CC BY
10ЭОЖ 631.82.86.67(574.51)
А. Yмбетов1, Э. Балгабаев1, Ж. Бакенова1, Т. Василина1, Ж. Елемесов1,
Ж. Ошацбаева1
ЦАЗАЦСТАННЫН, OHTYCTIK-ШЫГЫСЫ ЖАГДАЙЫНДА ЦЫСЦА МЕРЗ1МД1К ¥РЫЦ АЛМАСУ АУЫСПАЛЫ ЕГ1СТ1К ДАЦЫЛДАРЫНА ОРГАНИКАЛЬЩ ЖЭНЕ МИНЕРАЛДЫЦ ТЫНАЙЩЫШТАРДЫ ЦОЛДАНУДЫН ЭНЕРГЕТИКАЛЫЦ
ТИ1МД1Л1КТЕР1
1Цазак ¥лттык Аграрлыкуниверситет1 050010, Алматы к, Абай дангылы 8, К,азак,стан, e-mail: bsb_83@mail.ru
Аннотация. Ма;алада ;ыск;а мерзiмдiк уры; алмасу ауыспалы епстж да;ылдарына (жазды; рапс, жазды; арпа, зыгыр, соя) к;олданылран эртYрлi тыцайтк;ыштардыц энергетикалык; тшмдыжтершщ мэлiметтерi келтiрiлген. Энергетикалы; коэфйценттердщ шамалары, ;олданылран тыцайтк;ыштардыц тYрлерi мен зерттелген да;ылдардыц биологиялы; ерекшелжерше тiкелей тэуелдi болатындыгы анык;талды. Ауыспалы епстж да;ылдарына к;олданылран тыцайтк;ыштар тYрлi ;осымша eнiмдердi ;амтамасыз ете отырып, осы ;осымша eнiмдердi алуга жумсалган энергияны артыгымен жабатын энергияларды ;алыптастырады. Жазды; рапс;а ;олданылган тыцайтк;ыштар-дыц энергетикалы; коэффйЦйентi 1,0 мен 4,4 бiрлiктi, майлы зыгырда 2,3 пен 8,8 бiрлiктi, жазды; арпа да;ылында 2,3 пен 3,8 бiрлiктi жэне соя да;ылында 1,63 жэне 9,8 бiрлiктi курады. Тыцайтк;ыштарды eндiру мен ;олдануга жумсалган энергйяныц шамалары тыцайтк;ыштардыц тYрлерi мен нормаларына байланысты 2520-18900 МДж/га аралыгында eзгердi. Тыцайтк;ыштарды пайдаланудыц энергетикалы; коэффйЦйентi оц шаманы курап, барлы; варианттарда бiрден жогары болды. Минералды; тыцайтк;ыштарды пайдалану кезiнде, энергияныц аз шыгыны (К-9,8) бас;а да;ылдармен салыстырганда (зыгыр, арпа) азот тыцайт;ыштарын ;ажет етпейтiн соя да;ылында бай;алды.
Тушндж свздер: уры; алмасу ауыспалы епспп, энергетикалы; тйiмдiлiк, энергетикалы; коэффициент, тыцайт;ыштардыц есептелген нормасы, кец, биогумус, сабан.
К1Р1СПЕ
ДYние жYзiнде жыл сайын азот тыцай;ыштарыныц eндiрiсi жогары ;ар;ында eсуде. Оныц 1950-шi жэне 2000 жылдардыц аралыгындагы кeлемi 20 есеге дейт (4,6-дан 90,8 млн.тонна) eстi жэне элемдж eндiрiсте азот тыцайт;ыштарыныц Yлесi 60 % ;урайды [1].
Сонымен ;атар, Б¥¥-га ФАО-ныц мэлiметтерi бойынша минералды; жэне органикалы; тыцайт;ыштармен берыген азот ауыл шаруашылыгы eнiммен шыгарылатын шыгымныц небэрi 1/3 гана жаба алады, бул ауыл шаруашылы; да;ылдарыныц eнiмiн ;уруда биологиялы; азоттыц рeлiнiц зор екендiгiн кeрсетедi.
Минералды; азот тыцайт;ыш-тарын eндiру мен ;олдануды ары ;арай арттыру кeптеген мэселелердi
шешумен тiкелей байланысты, оныц шшде ец кYPДелiсi экономикалы; (энергентикалы;) жэне экологиялы; мэселелер болып саналады.
^азiрri кезецде, егiншiлiктегi биологиялы; азот мэселесi азот тыцайт;ыштарын ;ар;ынды цолдануга ;арамастан, eзектi мэселелердiц ;атарынан алынган емес.
Элемдiк практикада, аталган мэселелердi шешу ма;сатында ауадагы атмосфералы; азотты сiцiретiн бурша; да;ылдарын кец пайдалануда. Азотты мобилизациялау тшмдШп ту;ымды иннокуляциялау кезiнде арта тYседi [1, 2]. Осы тэсы Батыс Еуропа жэне Америка елдершде бурша;
да;ылдарыныц 100 % егiстiктерде пайдаланылады, ТМД елдершде иннокуляцияныц тиiмдiлiгi зерттелуде [3]. Мысалы, соя да;ылы, eсiрудiц
цолайлы жагдайында 280 кг дешн атмосфера азотын фиксацияласа [4], ал астыц дацылдарынан кейiн фик-сацияланган азот мeлшерi 94 кг/га аспайды [3].
Соя дацылы eзiнiц 50-70 % дешнп азотца цажеттШгш симбио-тикалыц азотфиксация есебiнен цана-гаттандырады, бiрац бул паидалану топырацца тжелей баиланысты болады [5, 6].
Ауыл шаруашылыц дацылдарын eсiру технологиялары мен цолданатын агротехникалыц тэсiлдер тек экономикалыц жагынан гана емес, энергетикалыц жагынан да тйiмдi болуы керек.
Тыцайтцыштардыц eнiмдiлiктi цалыптастырудагы Yлесi, оларды цолданудыц аймацтыц жагдайларына байланысты 40 пен 75 % цурайды. Сонымен бiрге, дамыган елдердщ eсiмдiк шаруашылыгындагы энергия шыгынынын (49 %) жартысына жуыгы тыцайтцыштарды eндiру мен цолдануга тйесiлi.
Соцгы жылдары eнеркэсiп пен ауыл шаруашылыц eнiмдерiн eндiру кезiндегi энергияны Yнемдеудi eзектi мэселелер цатарына жатцызады.
Егiншiлiк eнiмдiлiгiнiц улгаюы цайтарылмайтын энергия шыгындары-нын, артуымен цоса жYредi, нэтйжесiнде тынайтцыштарды цолда-ну кeлемiнiн eсуiмен ерекшеленед^
Сондыцтан, ауыл шаруашылыц дацылдарынын eнiмiн eндiру мен топырац цунарлылыгын жогарылатуда аз шыгын жумсалатын технологиялар мен тэсыдер жасау мен енгiзу eзектi мэселелердiн бiрi болып саналады.
Энергетикалыц тшмдыж - ауыл шаруашылыц дацылдарынын eнiм-дерiндегi жиналган биологиялыц энергия мен оларды eсiру жэне химиялыц цуралдарды пайдалану кезiндегi техникалыц энергиялардын арацатынасы. 0неркэсiбi дамыган
елдерде азыц-тулж eндiретiн улттьщ энерго-ресурстардын 20-25 % жумса-лады [7]. Мысалы, орманнын сур топырагында кYздiк бидайды eсiру мен eнiмдi жинаганнан кешнп eндеуге жумсалган антропогендiк энергиянын шыгыны былайша бeлiндi: минерал-дыц тынайтцыштар - 28-59 %, жанар-жагар май (техника) - 19-20, цосымша шыгындар (техникалар аммортиза-циясы) - 7-10 %.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ЭД1СТЕР1
^ысца мерзiмдiк урыц алмасу ауыспалы егiстiгi дацылдарына цолда-нылган тынайтцыштардын тшмдШк-терi бойынша бiздщ зерттеулерiмiз 1ле Алатауынын тау алды суармалы жагдайында жYргiзiледi.
Егiстiк тэжiрибе ^аз¥АУ «АгроуниверситетЬ ОТШ-да орналас-цан суармалы шалгынды-цара цоныр топырацта тeрт танапты урыц алмасу ауыспалы епсттнде жYргiзiлдi жэне ауыспалы егiстiк дацылдары кенiстiк пен уацыт бойынша келеа ретпен орналасты: 1-жаздыц арпа; 2-соя; 3-майлы зыгыр; 4-жаздыц рапс.
Тэжiрибе танабынын жырты-латын цабатында царашiрiндi мeлшерi 4,45 % болса, ал жалпы азот пен фосфор мeлшерi сэйкесiнше: 0,221 жэне 0,211 % цурайды. Учаске топырагы сщiмдi азот жэне калиймен жацсы жэне жылжы-малы фосформен тeмен дэрежеде цамтамасыз етiлген.
Ауыспалы еiстiк дацылдарына тынайтцыш цолданудын келесi схемалары зерттелдг
1. Бацылау (тынайтцышсыз);
2. ОТК есептелген норма (эрбiр дацыл Yшiн);
3. Кeн 45 т/га тжелей эсерi жэне 2 жылдыц кешнп эсер^
4. Кeн 30 т/га тжелей эсерi жэне 2 жылдыц кешнп эсер^
5. Биогумус 6,0 т/га тжелей эсерi жэне 2 жылдыц кешнп эсер^
6. Биогумус 3,0 т/га тжелей
эсерi жэне 2 жылдыц кешнп эсер^
7. Сабан 6,0 т/га тжелей эсерi жэне 2 жылдыц кешнп эсер^
Тэжiрйбе мeлдегiнiн кeлемi 60 м2, тэжiрйбе цайталанымы Yшеу.
Зерттелетiн ауыспалы егiстiк дацылдарынын себу мерзiмдерi, туцымды себу мeлшерi, теренд^ мен цоректену аландары (майлы зыгыр мен рапстын цатар аралыцтары 30 см, арпа 15 см, соя 70 см) цурады жэне eсу аймацта цолданылатын агротехнй-калыц шаралармен сэйкестендiрiлдi.
Тэжiрйбеде минералдыц тынайт-цыштардан аммоний селитрасы (34 % №), жай суперфосфат (Р2О5) жэне хлорлы калйй (60 % К2О) цолданылды.
Органикалыц тынайтцыштар ретшде - жартылай ыдыраган кeн, биогумус - вермидацылдар eнiмi, астыц дацылдарынын нацты eнiмдiлiгiнiн сабаны. Органикалыц тынайтцыш-тардын тiкелей жэне 2 жылдыц кешнп эсерлерi зерттелдi. Тэжiрйбеде eсiрiлген дацылдар биологиялыц ерекшелiктерi мен жауын-шашын мeлшерiне байланысты 750-850 м3/га суару нормасымен 1-2-3-4-5 рет суарылды.
Ауыспалы егiс дацылдарынын негiзгi eсiп-eну кезендерiнде топырац пен eсiмдiк Yлгiлерi алынып, зерттеу багдарламасына сэйкес химиялыц талдаулар жYргiзiлдi. Дацылдардын eнiмдiлiгi тэжiрйбенiн барлыц мeлдек-терi мен цайталанулардан есептелшд^ Колданылган тынайтцыштардын энер-гетикалыц тйiмдiлiктерiнiн есептеулерi тынайтцыштарды цолданудын эконо-микалыц жэне энергетикалыц тйiмдiлiктерiн аныцтау бойынша нусцаулыцца (1987) сэйкес жYргiзiлдi.
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛКЫЛАУ Тэжiрйбеде ауыспалы егiстiк дацылдарына цолданылган органикалыц жэне минералдыц тынайтцыштардын энергетикалыц тшмдглжтершщ мэлiметтерi 1-4-шi кестелерде
келтiрiлген. Мысалы, жаздыц рапс дацылына цолданылган барлыц тынайтцыштардын тYрлерi цосымша eнiмдi цамтамасыз ете отырып, осы цосымша eнiмдi алуга жумсалган энергияны артыгымен жабатын энергйяны цалыптастырады. Рапсца цолданган тынайтцыштардын энергетикалыц коэффициент 1,0 мен 4,4 бiрлiкке eзгердi, бул тынайтцыштардын тшмдШгшщ жогары екендiгiн кeрсетедi (кесте 1).
Майлы зыгыр дацылына цолданган тынайтцыштар энергетикалыц жагынан eздерiн толыц ацтаган жэне энергетикалыц коэффициенттерi 2,3-ден 8,8 бiрлiктi цурады (кесте 2).
Жаздыц арпа дацылына цолдан-ган тынайтцыштар рентабельдi болды жэне цосымша eнiммен алынган энергия, шыгындалган энергия мeлше-рiн 2,3-3,8 рет артыгымен ацтады.
Сонымен, бiздiн зерттеулерiмiзде дацылдардын eнiмiн eндiру мен тынайтцыш цолдануга жумсалган энергияны, цосымша eнiммен алынган биомассаларындагы энергиямен бiр-неше есе цайтарылды (кесте 1-4).
Соя дацылы, рапс жэне зыгыр сияцты энергияга цаныццан дацылдар цатарына жатады жэне 1 кг цургац массасындагы жалпы энергия мeлшерi 20,57 МДж цурайды. Тынгайт-цыштардан алынган цосымша eнiм цурамындагы жогары энергия мeлшерi, тынайтцыштардын тYрлерiне сэйкес 5611-32945 МДж/га аралыгында ауытцыды (кесте 4).
Кесте мэлiметтерi, тынайтцыштарды eндiру мен цолдануга жумсалган энергиянын шамалары тынайтцыштардын тYрлерi жэне нормаларына байланысты 2520-18900 МДж/га аралыгында eзгеретiндiгiн гарсетед^ Тынайтцыштарды пайдаланудын
энергетикалыц коэффйЦйентi он шаманы цурайды жэне барлыц варианттарда бiрден жогары болды.
Кесте 1 - К^ысца мерз1мдж урык; алмасу ауыспалы епспгшде еарыген жаздык; рапс дацылына цолданылган минералдык; жэне органикалык; тыцайтцыштардын, энергетикалык; тшмдыжтер1
№ Тэж1рибе варианттары Дэн еш- Mi (3 жылдык; цосын-ды), т/га К^осымша ДЭН OHiMi (3 жылдык; цосынды), т/га Рапстын, 1 кг цургак; затындагы жалпы энергия мелшер1, МДж К^осымша ешмдеп жалпы энергия мелшер1, МДж/га Тыцайтцыш-тарды енд1руге жумсалган энергия шыгындары, МДж/га Тыцайтцыш- тарды цолданудыц энергетикалык; коэффициент-Tepi, б1рлж
1 Бацылау (тыцайтцышсыз) 3,99 - 22,40 - - -
2 Есептелген норма Ы75Р7оК2о (2012ж) + Н7оР7оК2о(2013ж) +НбоР7оК2о (2014ж) 3 жылдык; цосынды = ИгозРгюКбо 6,14 2,15 22,4 42 380 20 938 2,0
3 Кен, 45 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 5,83 1,84 22,4 36 270 18 900 1,9
4 Кен, 30 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 5,43 1,44 22,4 28 385 12 600 2,2
5 Биогумус 6,0 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 5,24 1,25 22,4 24 640 12 000 2,0
6 Биогумус 3,0 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 4,91 0,92 22,4 18 135 6 000 3,0
7 Сабан 6,0 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 4,56 0,57 22,4 11 235 2 520 4,4
Кесте 2 - К^ысца мерз1мдж урык; алмасу ауыспалы епспгшде еарыген майлы зыгыр дацылына цолданылган минералдык; жэне органикальщтыцайтцыштардын, энергетикалык;тшмдыжтер1
Дэн К^осымша Майлы зыгырдын, 1 К^осымша ешмдеп жалпы энергия мелшер1, МДж/га Тыцайтцыштар ды енд1руге жумсалган энергия шыгындары, МДж/га Тыцайтцыштар
№ Тэж1рибе варианттары ehimi (3 жылдык; крсынды) ,т/га дэн эн1м1 (3 жылдык; цосынды), т/га кг цургак; затындагы жалпы энергия мелшер1, МДж ды цолданудыц энергетикалык; коэффициенте pi, б1рлж
1 Бацылау (тыцайтцышсыз) 4,48 - 23,5 - - -
2 Есептелген норма ЫвзР75К15 (2012ж) + Н7оР7оК2о(2013ж) +Н8оР55Ко (2014ж) 3 жылдык; цосынды = ИгззРгОоКзБ 7,07 2,59 23,5 53 561 23 034 2,3
3 Кен, 45 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кешнп эсер1 6,70 2,22 23,5 45 909 18 900 2,4
4 Кен, 30 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 6,27 1,78 23,5 36 810 12 600 2,9
5 Биогумус 6,0 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 6,40 1,86 23,5 38 464 12 000 3,2
6 Биогумус 3,0 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 6,05 1,57 23,5 32 467 6 000 5,4
7 Сабан 6,0 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 5,56 1,08 23,5 22 334 2 520 8,8
Кесте 3 - К^ысца мерз1мдж урык; алмасу ауыспалы епспгшде еарыген жаздык; арпа дацылына цолданылган минералдык; жэне органикалык; тыцайтцыштардын, энергетикалык; тшмдыжтер1
№ Тэж1рибе варианттары Дэн ешм1 (3 жылдык; крсынды) т/га К^осымша дэн ешм1 (3 жылдык; цосынды), т/га Жаздык; арпанын, 1 кг цургак; затындагы жалпы энергия мелшер1, МДж К^осымша ешмдеп жалпы энергия мелшер1, МДж/га Тыцайтцыштар ды енд1руге жумсалган энергия шыгындары, МДж/га Т ыцайтцы гитар ды цолданудыц энергетикалык; коэффициент-Tepi, б1рлж
1 Бацылау (тыцайтцышсыз) 8,48 - 19,13 - - -
2 Есептелген норма ^оРббКю (2012ж) + ИвоРБо (2013ж) +Иб7Р45Ко (2014ж) 3 жылдык; ЦОСЫНДЫ = Ы217Р1боКю 11,75 3,27 19,13 53 797 20 934 2,5
3 Кен, 45 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 11,18 2,70 19,13 44 419 18 900 2,3
4 Кен, 30 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 10,77 2,22 19,13 36 522 12 600 2,9
5 Биогумус 6,0 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 11,29 1,81 19,13 29 777 12 000 2,5
6 Биогумус 3,0 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 9,89 1,41 19,13 23 197 6 000 3,8
7 Сабан 6,0 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 8,98 0,50 19,13 8 225 2 520 3,2
Кесте 4 - К^ысца мерз1мдж урык; алмасу ауыспалы епспгшде еарыген соя дацылына цолданылган минералдык; жэне органикалык; тыцайтцыштардын, энергетикалык; тшмдыжтер1
№ Тэж1рибе варианттары Дэн ешм1 (3 жылдык; цосынды), т/га К^осымша ДЭН 6HÍMÍ (3 жылдык; крсынды), т/га Соянын, 1 кг цургак; затындагы жалпы энергия мелшер1, МДж К^осымша ешмдеп жалпы энергия мелшер1, МДж/га Тыцайтцыштар ды енд1руге жумсалган энергия шыгындары, МДж/га Тыцайтцыштар ды цолданудыц энергетикалык; коэффициент-Tepi, б1рлж
1 Бацылау (тыцайтцышсыз) 8,31 - 20,57 - - -
2 Есептелген норма Р80К25 (2012ж) + Р70К20 (2013ж) +Р70К25 (2014ж) 3 жылдык; цосынды = Р220К70 10,13 1,82 20,57 32 945 3 353 9,8
3 Кен, 45 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 10,02 1,71 20,57 30 954 18 900 1,63
4 Кен, 30 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 9,77 1,46 20,57 26 428 12 600 2,09
5 Биогумус 6,0 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 9,39 1,08 20,57 19 550 12 000 1,62
6 Биогумус 3,0 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 9,20 0,89 20,57 16 110 6 000 2,68
7 Сабан 6,0 т/га тжелей эсер1 жэне 2 жылдык; кейшп эсер1 8,62 0,31 20,57 5 611 2 520 2,2
Соя дацылы епсшде цолданылган тынаитцыштардын энергетикал ыц коэфициентiнiц ен жогаргы 9,8 бiрлiк мэш, минералдыц тынаитцыштардын есептеген нормасын (вариант 2) цолданган вариантта аныцталды. Бул соянын энергия унемдеут дацылдар цатарына жататынын керсетед^ себебi энергияга цаныццан азот тынаит-цыштарын цолдануды цажет етпейдi жэне оны кез келген биологи-зацияланган ауыспалы егiстiктерде паидалануга болады.
Сонымен, цолданылган тынаит-цыштар урыц алмасу ауыспалы епстеп дацылдарынын цосымша ешмдШпмен минералдыц жэне органикалыц тынаитцыштардын эсерлi заттарынын енiммен цаитарылымынын жогары бiрлiктерiн цамтамасыз етедi. Сояга цолданылган минералдыц тынаит-
цыштар жогары энергетикалыц коэффициенттердi цамтамасыз етедi, сондыцтан соя дацылы осы керсеткiштерi боиынша жацсы, алгы дацылдардын цатарына енедi.
ЦОРЫТЫНДЫ ¥рыц алмасу ауыспалы егiстiк дацылдарына цолданылган органикалыц тынаитцыштардын iшiнен, топырацтагы органикалыц заттардын цорын молаиту ушш цолданылган сабаннын энергетикалыц коэффи-цйентi жогары болганымен,
аитарлыцтаи мелшердегi цосымша енiмдiлiктi цамтамасыз ете алмаиды.
Сонымен, энергетикалыц коэффициент ауылшаруашылыц дацылдарынын ешмш ендiру кезiнде ен манызды керсеткiштердiн бiрi болып цала береди
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Горшков П.А., Приступа С.А. Влияние систематического применения удобрении в севообороте на усвоение почвенного и атмосферного азота горохом и баланс азота в почве // Агрохимия ,1974. - №10.- С.55-60.
2 Кожемяков А.П., Доросинскии Л.М. Роль нитрагинизации в повышении урожая и накоплении белка бобовыми культурами / тр. ВНИИ с-х микробиологии. - Л.,1987.-Т.57.- С. 7-12.
3 Зерфус В.М, Щитов А.Г., Козлова Г.Я. Факторы, определяющие формирования симбиотического аппарата и его влияния на продуктивность зернобобовых культур в Западнои Сибири // Агрохимия, 1997. -№12.- С.27-31
4 Вавилов П.П., Пасыпанов Г.С. Бобовые культуры и проблемы растительного белка - М.: Россельхозиздат ,1983. - 256 с.
5 Шабаев В.П., Смолин В.Ю. Эффективность различных штамов Rhizobium leguminosarum на фоне внесения в почву минерального азота // Агрохимия, 1993. - №7. -С.21-26
6 Агафонов Е.В., Агафонова Л.Н., Гужвин С.А. Удобрение сои на черноземе обыкновенном в условиях орошения // Агрохимия, 2004. - №6. -С.42-50.
7 Белышкина М.Е. Анализ и перспективы производства сои в России и мира // Кормопроизводство, 2013. - №7.- С.3-6.
REFERENCENS
1. Gorshkov P.A., Pristupa S.A. Vliyaniye sistematicheskogo primeneniya udo-breny v sevooborote na usvoyeniye pochvennogo i atmosfernogo azota gorokhom i balans azota v pochve // Agrokhimiya ,1974. - №10.- S.55-60.
2. Kozhemyakov A.P., Dorosinsky L.M. Rol nitraginizatsii v povyshenii urozhaya i nakoplenii belka bobovymi kulturami / tr. VNII s-kh mikrobiologii. - L.,1987.-T.57.- S. 712.
3. Zerfus V.M, Shchitov A.G., Kozlova G.Ya. Faktory, opredelyayushchiye formiro-vaniya simbioticheskogo apparata i ego vliyaniya na produktivnost zernobobovykh kultur v Zapadnoy Sibiri // Agrokhimiya, 1997. -№12.- S.27-31
4. Vavilov P.P., Pasypanov G.S. Bobovye kultury i problemy rastitelnogo belka -M.: Rosselkhozizdat ,1983. - 256 s.
5. Shabayev V.P., Smolin V.Yu. Effektivnost razlichnykh shtamov Rhizobium le-guminosarum na fone vneseniya v pochvu mineralnogo azota // Agrokhimiya, 1993. -№7. -S.21-26
6. Agafonov Ye.V., Agafonova L.N., Guzhvin S.A. Udobreniye soi na chernozeme obyknovennom v usloviyakh orosheniya // Agrokhimiya, 2004. - №6. -S.42-50.
7.Belyshkina M.E. Analiz i perspektivy proizvodstva soi v Rossii i mira // Kor-moproizvodstvo, 2013. - №7.- S.3-6.
РЕЗЮМЕ
А. Умбетов1, А.Балгабаев1 Ж.Бакеиова1, T. Васйлйна1, Ж. Елемесов1,
Ж. Ошакбаева1
ЭНЕРГЕTИЧЕСКАЯ ЭФФЕКTИВНОСTЬ ПРИМЕНЕНИЯ МИНЕРАЛЬНЫХ И
ОРГАНИЧЕСКИХ УДОБРЕНИИ ПОД КУЛЬTУРЫ КОРОTКОРОTАЦИОННОГО ПЛОДОСМЕННОГО СЕВООБОРОTА В УСЛОВИЯХ ОРОШЕНИЯ ЮГО-ВОСТОКА
КАЗАХСТАНА
1Казахский Национальный Aгpаpный Университет, г. Aлматы, 050010, г. Aлматы, пр Aбая, 8, Казахстан, e-mail: bsb_83@mail.ru
В статье прйведены данные расчетов энергетйческой эффектйвностй прймененйя различны« вйдов yдобpенйй под культуры (рапс, ячмень, лен маслйчный, соя) короткоротацйонного плодосменного севооборота. Показано, что велйчйна энергетйческого коэффйцйента завйсйт как от вйдов удобренйй, так й от биологичеcкиx особенностей йзyчaемыx культур. Применение удобрений обеспечивало дополнительную прибавку урожая, содержащую количество энергии значительно пpевоcxодящyю энергию, затраченную на получение этой прибавки. Энергетический коэффициент изучаемый удобрений, используемыи под яровой рапс колеблется от 1,0 до 4,4 единиц, по масличному льну от 2,3 до 8, 8, по яровому ячменю 2,3 -3,8 единиц и по культуре сои от 1,63 до 9,8 единицы. Количество энергии, затраченной на производство и применение удобрений разное в зависимости от ж видов и норм и колеблется в пpеделax 2520-18900 МДж/га. Энергетический коэффициент использования удобрений, как видно, положительный, на вcеx вариантак выше единицы. Наименее энергозатратной (К-9,8) при использовании минеральный удобрений оказалаь культура соя, не требующая азотный удобрений по сравнению с другими (лен, ячмень, рапс)
Ключевые слова: плодосменные севообороты, энергетйческая эффектйвность, энергетический коэффициент, расчетная норма удобрений, навоз, биогумус, солома.
SUMMARY
A. Umbetov1, A. Balgabayev1, Zh. Bakenova1, T. Vassilina1, Zh. Elemesov1,
Zh. Oshakbayeva1
ENERGY EFFICIENCY OF MINERAL AND ORGANIC FERTILIZERS UNDER CROPS OF SHORT CROP ROTATION IN THE IRRIGATED CONDITIONS OF SOUTHEAST OF KAZAKHSTAN
1Kazakh National Agrarian University, 050010, Almaty, Abaya st. 8, Republic of Kazakhstan e-mail: bsb_83@mail.ru The energy efficiency calculations of application of various of fertilizers for crops (flax, barley, rape, soybean) of short crop rotation are presented in the article. It is shown that the value of the energy coefficient depends both on the types of fertilizers and on the biological characteristics of the studied crops. The use of fertilizers provided an increase in the yield, containing an amount of energy significantly superior to the energy spent on obtaining this increase. The energy coefficient of the studied fertilizers used for spring rape varies from 1,0 to 4,4 units, for oil flax from 2,3 to 8, 8, for spring barley 2,3 -3,8 units and for soybean from 1,63 to 9,8 units. The amount of energy spent on the production and use of fertilizers varies depending on their types and norms and ranges from 2520-18900 MJ/ha. The energy utilization rate of fertilizer, apparently, is positive in all variants of the above units. The least energy-consuming (K -9.8) using mineral fertilizers turned out to be the soybean, which does not require nitrogen fertilizers in comparison with others (flax, barley, rape)
Key words: fruit-exchange crop rotations, energy efficiency, energy coefficient, calculated rate of fertilizers, manure, vermicompost, straw.
