц нэтижелерi келтiрiлген. Бул суармалы суларга, топырактарга жэне алынатын eнiмдерге тура;ты, уа;ыт бойынша жэне кещстжте шектеусiз ба;ылау жYргiзуге, сонымен катар олардыц бурынгы, жагдайын жэне
болаша;тагы езгерктерш болжап багалау Yшiн а;парат алуга мYмкiндiк бередi. Сондай-а; ма;алада ауыр металдардыц непзп геохимиялы; кeрсеткiштерi (;ауштыж коэффйЦйентi, миграциялану каркындылыгы, кларк концентрациясы) жэне ауыр металдардыц жалпы жэне жылжымалы тYрлерi аны;талып «металды;» Yлес мeлшерлерi кeрсетiлген.
ТYйiндi свздер: ауыр металдар, геохимиялы; кeрсеткiштер, фонды; мeлшер, ауыр металдардыц жалпы жэне жылжымалы тYрлерi, ;ауштыж коэффйЦйентi, миграциялану к;арк;ындылыFы, кларк концентрациясы.
К1Р1СПЕ
Климатты; ерекшелжтерше бай-ланысты Каза;станныц оцтYстiк аума;тарындагы негiзгi суармалы ал;аптар Сырдария, 1ле, Шу, Талас жэне бас;а да eзендердiц iрi атыраулары мен ежелп атыраулы аллювиальды жазы;-тарында орналас;ан. Бул айма;тар, ашы; мухитты; алаптарга еркiн агысы жо; iшкi к¥рлыктык туйы; облыс жэне химиялы; элементтердщ геохимиялы; агыныныц соцгы аймагы болып табылады, геохимиялы; тэуелдi гидроморфты ландшафттарда орна-лас;ан, сонды;тан да ластануга бейiм келедi.
Казiрri уа;ытта суармалы топыра;тардыц ;унарлылыгы мен алынатын eнiм сапасыныц нашар-лауына топыра; пен суармалы судыц ластануы мацызды фактор болып табылады. Ауыл шаруашылыгына пайдаланылатын жерлерге сырттан тYсетiн ластаушы заттардыц тiзiмi eте кец жэне эртYрлi кауiптiлiк тобына жататын химиялы; заттар юред^ Ауыл шаруашылыгы жерлерiн ластаушылар-
дыц арасында ауыр металдар ерекше орын алады. Ластаушылардыц iшiнде ауыр металдар ерекше улы болып саналады.
Бiздiц бурын жYргiзген зерт-теулер суармалы ал;ап топыра;тары-ныц ауыр металдармен, атап айт;анда, Pb, Ni жэне Cu [1] ластанганын гарсетп. Сондай-а; суармалы ал;аптардыц топырак-мелйоратйвтiк жэне экология -лык; жагдайларыныц нашарлауы топыра;тыц Pb-га (3,3 есе) жэне Ni-ге (4,1 есе) ;атысты ^р^аным™; мYмкiндiктерiнiц тeмендеуiне алып келдi [2]. Крршаган ортага антропогендiк ;ысымныц артуынан, eзен сулары, суару кeздерi ластануга ушырауда [3, 4]. Бiздiц мэлiметтерге сэйкес оцтYстiк облыстардагы сулардыц экологиялы; жагдайы, суармалы судан грунт суларына ;арай Pb мен Ni мeлшерiнiц зацды тYPде артуы сипатты болып табылатыны ерекше алацдаушылы; тугызады [1]. Осыныц барлыгы, технологиялы; тэртiптiц, жалпы егшшШк мэдение-тiнiц, топыра;ты ;унарландыру
денгейлершщ темендеушщ соны, шала-кYрiшiнiц сапасынын нашарлауына экелдi. бнделген кYрiш енiмдерiнде цазiрдщ езiнде РЬ мен Ni мелшерiнiн жогары екендт байцалады. Шйелi кYрiш ендеу зауытында РЬ мен Ni мелшерi ^рш унтагы мен цауызында «шектеулi мелшерден» сэйкесiнше 1,8 жэне 2,8 есе артцан, ал ^ызылорда зауытында осы металдар, «шектеулi мелшерден» сэйкесiнше 2 жэне 2,8 есе артцан. Осы ею зауыттын кYрiш унтагында сондай-ац 2п «шектеулi мелшерден» 1,1-1,3 есе артцаны байцалады [5, 6].
Сонымен цатар, республйканын суармалы алцаптары топырац жамыл-гысынын эртYрлi болуына царамастан ауыр металдардын жэне басца да ластаушылардын суармалы топырац-тардагы мелшершщ аймацтыц фондыц денгейiн аныцтау мэселеа элi де шешiмiн таппауда. Осыган байланысты суармалы топырацтардагы ауыр металдардын фондыц мелшерi туралы мэлiметтердi жYЙелеу жэне зерттеу суармалы экожYЙелердiн жаhандыц жэне енiрлiк антропогендiк эсерлерге турацтылыгын багалау Yшiн сондай-ац аймацтыц денгейде де аса езектi жэне цажетп болып табылады.
Эдебйеттердердегi жэне цолда бар мэлiметтерге сYЙенсек, цазiргi уацытта суармалы алцаптардын экологйялыц жагдайы мэселес кYрт нашарлауда. Топырацтардагы гумус-тын, непзп цоректiк элементтердiн мелшерiнiн азаюы жэне фйзйкалыц, хймйялыц, бйологйялыц цасйеттершщ нашарлауына байланысты топырац-тын ауыр металдарга цатысты цорганыштыц цасйеттерi темендеуде. Осылайша, суармалы топырацтардын ластануы бYгiнгi танда езектi жэне еткiр мэселе болып табылады деп айтуга болады, жэне оны шешу iргелi жэне цолданбалы манызы бар, топырацтану жэне бйологйя гылымдарынын басым мiндеттерi болып табылады.
Елдщ А0К-нiн «Жасыл эконо-мйкага» кешуiнiн басталуына жэне ^азацстанньщ алдагы ДYHйежYзiлiк сауда уйымына юруше байланысты ерекше манызга йе болып отыр, онда азыц-тYлiк жэне ауыл шаруашылыгы енiмдерiне цатысты 1994 жылгы «Санйтарлыц жэне фйтосанйтарлыц шараларды цолдану женшдеп келiсiм» тамац енiмдерiнiн цаушаздтн цамтамасыз етуге арналган [7]. ДYHиежYзiлiк сауда уйымына кiруде нацты тандау жасау халыцаралыц денгейде мойындалган жэне к жYзiнде «объектйвтi» стандартты цолдануга жетелейдi.
Адамдардын денсаулыгы Yшiн тэуекелдердi гылымй талдаудын нэтйжелерi негiзге алынган, осындай халыцаралыц стандарттарды белгiлеу бойынша мынадай беделдi уйымдар цабылдады: Б¥¥-нын азыц-тYлiк жэне ауыл шаруашылыц уйымы (ФАО) мен ДYHйежYзiлiк денсаулыц сацтау уйымдарынын (ВОЗ), азыц-тYлiк цауiпсiздiгi стандарттары бойынша бiрiккен багдарламасын жYзеге асыру бойынша «Codex Alimentarius» комйс-сйясымен [8], Халыцаралыц эпйзоотйя-лыц бюросымен (ХЭБ), ДYHйежYзiлiк есiмдiктердi цоргау женшдеп Кон-венцйямен (Д0^К). Осыган бай-ланысты, жумыс республйканын суармалы алцаптарынын сараптама-лыц элеуетш арттыруга ыцпал етедi деп айтуга болады.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1
Зерттеу нысаны болып Шэуiлдiр суармалы алцабынын сол жагалауы белiгiндегi топырац жамылгысы табылады (ОКД Отырар ауданы). Шыгысында табйгй шекара ретiнде Сырдарйя езенiнiн ангары табылса, онтYстiгi мен солтYстiгiнде ^ызыл-цуммен жэне ТYркiстан суармалы алцабымен шектеседi, батыс белтн ^ызылцум цумды алцабы жйектейдi (1 сурет).
Аумацтын Yлкен белт ауыл шаруашылыгында мал жаюга жа-йылым ретiнде пайдаланылады. Суармалы егiстiк негiзiнен Сырдарйя езеншщ жайылмалыц белiгiнде орналасцан.
Алцаптын жер бедерi аздап толцынды немесе жутан жэне бiрынFай флоралы келденен бетт болып келедi. Мунда жусаннын, сораннын, жантацтын эртYрлi тYрлерi басым таралган. 0зен ангарлары шалгынды шептерге, йтмурын тогайларына бай, мунда терек жэне царагаш шоцтары
кездеседi. 0зен жайылмаларынын шеттерiнде сортанды ажырыцты шалгындар орналасцан.
Ауданнын клйматы шугыл контйнентальды, шелд^ ^ыста температура -25°С дейiн темендейд^ Эдетте Сырдарйя желтоцсаннын басында цатады, муз наурызга дейiн турады.
Мал азыцтыц - дэндiк жYгерi, жонышца - жетекшi дацылдар болып табылады, кекешс бацша жэне дэндi дацылдар сйрек егiледi. Мацта сонгы жылдары iс жYзiнде егiлмейдi.
1 сурет - Зерттеу нысанынын сызбасы - Шэуiлдiр алцабынын сол жагалауы
белт
Суармалы сулардын негiзгi кезi толыцтырушы цосалцы кез болып болып Сырдарйя езеншщ сулары табылады.
табылады. Су берушi жYЙе ашыц Алцапта шалгынды-сур тузданган
тйптегi табйгй грунтта жYргiзiлген (сортан, кей жерлерде сортанданган) эртYрлi реттегi суландыргыштармен топырацтар басым. Алцапта мйне-экелiнедi жэне эрйне, грунт суларын ралды жер асты сулары орташа
терецджте (4-6 м) орналасу жагдайында тузыетш орта децгейдеп беттердi алып жатцан шалгынды - сур тузды (сортац, кей жерлерде сорлар) топырацтар жэне тузды элсiз цабатты саздац жэне сазды шeгiндiлер басым, олардыц беттерiн эфемерлер мен жусандар, сирек дэндьгалофйтп бута eсiмдiктерi алып жатыр. Мунда сондай-ац эфемерлер, галофйттьжусанды, жусанды-галофйттi жэне галофйттi еамджтердщ астында, орта децгейдегi беттер жэне мйкрорельефт депрес-сйяларда шалгынды-сур (немесе жартылай гйдроморфты) сортацды сорлар, сондай-ац сйрек галофйттi еамджтер астында (негiзiнен йтсегек) салыстырмалы 20-30 (50 дешн) см бйiктiкке жететш кeтерiцкi мйкро-рельефте орналасцан такыр тэрiздi цалдыц сортацдар кездеседi. Мунда сортацдар мен сорлар, эдетте, негурлым ауыр жэне тузды жыныстардан, орташа терецдiктегi грунт суларыныц куш^ мйнералдануы жагдайында пайда болады.
Грунт сулары жер бетiне жацын (3 м дешн) рельеф депрессйяларында: элiсiз мйнералды сулар жер бетiне ете жацын (1,5 м дешн) орналасцан шалгынды-батпацты еамджтердщ астында шалгынды-батпацты тузды топырацтар; элсiз жэне орташа мйнералданган сулар жер бетiне жацын орналасцан (1,5-3 м) галофйтл жэне дэндьгалофйттетердщ астында сур-шалгынды сортацды сорлар; цатты мйнералданган жер асты сулары жер бетше жацын орналасцан галофйтл eсiмдiктер (сарсазан) астында кэдiмгi сортацдар цалыптасады. Сортацдар кешендi жэне Yйлесiмдi жатцан кезде, эдетте басца топырацтарга цатысты мйкро - жэне мезорельефтщ кeтерiцкi учаскелерiн алады [9]. Тузданудыц басым тYрi хлорйдтi-сульфатты жэне сульфатты-хлорйдт кейде цалыпты содамен болады. Алцаптыц барлыц топырацтары карбонатты жэне жогары
сiлтiлiгiмен сйпатталады (рН 8-9). Топырацтыц сулы-фйзйкалыц, фйзй-калыц, фйзйкалыц-хймйялыц цасйет-терi туздану жэне сортацдану дэрежесше байланысты.
Жер асты суларыныц цоректенуi мен жер асты суларыныц агып кетуi жагдайлары бойынша алцап аумагы сыртцы агын царцынды келетiн жэне жер асты суларыныц агып кетуi цйын гйдрогеологйялыц аймацца жатады жэне осыныц есебiнен алцаптыц топырагы екiншi реттi туздануга бешм. Сондай-ац бурынгы шаруашылыцiшiлiк каналдар, коллекторлар мен тж дренажды уцгымалар басцарылмай цалды, кeбiнесе цараусыз цалган, олардыц параметрлерi жобалыц талаптарга сэйкес келмейд^ бул сондай -ац жер асты суларыныц децгешнщ кeтерiлуiне жэне сэйкесшше топырацтыц екiншi реттi туздануына ыцпал етедi. Сондай-ац суару жагдайында топырац тYзiлу процесi eте царцынды жYредi, сонымен цатар олар мобйлйзацйялыц жэне мйграцйялыц процестерiнiц eте жогары царцынымен ерекшелендi. Осыган байланысты суармалы топырац цунарлылыгыныц децгейiне монйторйнг жYЙелi тYPДе жэне топырацтыц аныцталатын цасйеттерiнiц негурлым кец спектрiмен жYргiзiлуi тйiс.
Суарылатын алцаптыц экологйя-лыц ацпараттыц жYЙесiн цуру, топырацты сандыц картографйялау эдiстерi, кещстжтж^йлес^рыген атрйбуттыц деректер цорын цуру жэне цурылымын эзiрлеу - замануй геоацпараттыц технологйя (ГАЖ) эдютерш цолдану жумыстыц негiзi болып табылады. Сонымен цатар салыстырмалы-географйялыц, кескш-дiк, топырац кiлттерi жэне т.б. топырацты зерттеудiц дэстYрлi эдiстерi де пайдаланылды.
Топырац-экологйялыц тYсiру жумыстары цолданыстагы ресмй нусцаулыцтарга [10, 11] жэне ресмй
мемлекеттж стандарттар талаптарына сэйкес жYргiзiлдi [12, 13]. Далалыц жумыстар сондай-ац, жаhандыц позйцйялау жYЙесi жана жабдыцтарын пайдалана отырып жYргiзiлдi. Fарыш-тыц суреттер бойынша топырацтын контурларын нацыталу Yшiн GPS 18 '^агтт" нетбупмен бiрге
цолданылды, ал кескiндердiн коордйнат HYктелерiн аныцтау Yшiн GPS '^агтт 62s" жаhандыц позйцйялау жYЙесi цолданылды.
Топырац пен есiмдiк
шаруашылыгы етмдершдеп ауыр металдарды аныцтау, топырацтын жалпы жэне жергiлiктi ластануын зерттеу бойынша жумыстарды реттейтiн эдiстемелiк нусцаулыц талаптарына сэйкес жYзеге асырылды [14, 15].
Ауыр металдар «Shimadzu» (Жапонйя) фйрмасынын АА - 6200 атомды-абсорбцйялыц спектрометрш-де атомды-абсорбцйялыц эдiспен аныцталды. Ауыр металдардын жалпы тYрiн аныцтау Yшiн топырац Yлгiлерiнiн цышцылдыц ыдырауы цолданылады, ал жылжымалы тYрлерi рН 4,8 болатын ацетатты-аммонййлi буферлiк ерiтiндiмен алынады.
Алынган сандыц мэлiметтер «Ехсе1 - 97» жэне «АИ^^Ь» аналйздер пакет багдарламасын цолдану арцылы математйкалыц статйстйканын жалпы-га бiрдей цабылданган эдiстерiмен енделедi [16,17].
Осылайша, топырацтагы ауыр металдардын картасын жасауда, топырацты зерттеу Yшiн барлыц цажеттi эдiстер мен эдютемелер цолданылды деп айтуга болады.
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ
Алцаптын ацпараттыц жYЙесi (ГАЖ) цурылды жэне зерттеу нысаны аумагына топырац-экологйялыц тYсiру жумыстары жYргiзiлдi.
Топырац цунарлылыгын цалпына келтiру жэне топырац деградацйясына
бацылау жасау, топырацца кешендi монйторйнг жYргiзу жолымен жYр-гiзiлетiнi белгШ. Топырацца кешендi монйторйнг жYргiзуде, оларды тйiмдi пайдалану жэне цоргау мацсатында топырацца экологйялыц монйторйнг жYргiзу топырацтын экологйялыц жагдайын бацылау жYЙесi ретiнде манызды рел атцарады. Суармалы алцаптардын экологйялыц жагдайын басцару (суармалы сулардын, топырацтын жэне алынатын енiмнiн ластануы) цазiргi жагдайда алдынгы цатарлы сандыц ацпараттыц техно-логйяларды цолдануды цажет етедi. Элемнщ кептеген iрi суармалы алцаптарында алцаптардын экологйялыц жагдайын басцару ацпараттыц жYЙелерi эзiрленген жэне пайдаланы-луда. Мундай жумыстар ^азацстанда бастау алган жагдайда немесе мYлдем жоц. Осыган байланысты Сырдарйя езенiнiн теменгi агысында экологйялыц ахуалдын нашарлауы жагдайында жедел жэне перспектйвтi басцарушы-лыц шешiмдердi цабылдауга байланысты цйындыцтар туындайды.
Бiз цуратын экологйялыц ацпараттыц жYЙе Шэуiлдiр суармалы алцабына жергШкт экологйялыц монйторйнг жYЙесiн жYргiзуге бастама болады деп болжаймыз.
Бул суармалы суларга, топырац-тарга жэне алынатын ешмдерге турацты, уацыт бойынша жэне кещстжте шектеусiз бацылау жYргiзуге, сонымен цатар олардын бурынгы, цазiргi жагдайын жэне болашацтагы езгерiстерiн болжап багалау Yшiн ацпарат алуга мYмкiндiк береди Ягнй цурылатын ацпараттыц жYЙе топырацтын цазiргi жагдайын багалауга, топырац цунарлылыгы мен ауыл шаруашылыгы дацылдарынын ешм-дiлiгiнiн темендеуiне эсер ететш жагымсыз факторларды аныцтауга жэне ез кезегшде топырац цунарлылыгы мен ауыл шаруашылыгы дацылдарынын енiмдiлiгiн арттыру-
дагы ;олданыстагы технологияларды жетiлдiруге жэне жаца технологияларды эзiрлеуге мYмкiндiк береди
Зерттеу нысаныныц а;паратты; жYЙесiн ;уру Yшiн - Шэуiлдiр суармалы ал;абыныц сол жа; жагалауы бeлiгiнiц 1:100000 масштабта топографиялы; карта пара;тары (К-42-28, К-42-29, К-42-40, К-42-41, К-42-53 и К-42-65) паидаланылды, олар сканерден eткiзiлiп жэне MapInfo professional багдарламасын ;олдана отырып ГАЖ ортасында санды; тYрге кeшiрiлдi.
Кез-келген а;паратты; жYЙенiц ;урамдас бeлiгi болып табылатын, жалпы географиялы; сипаттагы такырыптык ;абаттар ;урылды - елдi мекендер, жолдар, eзендер, суландыру жYЙесi, суармалы жерлер, элементарлы учаскелердiц шекаралары, ауылды; округтердщ атаулары мен шекаралары.
Казiргi уа;ытта топографиялы; карта пара;тарыныц кeпшiлiгi есюргеш белгiлi, кeбiне картогра-фиялы; жагдай казiргi жагдайды кeрсетпейдi. Сонды;тан суармалы жерлер, суландыргыштар, жаца жолдар, елдi мекендер жэне т. б. шекараларын на;тылау Yшiн ашы; кeздерден жогары дэлдiктегi гарышты; суреттер жYктелiп алынды жэне пайдаланылды (санды; тYрге ауыстырылды).
Зерттелген аума;тыц деректер ;оры жэне а;паратты; жYЙесiнiц (ГАЖ) электронды негiзi эзiрлендi жэне даиындалды.
Ауыл шаруашылыгы ал;апта-рына сырттан келiп тYсетiн ластаушы заттардыц тiзiмi eте кeп жэне эртYрлi куiптiлiк класына жататын химиялы; заттарды ;урайды. Ауыл шаруашы-лыгы ал;аптарын ластаушылардыц iшiнде ауыр металдар мен органикалы; ластаушылар ерекше орын алады. Ластаушылардыц iшiнде олар аса уытты болып саналады.
Сонымен ;атар, республиканыц суармалы ал;аптарыныц топыра;
жамылгысыныц сан алуан болуына ;арамастан, ауыр металдардыц жэне т.б. ластаушылардыц суармалы топыра;тардагы аймактык фонды; децгейiн аны;тау мэселеа элi шешiмiн таппай отыр. Осыган орай суармалы топыра;тардагы ластаушылардыц фонды; мeлшерi туралы мэлiметтердi аймактык децгейде зерттеу жэне жYЙелеу, суармалы экожYЙелердi жаhандык жэне аймактык антро-погендж эсерлерге тeзiмдiлiгi мен тура;тылыгын багалау Yшiн де eте eзектi жэне ;ажет болып табылады.
Эдебйеттердегi жэне eзiмiздiц мэлiметтерге сYЙенсек, казiргi уа;ытта суармалы ал;аптардыц экологиялы; жагдайы мэселеа кYрт eсуде. Гумус, негiзгi ;оректж элементтердiц тeмендеуiнiц есебiнен, топыра;тыц физикалы;, химиялы; жэне биологиялы; касйеттерiнiц нашарлауы -нан ластаушыларга катысты олардыц KорFаныштык касйеттерi тeмендейдi. Суармалы топыра;тардыц ластану мэселеа бYгiнгi тацда взектi жэне втюр деп айтуга болады жэне оны шешу iргелi жэне ;олданбалы мацызга ие топыра;тану жэне биология гылымдарыныц басым мiндеттерi болып табылады
Жогарыда айтылгандарга байла-нысты топыра;тагы ауыр металдардыц мeлшерiн картага тYсiру ма;сатында зерттеу нысаныныц аумагына жер бетыж топыра;-экологиялы; тYсiру жумыстары жYргiзiлдi. Топыра; Yлгiлерi 0-20, 2050 жэне 50-100 см терецджтерден алынды. Бул ретте, жогарыда атап гарсеткендей гарышты; суреттер бойынша топыра; контурларын на;тылау Yшiн GPS 18 "Garmin" «ASUS" нетбугiмен бiрге ;олданылды, ал кескшдердщ координат нYктелерiн аны;тау Yшiн GPS "Garmin 62s" жаhандык позициялау жYЙесi ;олданылды. 5 ауыр металдыц жалпы жэне жылжымалы формаларыныц
мелшерш талдау ушш барлыгы 460 топыра; Yлгiсi алынды. Топыра; Yлгiлерi алынган нYктелер мен нYкте
Зерттеу нысаны топырацтарын-дагы ауыр металдардыц негiзгi геохимиялыц керсеткштерь Эдетте топыра;тыц химиялы; заттармен ла-стануынын, ;ауштыМн багалау тэжiри-бесiнде олардын, на;ты мелшерiн ШРК, шамалы ру;сат етiлген концен-трациясымен, олар болмаган жагдайда аИма;ты; фонмен, дYние жYзi топы-ра;тарындагы орташа мелшермен немесе Кларкпен салыстырады.
Осыны негiзге ала отырып, бiз суармалы агроцноз жагдайында зерттелген металдардыц кларк концентрациясы, жина;талу коэффи-циентi жэне миграциялану ;ар;ын-
координаттары боиынша деректер корыныц фрагмент 2 суретте керсетiлген.
дылыгыныц мелшершщ келемiн есептеп жэне статистикалы; тургыдан ецдедiк. Бул мэлiметтер, сондаи-а; зерттеу аумагы топыра;тарындагы ауыр металдардыц фонды; мелшершщ зацдыльщтарын куру жэне олардыц басым формаларын аньщтауга мYмкiндiк бередь
Алынган мэлiметтер керсетiп отыргандай, кадмиИдi коспаганда бас;а барлы; зерттелген металдар жер к;ыртысыныц кларкiнен аспаиды, есептелген статистикалы; на;ты шамалар КК бiрден аспаитынын керсеттi (1-кесте).
2 сурет - Топыра; Yлгiлерi алынган нYктелер жэне нYкте координаттарыныц
деректер ;орынан фрагмент
1 кесте - Шэуiлдiр суармалы алцабыныц сол жац жагалауы топырацтарындагы Ажырт. цабатындагы ауыр металдардыц кларк концентарцйясы
Металдар п М±т Ауытцу ^крйтерйй ± t0,05 V, %
шегi tфакт. t0,05 * т
7п 292 0,8±0,01 0,3^1,2 80 1,96 0,02 21,32
Си 292 0,6±0,01 0,1+1,1 65 1,96 0,02 26,18
РЬ 292 0,8±0,01 0,01+1,4 65 1,96 0,02 26,09
Cd 292 21,8±0,39 3,1+43,1 55 1,96 0,77 30,84
Ni 292 0,8±0,01 0,2+1,3 60 1,96 0,03 28,56
Кадмйй зерттелген топырацтарда жер цыртысыныц кларкiнен айтарлыц-тай жогары шамасымен ерекшеленедi, КК 21,8±0,39 тец. Тагы ескеру цажет, бул элемент жогары уытты элементтер тобына жатады. Сондай-ац, мырыш, цоргасын, нйкельдщ мэндерi жер цыртысыныц Кларкiне жацын.
Зерттеу нысанындагы металдардыц топырацтыц Ажырт. цабатындагы жйнацталу коэффйЦйентi бiрден жогары, Cd, Ni жэне 2п жылжымалы формалары экологйялыц цауiптi, ягнй олардыц барлыгы жыртылатын цабатца жйнацталуга бейiм (2 кесте).
2 кесте - Шэуiлдiр суармалы алцабыныц сол жац жагалауы топырацтарындагы ауыр металдардыц жылжымалы формасыныц жйнацталу коэффйЦйентi
Металдар п М±т Ауытцу шегi ^крйтерйй ± t0,05 * т V, %
tфакт. t0,05
7п 95 1,1±0,05 0,5+4,9 23 2 0,09 42,76
Си 95 1,0±0,03 0,4+2,2 32 2 0,06 30,42
РЬ 95 1,0±0,02 0,6+2,3 44 2 0,05 22,22
Cd 95 1,3±0,25 0,5+25,0 5 2 0,51 185,93
Ni 95 1,2±0,13 0,4+8,6 9 2 0,25 103,29
Зерттелген металдардыц шшде жыртылатын цабатта ец ^п кадмйй (1,3±0,25) жэне нйкель (1,2±0,13) жйнацталады. Ал цалган зерттелген металдар аз мeлшерде жйнацталады.
Зерттелген топырацтардыц Ажырт. цабатындагы жылжымалы формасыныц жйнацталу коэффйцйентшщ варйацйясы бойынша келесiдей кему ретiмен орналыстыруга болады: Cd > Ni > 2п > Си> РЬ.
Мйграцйялану царцындылыгы-ныц мeлшерi бойынша кадмйй жэне цоргасын ерекшеленедi, мйграцйялану царцындылыгы (Рх) сэйкесшше 45,2±2,40 % жэне 32,3±5,56 % тец (3 кесте). Арага уацыт салып суга бастырылатын топырацтар жагда-йында мырыш ец пассйвт мйгрант болып шыцты, Рх 4,3±0,10 тец. Шэуiлдiр
суармалы алцабыныц сол жац жагалауы топырацтарындагы зерттелген эле-менттердiц мйграцйялану царцынды-лыгыныц варйацйясы бойынша келесщей цатарга цоюга болады Pb>Cd > Си > 2п=№.
^азiрri уацытта топырацтыц хймйялыц заттармен, оныц iшiнде ауыр металдармен ластануыныц цауiптiлiгiн багалау кезiнде олардыц нацты цурамын ШРК-мен, олар болмаган жагдайда, шамалы руцсат етiлген концентрацйясымен жэне т.б. регламенттеушi шамалармен салыс-тырады. Бул зерттелетiн аумацтыц топырагына экологйялыц цауштШкке цатысты багалау жYргiзуге, топырацтыц экологйялыц жай-куш бойынша аумацты аудандастыруга мYмкiндiк бередi. Осыны непзге ала
отырып, бiз Шэуiлдiр суармалы алцабыныц сол жац жагалауы бeлiгi топырацтарындагы зерттелген ауыр металдардыц жылжымалы форма-сыныц цауiптiлiк коэффйЦйентi бойынша багалау жYргiздiк.
4-кестедегi мэлiметтерден ^рш отырганымыздай Шэуiлдiр суармалы
алцабыныц сол жац жагалауы бeлiгi топырацтарындагы айтарлыцтай
экологйялыц цауiптi ауыр металдар кадмйй жэне нйкель болып табылады, олардыц ШРК-сы сэйкесiнше 5,7±0,25 жэне 1,9±0,03 есе асады. Мыстыц да цауiптiлiк коэффйцйент (0,8±0,02) бiрге жацын.
3 кесте - Шэуiлдiр суармалы алцабыныц сол жац жагалауы бeлiгi топырацтарыныц Ажырт. цабатындагы ауыр металдардыц мйграцйялану
Металдар М±т Ауытцу ^крйтерйй ± ^,05 * т
п tфакт. ^,05
7п 290 4,3±0,10 1,6+18,1 44 1,96 0,19 38,46
Си 290 8,9±0,39 2,6+104,2 23 1,96 0,76 73,94
РЬ 290 32,3±5,56 10,8+1631,6 6 1,96 10,95 293,42
Cd 290 45,2±2,40 8,3+625,0 19 1,96 4,72 90,29
Ni 290 18,6±0,42 1,3+49,0 44 1,96 0,83 38,63
4 кесте - Шэуiлдiр суармалы алцабыныц сол жац жагалауы бeлiгi топырацтарыныц Ажырт. цабатындагы ауыр металдардыц жылжымалы формасыныц цауiптiлiк коэффйЦйентi
Металдар п М±т Ауытцу шегi ^крйтерйй ± to,o5 * т
^акт. t0,05
7п 379 0,1±0,002 0,1+0,5 71 1,96 0,003 27,5
Си 379 0,7±0,009 0,3+1,3 78 1,96 0,018 24,9
РЬ 379 0,5±0,005 0,3+0,8 100 1,96 0,010 19,5
Cd 379 5,7±0,25 2,0+50 22 1,96 0,494 60,0
Ni 379 1,9±0,03 0,3+3,4 71 1,96 0,054 27,3
Осыны ескере отырып, бiз бул металдарды турацты монйторйнг жYргiзуге жататын басым эле-менттердiц тiзiмiне енгiзудi жэне осы металдармен ластанган топырацтарды уытсыздандыру эдютерш эзiрлеудi усынамыз.
Шэуiлдiр суармалы алкабы сол жак жагалауы топырацтарындагы ауыр металдардыц фондык мвлшерь Республйканыц суармалы ацаптары-ныц топырац жамылгысыныц сан алуандыгына царамасатан, суармалы топырацтардагы ауыр металдар мeлшерiнiц аймацтыц фондыц децгейiн белплеу мэселесi элi шешiмiн таппай отырганын атап eту цажет.
Крршаган ортага жалпы техногендi цысымныц eсуi жагдайында, оныц iшiнде топырац жамылгысына, суармалы топырацтардагы ауыр металдардыц фондыц мeлшерi туралы мэлiметтердi аймацтыц децгейде жэне суармалы экожYЙелердiц жаhандыц жэне аймацтыц антропогендж эсерлерге тeзiмдiлiгiн жYЙелеу жэне зерттеу мэселеа eте eзектi болып табылады.
Фондыц аудандардагы ауыр металдардыц мeлшерi мен таралуын, аймацтыц фон децгешнщ цалыптасу ерекшелiктерi мен зерттелген металдардыц шогырлану дйапазонын талдау непзшде жiктеуге болады.
Осыган байланысты топырак-тагы ауыр металдардыц мeлшерiнiц на;ты фонды; децгешн аныктау гылыми жэне колданбалы мацызы бар, eзектi мiндеттердiц бiрi болып табылады.
Зерттеу барысында топырактын ерекшелiктерi мен кенiстiктiк езгеру касиеттерi немесе топырактын белгiлi бiр турлершдеп элементтердiн орташа мeлшерi немесе алынган мэль меттердiн сенiмдiлiгiн арттыру жэне корытынды жасау Yшiн мэлiметтерге статистикалы; талдау жYргiзу Yлкен манызга ие. Сонымен катар, статистикалы; талдауды колдану, сондаи-ак деректердiн интерпрета-циялык мYмкiндiгiн арттырады.
Бiр немесе бiрнеше типтж жагынан уксас кескiндердiн топырак касиеттершщ абсолюттi шамасы боиынша статистикалык ендеуаз жасалган барлык тужырымдар, кeбiне сешмдШп аз болуы мYмкiн жэне алынган деректердi кате интерпрета-циялауга экелуi мYмкiн екенiн моиындау керек [16].
Топырактагы сол немесе баска элементтердщ таралуын сипаттаитын константтын iшiнде, орташа арифме-тикалык ерекше орын алады, олардын мeлшерiнiн орташа денгейiн сипаттаитын жэне шын мэнiнде, сипаттамала-рын зерттеу, орташа шынаиы мэнш аныктау, ягни шынаиы фондык мeлшердi аныктау кeптеген жумыстар-дын непзп максаты болып табылады.
Алынган деректерден ^рш отырганымыздай барлык зерттелген топырактар Yшiн 95 % денгеиде Стью-денттiн t-крйтерйiнiн есептелген мэн-дерi tтаб мэндерiнен елеулi тYPде артык (5 кесте). Зерттеу нысаны топы-рактарындагы ауыр металдар мeлшерiнiн тYрленуiн талдау дэрежесi кeрсеткендей, топырактагы металдар мeлшерiнiн аныкталган орташа статистикалык мэш статистикалык туракты болып табылады, буган олардын вариациялану коэффициент-терiнiн шамасы дэлел бола алады, олар градация шкаласы боиынша болмашыдан орташага дейiнгi шегiне сэйкес келед^
Металдар п М±т t-критерий ± t0,05 * т V, %
tфакт. ^,05
Жалпы Zn 101 63,6±1,39 46 2 2,7 21,9
Си 101 28,2±0,83 34 2 1,7 29,7
РЬ 101 12,4±0,29 42 2 0,6 23,7
Cd 101 2,7±0,08 34 2 0,2 29,3
Ni 101 45,2±1,20 38 2 2,4 26,7
Жылжы малы Zn 190 2,7±0,06 44 2 0,1 31,6
Си 190 2,1±0,04 56 2 0,1 24,6
РЬ 190 3,1±0,04 68 2 0,1 20,3
Cd 190 1,1±0,02 65 2 0,1 21,2
Ni 190 7,7±0,14 53 2 0,3 25,9
5 кесте - Шэуiлдiр суармалы алкабынын сол жак жагалауы бeлiгi топырактарынын Ажырт.кабатындагы зерттелген ауыр металдар мeлшерiнiн вариациялык-статистикалык кeрсеткiштерi
Алынган статистикалы; констан-таларды талдау негiзiнде Шэуiлдiр суармалы ал;абыныц сол жа; жагалауы бeлiгi топырактарындагы зерттелген металдардыц орташа мeлшершiц есептелген орташа мэш, статистикалык мэндi шынайы мэнiн дурыс кeрсетедi деп корытынды жасауга болады.
Осыны ескере отырып, бiз 5-кестеде келтiрiлген топыра;тагы ауыр металдардыц мeлшершiц орташа мэнш Шэуiлдiр суармалы ал;абыныц сол жа; жагалау бeлiгi топыра;тарыныц фонды; мeлшерi ретiнде кабылдауды усынамыз.
Будан эрi алынган орташа фонды; деректердi пайдалана отырып, зерттеу нысаны топыра;тарына эр металдыц жалпы «металды;» фонга улеа есептелдi (5 сурет).
Зерттеу нысаны топыра;тарын-дагы ауыр металдардыц жылжымалы
жэне жалпы тYрлерiнiц ;урамында елеулi аиырмашылы; бар болып шы;ты. Зерттелген металдардыц жалпы тYрiнiц iшiнде ец кeп Yлестi (42,0 %) мырыш алады, одан кешн никель (30,0 %). Ал мыс жэне ;оргасын сэИкесiнше 18,0 % жэне 8,0 % алады. Кадмидщ улесше тек 2,0 % келедь Ал зерттелген металдардыц жылжымалы тYрiнiц iшiнде ец гап Yлестi (46,0 %) никель алады, одан кешн ;оргасын (18,0 % ) жэне мыс (13,0 %). Ал мырыш жэне кадмии сэикесшше 16,0 % жэне 7,0 % алады.
Демек осы топыра;тарды суару процес кадмии, ;оргасын жэне эаресе никельдiц жалпы жылжымалы тYрiнiц Yлесiнiц артуына экеледi, ал мыс жэне мырыштыц жалпы жылжымалы тYрiнiц Yлесiнiц керiсiнше тeмендеуiне экеледь
5 сурет - Зерттеу нысаны топыра;тарындагы ауыр металдардыц «металды;» фонындагы ауыр металдардыц Yлестiк ;атысуы (А - жалпы жэне Б - жылжымалы
тYрлерi)
Агроландшафттыц топыра;та-рындагы ауыр металдардыц фонды; мeлшерi негiзiнен олардыц топыра;-тагы бастап;ы мeлшерi есебiнен жэне сырттан антропогендiк жолмен келiп тYсетiн - суармалы сумен, минералды тыцаит;ыштармен, тYрлi мелиорант-тармен, eсiмдiктердi ;оргаитын химиялы; ;оспалармен, аэралды жэне бас;а да тYрлерiмен келiп тYсуiнен ;алыптасады. Агрономиялы; ланд-
шафттарга енген ауыр металдар миграцияныц биогеохимиялы; цикл-дарына eте жылдам ;осылады, белгiлi уа;ыт шшде кецiстiкте жылжиды, топыра;тыц жэне агроландшафттыц тiрi заттарыныц химиялы; ;урамыныц тура;ты компонентiне аиналады. Ауыр металдардыц миграциялану багыты жэне олардыц ;ар;ыны едэуiр дэрежеде топыра;тыц жэне ауыр металдардыц физикалы;-химиялы;
касиеттерiмен, мэдени eсiмдiктердi eсiру технологиясынын ерекшелж-терiмен жэне баска да бiркатар антропогендiк жэне табиги фак-торлармен аньщталады.
Сондыктан фермерлер мен ауыл шаруашылыгы тауарларын eндiрушi-лерге топырактагы ауыр металдардын жалпы мeлшерiмен катар олардын таралу аумагы да манызды болып табылады, ягни сол немесе eзге де ауыр металдардын топырактагы мeлшерi бойынша ала-кулалыгы. Бул жагдайда фермер топырактын каи контурында олардын eсiмдiкке eтуiн тeмендету шараларын колдану кажеттiгiн бiледi, ал суармалы алкап кeлемiнде осыган уксас деректер мемлекеттж органдарга (экiмдiктерге, ауыл шаруашылыгы баскармасына, экологиялык кызмет-терге жэне т. б.) баскару шешiмдерiн кабылдау Yшiн кажет. Сондыктан зерттеу нысаны топырактарындагы ауыр металдардын мeлшерi бойынша карталар куру топырактану гылы-мынын eзектi багыттарынын бiрi болып табылады.
Топырактагы ауыр металдардын мeлшерiнiн картасын куру Yшiн алынган аналитикалык мэлiметтер кенiстiктiк - Yйлестiрiлген электронды деректер корына енгiзiлдi.
Деректер корына енпзыген мэлiметтерде кескiндердiн номерлерi, топырак Yлгiлерi алынган терендiктер, олардын координаталары жэне нысан топырактарындагы 5 ауыр металдын жалпы жэне жылжымалы тYрлерiнiн мeлшерi бойынша 1250 аналитикалык мэлiмет жэне топырактагы ауыр металдардын мeлшерi бойынша топтастыру бойынша мэлiметтер берiлген.
Мырыштын мeлшерi бойынша зерттелген аумакты (91,1 %) 4 жэне 5 топ топырактары алып жатыр, мунда 1 кг топырактагы мырыштын мeлшерi 2,1 мг-нан 2,6 мг-нан астамга дешн. Барлык топтын топырактары ШРК
аспайтынын атап eту кажет, ягни зерттелген топырактар мырышпен ластанбаган жэне керiсiнше бул элемент микротынайткыш ретiнде кажет деп айтуга болады.
Зерттелген аумактын жартысына жуыгын (50,1 %) мыстын мeлшерi бойынша ШРК-нан асатын 4 жэне 5 топ топырактары алып жатыр, ягни осы топырак топтары бар алкаптарда ауыл шаруашылыгы дакылдарынын ластану ыктималдыгы бар. Крргасыннын мeлшерi бойынша ШРК аспайтын топырактын алгашкы екi тобы басым, алкапта осы металдын мeлшерi бойынша колайлы жагдай деп айтуга болады. Колайсыз жагдай кадмий мен никельдщ мeлшерiмен калыптасады. Бул металдардын мeлшерi бойынша барлык зерттелген аумакты ШРК-нан асатын топырак топтары алып жатыр. Зерттелген металдардын кауштглж коэффйЦйентiнiн шамасын талкылау кезiнде атап eткендей, бул ею элемент туракты мониторинг жYргiзуге жататын басым элементтердiн тiзiмiне енпзу керек жэне осы металдармен ластанган топыракты уытсыздандыру эдiстерiн эзiрлеу кажет.
Картографиялык материалдарды талдай отырып, Шэуiлдiр суармалы алкабынын сол жак жагалауынын аумагында мырыш бойынша негiзiнен зерттелген аланда 4 жэне 5 топтарынын топырагы басым екенiн айтуга болады, олар сэйкесшше 38,0 жэне 43,0 пайызын алады. Мыс бойынша зерттелген аланда 3 жэне 5 топтагы топырактар басым, сэйкесiнше 36,4 жэне 32,6 пайызын курайды. Ал коргасын керiсiнше, осы элемент бойынша тeменгi мeлшердi курайтын -1 жэне 2 топ топырактары басым. Кадмййдiн мeлшерi бойынша 3-топ топырагы, ал никель бойынша - 4-топ топырагы басым, зерттелген аланнын сэйкесiнше 41,5 жэне 50,1 пайызын алып отыр.
Зерттелген ауылды; округтердщ арасында ^ксараи жэне А;;ум ауылды; округтершщ зерттелген топырактарындаFы металдар мeлше-ршщ жогарылыгымен ерекшеленед^ ЦОРЫТЫНДЫ Крртындылаи келе, кадмиидан бас;а зерттелген металдардыц барлыгы жер ;абыгыныц кларкынан аспаитындыгын аигуга болады. Кадмии зерттелген топыра;тарда жер ;абыгы кларкынан аитарлы;таи жогары болуымен ерекше екендт аны;талды, КК 21,8±0,39 тец. Зерттелген металдардыц шшде Ажырт ;абатында кадмии мен никель ец ^п жина;талады, олардыц жина;талу коэффицент сэикесшше 1,3±0,25 жэне 1,2±0,13 ;урады. Ал ;алган зерттелген металдар тeмен дэрежеде жина;-талады. Миграция ;ар;ындылыгыныц шамасы боиынша кадмии мен ;оргасын ерекшеленед^ Оларда Рх сэикесшше 45,2±2,40 % жэне 32,3±5,56 %-га тец. Ал суамалы топыра; жагдаиында ец пассивт мигрант мырыш болып шы;ты, оныц Рх 4,3±0,10 %-га тец. ^ауштШк коэффицент боиынша экологиялы; ец ;аушт ауыр метал кадмии мен никель болып табылады. Олардыц мeлшерi ШРК асады, сэикесшше 5,7±0,25 жэне 1,9±0,03 есе ^ауштШк коэффицентi бiрге жа;ын (0,8±0,02) мыс та ;аушт^
Сонымен ;атар зерттелген металдардыц жалпы формасыныц арасында ец кeп Yлесiн (42,0 %) мырыш алып тур, одан кешн никель (30,0 %). Ал мыс пен ;оргасын сэикесшше 18,0 % жэне 8,0 % алып жатыр. КадмиИдiц Yлесiне бар болганы 2,0 % келедi. Ал зерттелген металдардыц жылжымалы формаларыныц шшде ец кeбiн (46,0 %)
никель алып жатыр, одан кешн ;оргасын (18,0 %) жэне мыс (13,0 %) алып жатыр. Ал мырыш пен кадмии болса сэикесшше 16,0 % жэне 7,0 % ;ураиды. Демек, бул топыра;тарды суару кадмиидщ, ;оргасынныц жэне эсiресе никельдiц жылжымалы формаларыныц Yлесiнiц жалпы артуына алып келед^ ал мыс пен мырыштыц жылжымалы тYрлерiнiц Yлесi керсiнше тeмендейдi.
Зерттеу нысаны аумагыгыныц топыра; ;урамындагы ауыр металдардыц iшiнде мырыш мeлшерi боиынша зерттелген аума;тыц басым бeлiгiн (91,1 %) 1 кг топыра;та 2,1-ден 2,6 мг деИiнгi мeлшердi ;¥раитын 4-шi жэне 5-шi топтыц топыра;тары алып жат;анын кeрсеттi. Мыстыц мeлшерi боиынша зерттелген аума;тыц жартысына жуыгын (50,1 %) ШРК асып тYсетiн 4-шi жэне 5-шi топ топыра;тары алып жатыр, ягни аталган топ топыра;тары орналас;ан танаптарда eсiрiлетiн ауыл шаруашы-лыгы да;ылдарыныц ластануыныц мYмкiншiлiгi жогары. Крргасынныц мeлшерi боиынша ШРК аспаитын алгаш;ы екi топ басым, аталган металдыц мeлшерi боиынша ал;апта ;олаилы жагдаи ;алыптас;ан деп аитуга болады. Кадмии мен никельдщ мeлшерi боиынша ;олаисыз жагдаи ;алыптас;ан. Бул металдардыц мeлшерi боиынша зерттелген аума;тыц барлыгын ШРК асып тYсетiн топыра;тар алып жатыр. Осыган ;арап, бiз бул металдарды Yнемi мониторинг жYргiзуге тиiстi приоритетi жогары элементтердщ тiзiмiне енгiзудi жэне осы металдармен ластанган
топыра;тарды ластанудан тазарту тэсыдерш эзiрлеу ;ажет.
ПАЙДАЛАНЬ^АН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1 1 Отаров А., Йбраева М.А., Сапаров А.С. Деградационные процессы и современное почвенно - экологическое состояние рисовых массивов республики // Экологические основы формирования почвенного покрова
^захстана в условйях aнтpопогeнeзa й paзpaботкa тeоpeтйчeскйх основ воспpойзводствa плодоpодйя. - Aлмaты, 2üü7. - C. 73-104.
2 Отapов A. Зaщйтныe возможностй пepйодйчeскй зaтaплйвaeмых pйсовых почв по отношeнию к тяжeлым мeтaллaм // Состоян^ й пepспeктйвы paзвйтйя почвовeдeния. Maтepйaлы мeждyнapодной научной конфepeнцйй, посвященной 6Q-лeтйю обpaзовaнйя Инстйтута почвовeдeнйя йм. У.У. Успанова. - Aлмaты, Terac - C. 131-132.
3 Otarov A., Ibraeva M.A. Modern condition of a soil of southern areas of Kazakhstan II "Sustainable management of natural resources and environmental protection in Syr Darya River Basin. Curriculum, methods and effects, education". - UrwitaltIMikolajki. - Warsaw University, 2007. - P. 14.
4 Ibraeva M.A., Otarov A. Nature-climatic conditions and water resources of southern areas of Kazakhstan II "Sustainable management of natural resources and environmental protection in Syr Darya River Basin. Curriculum, methods and effects, education". -UrwitaltIMikolajki. - Warsaw University, 2007. - P. 13.
5 Отapов A., Ибpaeвa M.A., Caпapов A.C Влйян^ экологичeского состоянйя pисовых массйвов Kaзaхстaнa на кaчeство pисa-шaлы й пpодyктов ee пepepaботкй // Зepно и зepнопpодyкты. - 2üü6. - №2. - С. 14-17.
6 Otarov A., Ibraeva M.A. Environmental condition of soil surface and safety of agricultural produce. Доклады peспyблйкaнского сeминapa «^оду^ы питания, сeльскоe хозяйство и биотeхнология». - Ka3HA^ - Aлмaты, 2üü7.
7 Cйстeмы обeспeчeнйя пpодовольствeнной бeзопaсностй и охpaны здоpовья сeльскохозяйствeнных животных и paстeнйй в станах СНГ: зaвepшaющйх пpоцeсс пepeходa к pыночной экономйкe. - The World Bank, Report No 40069-RU. - Washington, 2007.
8 Эмиссия Codex Alimentarius II Руководство по пpоцeдype. ФAО и ВОЗ. - № 23. - Рим, 2ül5. - 256 с.
9 Жйхapeвa ГА, Kypмaнгaлйeв A.Б., Соколов С.С. Почвы ^захской ССР. -Чймкeнтскaя область: Наука ^зССР. - Aлмa-Aтa, 1969. - № 12. - 4lü с.
lü Общeсоюзнaя йнстpyкцйя по почвeнным обслeдовaнйям и состaвлeнйю ^упномасштабных почвeнных кapт зeмлeпользовaнйя // M.: Изд-во Kолос, 1973. -95 с.
11 Руководство по пpовeдeнию ^упномасштабного почвeнного обслeдовaнйя в ^захской ССР. - Aлмa-Aтa, 1979. - 137 с.
12 ГОСТ l7.4.3.ü3-85 Охpaнa пpйpоды. Почвы. Общйe тpeбовaния к мeтодaм опpeдeлeнйя зaгpязняющйх вeщeств.
13 ГОСТ l7.4.3.ül-83 Охpaнa пpиpоды. Почвы. Общйe тpeбовaнйя к отбоpy
пpоб.
14 Meтодйчeскйe peкомeндaцйй по пpовeдeнию полeвых и лaбоpaтоpных исслeдовaний почв и paстeнйй пpй контpолe зaгpязнeнйя окpyжaющeй сpeды мeтaллaмй. - M.: Изд-во «Гйдpомeтeойздaт», 1981. - 107 с.
15 Meтодичeскиe указания по опpeдeлeнию тяжeлых мeтaллов в почвах сeльхозyгодий и пpодyкцйй paстeниeводствa. - M.: Госaгpопpом СССР, 1989. - 62 с.
16 Дмитpиeв E.A. Maтeмaтйчeскaя статистика в почвовeдeнии. - M.: Изд-во M^ 1995. - 32ü с.
17 Савич В.И. Пpймeнeнйe вapйaцйонной статистики в почвовeдeнии. Учeбно-мeтодйчeскоe пособйe. - M.: Изд-во TCXA, 1972. - lü3 с.
REFERENCES
1 Otarov A., Ibrayeva M.A., Saparov A.S. Degradatsionnye protsessy i sovremen-noye pochvenno - ekologicheskoye sostoyaniye risovykh massivov respubliki // Ekologicheskiye osnovy formirovaniya pochvennogo pokrova Kazakhstana v usloviyakh antropogeneza i razrabotka teoreticheskikh osnov vosproizvodstva plodorodiya. -Almaty, 2007. - C. 73-104.
2 Otarov A. Zashchitnye vozmozhnosti periodicheski zataplivayemykh risovykh pochv po otnosheniyu k tyazhelym metallam // Sostoyaniye i perspektivy razvitiya pochvovedeniya. Materialy mezhdunarodnoy nauchnoy konferentsii, posvyashchennoy 60-letiyu obrazovaniya Instituta pochvovedeniya im. U.U. Uspanova. - Almaty, Tetis. - C. 131-132.
3 Otarov A., Ibraeva M.A. Modern condition of a soil of southern areas of Kazakhstan // "Sustainable management of natural resources and environmental protection in Syr Darya River Basin. Curriculum, methods and effects, education". -Urwitalt/Mikolajki. - Warsaw University, 2007. - P. 14.
4 Ibraeva M.A., Otarov A. Nature-climatic conditions and water resources of southern areas of Kazakhstan // "Sustainable management of natural resources and environmental protection in Syr Darya River Basin. Curriculum, methods and effects, education". -Urwitalt/Mikolajki. - Warsaw University, 2007. - P. 13.
5 Otarov A., Ibrayeva M.A., Saparov A.S. Vliyaniye ekologicheskogo sostoyaniya ri-sovykh massivov Kazakhstana na kachestvo risa-shaly i produktov eye pererabotki // Zerno i zernoprodukty. - 2006. - №2. - S. 14-17.
6 Otarov A., Ibraeva M.A. Environmental condition of soil surface and safety of agri -cultural produce. Doklady respublikanskogo seminara «Produkty pitaniya, selskoye khozyaystvo i biotekhnologiya». - KazNAU. - Almaty, 2007.
7 Sistemy obespecheniya prodovolstvennoy bezopasnosti i okhrany zdorovya selskokhozyaystvennykh zhivotnykh i rasteny v stranakh SNG: zavershayushchikh protsess perekhoda k rynochnoy ekonomike. - The World Bank, Report No 40069-RU. -Washington, 2007.
8 Komissiya Codex Alimentarius // Rukovodstvo po protsedure. FAO i VOZ. - № 23. - Rim, 2015. - 256 s.
9 Zhikhareva G.A., Kurmangaliyev A.B., Sokolov S.S. Pochvy Kazakhskoy SSR. -Chimkentskaya oblast: Nauka KazSSR. - Alma-Ata, 1969. - № 12. - 410 s.
10 Obshchesoyuznaya instruktsiya po pochvennym obsledovaniyam i sostavleniyu krupnomasshtabnykh pochvennykh kart zemlepolzovaniya // M.: Izd-vo Kolos, 1973. -95 s.
11 Rukovodstvo po provedeniyu krupnomasshtabnogo pochvennogo obsledovaniya v Kazakhskoy SSR. - Alma-Ata, 1979. - 137 s.
12 GOST 17.4.3.03-85 Okhrana prirody. Pochvy. Obshchiye trebovaniya k metodam opredeleniya zagryaznyayushchikh veshchestv.
13 GOST 17.4.3.01-83 Okhrana prirody. Pochvy. Obshchiye trebovaniya k otboru
prob.
14 Metodicheskiye rekomendatsii po provedeniyu polevykh i laboratornykh is-sledovany pochv i rasteny pri kontrole zagryazneniya okruzhayushchey sredy metallami. - M.: Izd-vo «Gidrometeoizdat», 1981. - 107 s.
15 Metodicheskiye ukazaniya po opredeleniyu tyazhyolykh metallov v pochvakh sel-khozugody i produktsii rasteniyevodstva. - M.: Gosagroprom SSSR, 1989. - 62 s.
16 Dmitriyev Ye.A. Matematicheskaya statistika v pochvovedenii. - M.: Izd-vo MGU, 1995. - 320 s.
17 Savich V.I. Primeneniye variatsionnoy statistiki v pochvovedenii. Uchebno-metodicheskoye posobiye. - M.: Izd-vo TSKhA, 1972. - 103 s.
РЕЗЮМЕ А.С. Вырахманова1,
СОВРЕМЕННОЕ ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ СОСТОЯНИЕ ПОЧВ ЛЕВОБЕРЕЖНОЙ ЧАСТИ ШАУЛЬДЕРСКОГО МАССИВА ОРОШЕНИЯ 1Казахский научно-исследовательский институт почвоведения и агрохимии им. У.У. Успанова, 050060, г. Алматы ,пр. Аль-Фараби, 75В, Казахстан, e-mail: asem-v80@mail.ru В статье приведены результаты почвенно-экологических съемочных работ на территории левобережной части Шаульдерского массива орошения. С целью определения содержания тяжелых металлов в почвах создана ГИС система левобережнои части объекта исследования. Это позволит проводить постоянный по времени и в пространстве неограниченньш контроль за поливными водами, почвами и получаемои продукцией а также получать информацию для прогнознои оценки их прежнего, современного состояния и будущих изменении. В статье отражены основные геохимические показатели тяжелых металлов (коэффициент опасности, интенсивность миграции, концентрация Кларка) и приведены даные по содержанию валовых и подвижных форм тяжелых металлов.
Ключевые слова: тяжелые металлы, геохимические показатели, фоновое содержание, валовые и подвижные формы тяжеллых металлов, коэффициент опасности, интенцивность миграции, кларк концентрация.
А. Отаров1
SUMMARY A.S. Vyrakhmanova1, |A. OtarovH CURRENT ECOLOGICAL CONDITION OF SOILS OF LEFT-BANK PART OF THE AREA
SHAULDER IRRIGATION 1Kazakh Research Institute of Soil Science and Agrochemistry after U. U. Uspanov, 050060, Almaty, 75 V al-Farabi avenue, Kazakhstan, e-mail: asem-v80@mail.ru The article presents the results of soil-ecological survey works on the territory of the left-bank part of the Shaulder irrigation area. For the purpose to determine the content of heavy metals in soils, GIS of the left-Bank part of the object of study was created. This will allow continuous, time and space unlimited monitoring of irrigation waters, soils and products, as well as information for predictive assessment of their previous, current status and future changes. The article reflects the main geochemical indicators of heavy metals (hazard coefficient, migration intensity, Clark concentration) and provides data on the content of total and mobile forms of heavy metals.
Key words: heavy metals, geochemical indicators, background content, total and mobile forms of heavy metals, hazard coefficient, migration intensity, Clark concentration.
