CC BY
27
Э9К 615-281.873.21
Н.Ж. Орманов, Р.К. Пернебекова, З.С. Корганбаева
ОнlтYстiк ^азакстан мемлекетт'к фармацевтика академиясы, фармакология, фармакотерапия жэне клиникалык
фармакология кафедрасы
ФосфорFа сезiмталдыFына байланысты жануарлардьщ цан ертндкшщ хемилюминесценттш
кврсетюштершщ взгеру1
вндiрiстiк химиялык токсиканттарды (фосфорды) жэне кейбiр дэрiлiк препараттарды (индометацинд'1, изониазидт'¡) Кама енг'!згенге дейiнгi жэне одан кейiнгi, сондай-ак керсетлген ксенобиотиктерд'1 агзага енг'!згенге дейiн жэне ен^згеннен кешн агзанын жеке дара сез'тталдыгын аныктауга болады.
Ксенобиотиктермен эсерлесуден бурынт жэне кейiнгi кандат хемилюминесцентт'к керсетк'штерд'н езгерiсi жэне оларга агзанын резистенттлк коэффициент'1 бойынша агзанын келе& топтарын белуге болады: «тез'шд'!», «сезмталды» жэне «жогары сез'тталды». ТYйiндi сездер: фосфор, хемилюминесценция, сез/'мталдык
БYгiнгi адам организмше кептеген eндiрiстiк
химиялык, заттардын жэне дэридэрмектердщ эсерi ^ннен ^нге кен тарап бара жатыр. Олардын организмге уытты немесе жанама эсерлерЫен дерттiк eзгерiстер пайда болатыны кепшЫкке белгiлi. Бул ксенобиотиктердiн эсерлерiнен дерттердщ даму мYмкiншiлiктерi организмнiн даралык сезiмталдыfына байланысты болады [1]. Мэселен, уытты заттарfа организмнiн даралык сезiмталдыfы онын фенотипiне байланысты болатыны дэлелденген. Фенотитне байланысты улы заттардын эсерiнен дерттердщ дамуы эр тYрлi денгейде болады [2,3].
Жумыстын максаты: Фосфорfа сезiмталдыfына байланысты жануарлардын кан ерiтiндiсiнiн хемилюминесцентпк кeрсеткiштерiн баfалау. Зерттелген топтар жэне зерттеу эдiстерi. Фосфорfа даралык сезiмталдыfын аныктау Yшiн хемилюминесценттiк эдiс колданылды. Бул эдiстi жасау Yшiн алдын-ала 1%-ды сары фосфордын сулы калкымасы жасалынды (майлы ерiтiндiсi жарамайды). БYл Yшiн 1,0 г сары фосфорды 99 мл дистиляцияланfан суfа ертп, оны 10 минет бойы 22 кГц ультрадыбыспен эсерлендiрiлдi. Ультрадыбысты алу Yшiн куаты 400вт УЗДН-1 аспап колданылды. Зерттеуге алынfан адамдардын сауса^нан жэне тэжiрибелiк жануарлардын куйрыfынан 0,2 мл кан алып, оны тендей екiге бeлiп, 0,9 мл- ден физиологиялык ерiтiндi косылды. Онын бiр бeлiгiне 0,01 мл 10-6м сары фосфордын сулы калкымасын, ал еюншл бeлiгiне 0,01 мл физиологиялык ерiтiндi косылды. Бул екi сынакка аль^ан ерiтiндiлер 30 минeт бойы t=370С термостатта усталды. Алынfан каннын eз бетiнше шуfыла шашыратылуы аныкталды. Артынан 3%-0,5 мл сутегiнiн аскын тотыын косып, каннын эсерленген хемилюминесценттiк касиетш ХЛМЦ-01 аспабында 5 минeт бойы зерттегеннен кейiн, онын элаз шуfыла шашыратуынын жалпы косындысы жэне аскын тотык радикалдарынын тYзiлу жылдамды™ аныкталды.
Интакты егеукуйрыктардын фосфорfа сезiмталдыfын аныктау Yшiн хемилюминесценттiк эдiсi колданылды. Жануарлардын канын фосформен эсер етуi аркылы хемилюминесценттiк кeрсеткiштердi зерттеп, олардын фосфорfа сезiмталдыfы аныкталды. Сары фосформен жт уыттануды алу Yшiн ^лыми деректерде кездесетiн мэлiметтердi ескере отырып [4], егеукуйрыктардын 10 мг/кг дене массасына есептелiнген сары фосфордын сулы калкымасы тэжiрибелiк
жануарларfа eнеш аркылы енгiзiлдi. Тэжiрибеге салмаfы 170-230г 100 ак егеукуйрыктар колданылды. Бакылау нэтижесiнде fылыми тэжiрибенiн 5-7-шi ^ндерЫде 8 жануар eлдi, ал тэжiрибенiн 7-15-шi кYндер аралыfында таfы да 8 егеукуйрык eлдi, 10 егеукуйрыктын жалпы кYЙi нашарлау болып, олар тэжiрибенiн 13-16-шы кYндерi eлдi. Ал калfан 74 егеукуйрыктын жалпы жаедайлары тэжiрибенiн 20-шы тэулiгiнен бастап дурыстала бастады. Жоfарыда кeрсетiлген fылыми тэжiрибенiн 7-шi тэулiгiне дейiнгi eлген жануарларды фосфорfа «^те сезiмтал» тобына, ал тэжiрибенiн 20-шы тэулiгiне дейiн eлген жануарларды «сезiмтал» топка, 20-шы тэулттен сон жалпы кYЙi дурысталfан жануарлар фосфорfа «тeзiмдi» топтын катарына енпзтдк
Зерттеу нэтижелерi. Егеукуйрыктардын фосфорfа сезiмталдыfын аныктау Yшiн хемилюминесценттiк эдiс колданылды. Тэжiрибеге 100 ак егеукуйрык пайдаланылды. Алынfан деректер 1-шi кестеде кел^ртген.
Жануарлардын кан ерiтiндiсiнiн хемилюминесценттiк ^рсе^^ин фосфор ерiтiндiсiн косканfа дейiн жэне оны косканнан кейiн аныктаfанда тэжiрибе жасалынfан егеукуйрыктар Yш топка бeлiндi. Бiрiншi тобында фосфор Kосканfа дежн eз бетiнше шуfыла шашырату, эсерленген шу^ла шашырату жэне аскын тотык радикалдарынын тYзiлу жылдамдыfы барлык жануарлардын орташа кeрсеткiштерiнен eзгерiссiз болды (1-шМ кесте). Бул топтаfы жануарлардын канына фосфор ерiтiндiсiн косканнан кейiн зерттелшген хемилюминесценттiк кeрсеткiштер eзгерiске ушырамай бастапкы кYЙiнде сакталды. Фосфорfа тeзiмдiлiк ^рсе^ит аныктаfанда ол барлык жануарлардын орташа ^рсе^^^ен 47,7%-fа жоfары болды. Осыдан бул топтаfы жануарлар фосфорfа «тeзiмдi» жануарларfа жаткызылды. Олар барлык тэжiрибе eткiзiлген жануарлардын 74 %-ын курады. Екiншi тобындаfы жануарлардын фосфор косканfа дейiнгi хемилюминесценттiк кeрсеткiштерiн жалпы топтын ^рсе^^^ен салыстырfанда eз бетiнше шу^ла шашырату eзгерiссiз, эсерленген шуfыла шашырату -23,3%^а, аскын тотык радикалдарынын тYзiлу жылдамдыfы - 22,6%-fа шамалы тYPде жоfары болды. К,ан ерiтiндiсiне фосфор косканнан кейiн бул ^рсе^ши-ер eздерiнiн болмыстык кeрсеткiштерiнен 49,1%-fа, 43,6%^а, 43,2%-fа сэйкес кeтерiлдi. Фосфорfа тeзiмдiлiк кeрсеткiшi жалпы топтын кeрсеткiшiндей шамада сакталды. Сол себепт бул топтав жануарлар
фосфорfа «сезiмтал» жануарларfа жаткызылды. Бул жануарлар барлык жануарлардын 18%-ын курады. Yшiншi тобындаfы жануарлардын канынын фосфор к,оск,анfа дейiнгi хемилюминесцентпк кeрсеткiштерiн жалпы топтын кeрсеткiштерiмен салыс-тырfанда ез бетiнше шу^ла шашырату - 62,6%-fа, эсерленген шу^ла шашырату - 70,8%-fа, аскын тотык радикалдарынын тYзiлу жылдамды™ - 69,5%^а дэйектi тYPде жоfары болды. Кан ерiтiндiсiне фосфор косканнан кейiн бул керсеткштер 3,96 есеге, 3,8 есеге, 3,81 есеге сэйкес к,атты артып кеттi. Фосфорfа тeзiмдiлiк кeрсеткiш
жалпы топтын керсетюшлне к,араfанда 2,59 есе кем болды. Осыдан бул жануарлар фосфорfа «ете сезiмтал» топка жаткызылды. Олар барлык жануарлардын 8%-ын курады (1-шi кесте).
Сайып келгенде, фосфорfа «тeзiмдi» тобынын жануарлар канында eз бетiнше жэне эсерленген хемилюминеценция, аскын тотык радикалдарынын тYзiлу жылдамдыfы фосфор косканfа дейiн жэне фосфор косканнан кейiн айтарлыктай eзгерiске ушырамады. Фосфорfа тeзiмдiлiк кeрсеткiш eте жоfары болды.
Кесте 1 - Фосфорfа сезiмталдыfына байланысты жануарлардын кан ерiтiндiснiн хемилюминесцентпк кeрсеткiштерi
Кeрсеткiштер Топтар
жалпы п=100 тeзiмдi п=74 сезiмтал п=18 eте сезiмтал п=8
вз бетЫше шуfыла шашырату (кв/сек) 1 2 2,3+0,16 3,4+0,23** 1,90+0,18* 1,99+0,09 2,75+0,13* 4,1+0,21** 3,74+0,18* 14,8+0,74**
Эсерленген шу^ла шашыратудын жалпы косындысы (103кв) 1 2 22,3+0,89 33,0+1,6** 19,4+0,97* 19,3+0,96 27,5+1,3* 39,5+1,98** 38,1+0,74* 144,8+7,2**
АТРТЖ (кв/сек) 1 2 74,7+2,9 109,6+5,1* 65+1,6* 64,7+3,2 91,6+2,7* 131,2+6,6** 126,6+4,8* 482,4+24,1**
ФТК (шб) 0,67+0,04 0,99+0,05* 0,68+0,03 0,26+0,01*
АТРТЖ-аскын тотык радикалдарынын тузту жылдамдыы; ФТК- фосфорfа тeзiмдiлiк кeрсеткiш;*р<0,05-жалпы топпен салысты^анда™ накты ^рсет^;** р< 0,05-болмыстык кeрсеткiшпен салыстырfандаfы накты кeрсеткiш; 1-болмыстык кeрсеткiш; 2- фосформен эсер еткеннен кейшп кeрсеткiш
Фосфорfа «сезiмтал» жануарлар тобынын канында бул ^рсе^ши-ер фосфор косканfа дейiн 19%-24%-fа, фосфор косканнан кейш 43-49%%-fа fана кeтерiлдi. «вте сезiмтал» топтын канында eз бетiнше шу^ла шашырату, эсерленген шуfыла шашырату, аскын тотык радикалдарынын тузту жылдамдыfы фосфор косканfа дейiн 22,6-23,3%%-fа, фосфор косканнан кежн 220-296%%-fа катты гатертдГ Фосфорfа тeзiмдiлiк кeрсеткiш бул топтав жануарларда 2,6 есеге кемiдi.
Сонымен, денi сау жануарлардын кан ерiтiндiсiнiн хемилюминесценттiк касиеттерi организмнiн фосфорfа сезiмталдыfына байланысты эр тYрлi денгейде eзгердi, ен аз ауыткулар «тeзiмдi» тобында орын алса, ен Yлкен ауыткулар «^те сезiмтал» тобында болды. Аль^ан мэлiметтер кан ерiтiндiсiнiн
хемилюминесценттiк касиетЫщ эр тYрлi денгейде болатынын жэне фосформен эсерленген хемилюминесценциянын eзгеруi фосфорfа сезiмталдыfына байланысты екенiн кeрсеттi (1-сурет).
% 160 и
140 -120 -100 -80 -60 -40 -20 -0
□ ФТК
Жт
Тт
Ст
0ст
ФТК-фосфорfа T93i/^rniK керсеткш; Жт- жалпы топ; Тт- T93i/^i топ; Ст- сезiмтал топ; ест- ете сезiмтал топ;
Сурет 1 - Фосфорfа тeзiмдiлiк ^рсе^^ин^ фосфорfа сезiмталдыfына байланысты e3repyi
Корытынды.
1. eндiрiстiк химиялык заттарfа (фосфорfа) жа^мсыз эсерлерЫ K,aHfa (in vitro жаfдайында) бул заттардын белгiлi мeлшерiн косып каннын хемилюминесценттiк кeрсеткiштерiн аныктау аркылы бул заттарfа организмнiн даралык сезiмталдыfын алдын- ала aHfapyfa болады.
2. In vitro жаедайларында ксенобиотиктердi косканfа дейiн жэне одан сон каннын хемилюминесценттiк кeрсеткiштерiнiн айырмашылыктарын жэне оларfа тeзiмдiлiк кeрсеткiшiн аныктау аркылы ксенбиотиктерге организмнщ даралык сезiмталдыfын «тeзiмдi», «сезiмтал», «^те сезiмтал» деп 3 топка ажыратуfа болады.
Эдебиеттер тiзiмi
1 А.С. 392507. Кемеревский государственный университет. Способ определения профессиональной пригодности лиц для работы в условиях с повышенной вредностью // Лавряшин Б.В., Голенда И.Л. и соавт., опубл. 30.04.88, Бюлл.№16-2с: ил.
2 Лавшина И.П., Гуляева Н.В. Зависимость влияния острого стресса на латерализацию продуктов перекисного окисления липидов в мозге от типологических особенностей поведения крыс // Бюлл. экс. биол. и медицины.-1991. - №6. - С.568-569.
3 Эдтбекова Д.А. Фосфорfа сезiмталдыfына байланысты фосфор косылыстарымен созылмалы уыттанfан сыркаттардын канында™ липидтердщ еркiн радикалды аскын тоть^ы YPДiстерiнiн жаfдайы // «БЫм, fылым жэне eндiрiстiн eзектi мэселелери2008», Халыкаралык fылыми-эдiстемелiк конференциясынын енбектер жина™, том II. - Шымкент: 2008. -C.168-172.
4 Алдын-ала патент №2006/0639.1 «Способ определения индивидуальной восприимчивости организма к желтому фосфору»/ Эдтбекова Д.А., Орманов Н.Ж. 25.09.2008 жылы К,Р eнер табыстардын мемлекеттiк тамЫде тiркелдi.
Н.Ж. Орманов, Р.К. Пернебекова, З.С. Корганбаева ИЗМЕНЕНИЕ ХЕМИЛЮМИНЕСЦЕНТНЫХ ПАРАМЕТРОВ КРОВИ У ЖИВОТНЫХ В ЗАВИСИМОСТИ ОТ ЧУВСТВИТЕЛЬНОСТИ К
ФОСФОРУ
Резюме: Изучая хемилюминесцентные показатели до добавления в кровь и после него (в условиях in vitro) производственных химических токсикантов (фосфора) и некоторых лекарственных препаратов (индометацина, изониазида), а также до и после введения в организм указанных ксенобиотиков можно определить индивидуальную чувствительность организма к этим веществам.
По изменениям хемилюминесцентного параметра крови до и после инициации ксенобиотиками и коэффициенту резистентности организма к ним, можно выделить следующие группы организма: «резистентная», «чувствительная» и «сверхчувствительная».
Ключевые слова: фосфор, хемилюминесценция, чувствительность
N.J. Ormanov, R.K. Pernebekova, Z.S. Korganbaeva CHANGING CHEMILUMINESCENT BLOOD PARAMETERS IN ANIMALS, DEPENDING ON THE SENSITIVITY TO THE PHOSPHORUS
Resume: Studying organism chemiluminescent parameters it is possible to determine individual sensitivity to chemical substances (indometacin and isoniazid).
According to changes of blood chemiluminescent parameters before and after initiation by xenobiotics and organism resistance coefficient it is possible to pick out the following groups: "resistant", "sensitive", "supersensitive". Keywords: phosphorus, chemiluminescence, sensitivity
