Научная статья на тему 'ФОРСИ-ЙЕ ДАРИЙ ТИЛИГА ОИД ИЗОҲЛИ ЛУҒАТЛАРДАГИ ГРАММАТИК ҚАЙДЛАРНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ'

ФОРСИ-ЙЕ ДАРИЙ ТИЛИГА ОИД ИЗОҲЛИ ЛУҒАТЛАРДАГИ ГРАММАТИК ҚАЙДЛАРНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
77
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
изоҳли луғат / грамматика / фонетика / морфология / сўз / фонема / explanatory dictionary / grammar / phonetics / morphology / word / phoneme.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Уктамова Хилолахон

Форси-йе дарий тили грамматик асарлари шаклланишига шубу тилга оид изоҳли луғатлардаги грамматик қайдлар асос бўлиб хизмат қилган. Шу жиҳатдан луғатлардаги грамматикага оид фикрларни ўрганиш муҳим аҳамият касб этади. Айниқса, уларни қиёсан таҳлил қилиш тилшунослик соҳасига қизиқ фактларни тадқим этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

COMPARATIVE ANALYSIS OF GRAMMATICAL NOTES IN PERSIAN-YE DARI ANNOTATED DICTIONARIES

Grammatical notes in explanatory dictionaries of this language served as the basis for the formation of Persian-ye Dari language grammatical works. In this respect, it is important to study grammar points in dictionaries. Especially, their comparative analysis presents interesting facts to the field of linguistics.

Текст научной работы на тему «ФОРСИ-ЙЕ ДАРИЙ ТИЛИГА ОИД ИЗОҲЛИ ЛУҒАТЛАРДАГИ ГРАММАТИК ҚАЙДЛАРНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ»

ФОРСИ-ЙЕ ДАРИЙ ТИЛИГА ОИД ИЗОШЛИ ЛУЕАТЛАРДАГИ ГРАММАТИК ЦАЙДЛАРНИНГ ЦИЁСИЙ ТА^ЛИЛИ

Уктамова Хилолахон

Укитувчи, PhD, Тошкент давлат шаркшунослик университети https://doi.org/ 10.5281/zenodo. 7089829

Аннотация: Форси-йе дарий тили грамматик асарлари шаклланишига шубу тилга оид изошли лугатлардаги грамматик цайдлар асос булиб хизмат цилган. Шу жщатдан лугатлардаги грамматикага оид фикрларни урганиш мущм а^амият касб этади. Айницса, уларни циёсан та^лил цилиш тилшунослик со^асига цизиц фактларни тадцим этади.

Калит сузлар: изошли лугат, грамматика, фонетика, морфология, суз, фонема. COMPARATIVE ANALYSIS OF GRAMMATICAL NOTES IN PERSIAN-YE DARI ANNOTATED DICTIONARIES

Abstract: Grammatical notes in explanatory dictionaries of this language served as the basis for the formation of Persian-ye Dari language grammatical works. In this respect, it is important to study grammar points in dictionaries. Especially, their comparative analysis presents interesting facts to the field of linguistics.

Keywords: explanatory dictionary, grammar, phonetics, morphology, word, phoneme.

СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ГРАММАТИЧЕСКИХ ПРИМЕЧАНИЙ В АННОТИРОВАННЫХ СЛОВАРЯХ ПЕРСИДСКО-ЙЕ ДАРИ

Аннотация: Грамматические записи в толковых словарях этого языка послужили основой для формирования грамматических произведений языка персидско-йе дари. В связи с этим важно изучать грамматические моменты в словарях. Особенно их сравнительный анализ представляет интересные факты для области языкознания.

Ключевые слова: тольковый словарь, грамматика, фонетика, морфология, слово, фонема.

КИРИШ

Урта асрларда Хуросон ва Мовароуннахр худудларида лингвистик тафаккур ривожланиши изохли лугатларни тузиш ишларида доирасида руй берди. Лексикография урта аср форсизабон ёзма маданиятида мухим соха хисобланиб, форси-йе дарий лугатчилик тарихи ун асрдан купрок вакт мобайнида давом этиб келмокда. Гарчи бизгача етиб келган форсча изохли лугатлар XI асрга оид булса хам, лексикографик тадкикотлар анча аввал бошлангани хакида маълумотлар мавжуд. Лугатларда тарихий лексикология ва диалектологик лугатлар, мумтоз адабиёт тарихи ва матншунослиги, этнография, тарихий география, маданият тарихи, грамматика ва хатто фонетика хакида хам маълумотлар келтирилган. Бу лугатлар форс тилида ^jaj номи билан аталган. Уша вактларда грамматика атамаси мавжуд булмаган, лугатлар она тилини билиш учун ягона манба булиб хизмат килган. Грамматикага оид карашлар дастлаб лугатларда берила бошлаган. Муаллифлар лугат тузиш билан бирга тилнинг узига хос жихатларига изох бера бошлаганлари сабабли кейинчалик лугатлар соф грамматик асарларнинг вужудга келишига асосий омил булиб хизмат килган. Лекин, шуни хам айтиш керак-ки, биз бу билан барча лугатларда грамматик кайдлар мавжуд демокчи эмасмиз. Шу сабабли маколада факат узида грамматика оид маълумотлар келтирилаган лугатлар тахлилга тортилган.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Форси-йе дарий тили грамматикасининг шаклланишида мухим роль уйнаган " ^jAj ^j^W' ("Жахонгир лугати"), "^^j ^jAja" "Рашидий лугати", "¿^ta u^j-T "^атъий

далил", JW "Эрон бахори" ДЬ&" 'Тиёс лугати" ва '"Севимли инсонга хадя" лугатлари форсийзабон халкларнинг мутабар манбаси хисобланади. Эроншунос олимлар томонидан бу китоблар илк грамматик асарлар сифатида жуда кадрланади ва уларнинг муаллифлари илк форс тили грамматикаси ривожига хисса кушган олимлар сифатида эътироф этилади. Мазкур лугатларнинг турли жихатлари рус олимлари

B. Капранов, Х. Раупов, Л. Пейсиков, С. Баевский, Ю. Рубинчик, покистонлик олим

C. X,. Садриддин Хож (Камол), тожик олимлари Ф. Еиёсова, Ф. Мирзоёров, А. Мамадназаров ва Х. Назари, шунингдек узбек олимлари А. ^уронбеков, А. Ахадов, Х. Алимова ва камина томонидан урганилган. Айникса, тожик олими Ф. Мирзоёров узининг номзодлик диссертациясида лугатларда берилган грамматик кайдларни алохида параграфларга ажратиб киёсий тахлил килган. Шу сабабли бу ишни такрорлашни ортикча вакт сарфлаш деб хисоблаб, биз мазкур маколада юкорида номи зикр этилган олимлар лугатларнинг кайси жихатларини урганини ёритамиз. Уларнинг фикрлари кесишган нукталарни курсатиб, низоли масалаларга уз ёндашувимизни билдирамиз.

С. Бевский 1981 йилда нашр эттирган "Средневековая персидская лексикография" номли маколасида дастлаб юкорида номи зикр этилган лугатларининг айрим грамматик кайдаларининг тавсифини ёритган эди. Кейинчалик у барча илмий изланишларини умумлаштириб чоп этган "Ранная персидская лексикография (ХI-ХV вв.)" китобида мазкур лугатларнинг тузилиши, унда келтирилган суз ясалишига оид фикрларни тадкики натижалари ва тавсифий характердаги маълумотларни баён килган. Л.С. Пейсиков "Лексикология современного персидского языка" китобида умумий ва кискача маълумот келтирган. Бу маълумотларнинг баъзилари Х. Рауповнинг "Анализ словаря "Фарханг-е Джахангири" китобидан олгани кайд этилган. Унда бу тилнинг фонетикаси, грамматикаси ва сузлар этимологияси масалалари бирмунча туларок ёритилгани, бундан ташкари орфоэпия ва орфография хакида хам назарий фикрлар билдирилгани, шу сабабли хам Хусайн Инжу форс тили норматив грамматикасининг асосчиси хисобланаши, бу китобда 7000 дан зиёд суз йигилгани, муаллиф лугат тузиш учун уттиз йил умрини сарфлагани ва киркдан ортик лексикографик манбадан фойдалангани ёзилган. Шунингдек, Л.С. Пейсиков ^л^" лугати муаллифи Хусайн Инжуни форс тили норматив грамматикасини асосчиси деб атайди ва айнан шу фикрига Х. Рауповнинг ишига хавола келтиради. Ю. Рубинчик "Лексикография персидского языка" китобида Х. Рауповнинг 1966 йилда химоя килинган номзодлик диссертациясидан хамда Л. Пейсиковнинг китобидан фойдалангани ёзилган. Бу китобда хам Л. Пейсиковнинг китобида келтирилган маълумотлар берилган.

Сайд Жаводий (Камол)нинг 1992 йилда химоя килинган докторлик диссетациясида хам лугатлар муаллифи, ёзилган жойи ва вакти хдкида умумий маълумот берилган. Бошка олимлардан фаркли равишда энг куп лугатлар келтирилган тадкикот иши хисобланади.

А. Мамадназаров эса илмий ишида Х. Раупов, В. Капранов хамда С. Баевскийларнинг ишларига асосланган.

Ф. Мирзоёров лугатлардаги грамматик изохларни тахлил килиб куйидаги хулосаларни беради: 1) Дастлабки изохли лугатларнинг купида грамматик ва лексик маълумотлар мавжуд. Масалан, Фарханги Жахонгири, Фарханги Рашидий, Бурхоний коте, Бахори Аъзам, Гияс ал-лугот, Тухфат ал-ахбоб турли тил муаммоларини тушунтириб беради; 2) изохли лугатлар тожик адабий тилининг шаклланиши, тожик тил фикрининг шаклланиши ва ривожланиши тарихида мухим урин тутади. Буни ХУ1-Х1Х асрларга оид

баъзи изохли лугатларнинг лексик ва грамматик рисолалари мисолида куриш мумкин; 3) ^ ^хлА^а", "^У "и ^хлА^а", "¿¿13 01А^", и^", л

"^¿Ш каби уша даврнинг машхур изохли лугатларининг лексик-грамматик

трактатларидан хозирги тожик тилининг грамматикасини яратиш манбалари сифатида фойдаланиш мумкин; 4) ХУ1-Х1Х асрларда Хиндистонда тузилган изохли лугатларнинг кириш кисмда суз шаклланишининг асосий масалалари, иборалар тузилиши, шунингдек, Эронда хам, Тожикистонда хам замонавий изохли лугатларни тузиш учун асос булиб хизмат килган стилистик муаммолар курсатилган; 5) товуш ва ундош ундошлар сони, шунингдек, форс-тожик алифбосидаги харфлар сони билан боглик муаммо тушунтириш лугатларининг асосий муаммоларидан бири хисобланади. 6) ^лл^", "^¿¿■и ^лл^",

"¿¿13 ¿1лл", каби лугатлардаги баъзи маълумотлардан ташкари, купгина

грамматик изохлар урта асрлар тилшунос олимларнинг баёнотларига асосланган.

Хусрав Назари узининг тадкикот ишида 10га якин лугатларни кисман урганиб, улар ичида ^лл^" ва "¿¿З и1лл" лугатлари грамматикага эталон сифатида танлаб олиб,

уларда берилган суз ясалишига оид, грамматика ва синтактик масалаларига оид карашларни атрофлича тахлилга тортган. Айнан шу икки лугатда грамматик изохлар билан бирга терминлар хам берилган. Келтирган тахлили натижасида у ^лл^" лугатини

эмас, балки

"¿¿>13 лугатини форси-йе дарий тили норматив грамматикаси сифатида эътироф этади.

Узбек дарийшунос олимаси Х. Алимованинг "Дарий тилида суз ясалиши" номли монографиясида ушбу лугатда берилган суз ясалишига оид фикрлар тадкик этилган. Олиманинг ёзишича, ^лл^" лугати муаллифининг кушма суз ясалишидаги араб

алифбоси билан боглик имло коидалари хозирги вактда форс, дарий ва тожик тиллари суз ясалишидаги айрим ясалма бирликлар хакидаги хулосаларга аниклик киритади. Шунингдек, суз ясовчи таркибий кисмларда битта товуш икки марта такрорланса, баъзан талаффузда бирининг кискариши ёки бошка холатлар курсатилади. и^" лугатида махсулдор суз ясовчи феъл негизлари берилган. Отдан ясалган баъзи феъллар хам шу булимга киритилган. асари (карийб 18 минг сузга шарх ва изох берилган)

асарида I а омоморфемаси яхши урганилган. I а1в/харфининг морфологик функцияларига оид кайдлар жамланганда, а от ясовчи, сифат ясовчи, мурожаат шакли ясовчи, кучайтирувчи, интерфикс, дуо каби суз ясовчи, шакл ясовчи ва богловчи вазифалари мисоллар билан изохланган.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ ВА МУ^ОКАМА

Олимларнинг олиб борган тадкикот ишларидан шу нарса маълум булдики, урта асрларда яшаган мазкур лугатлар муаллифлари уз асарларинг мукаммал булишини истаб, сузларнинг факат изохини келтирибгина колмай, унинг маълум бир грамматик хусусиятларга хам эга эканлиги укувчига тушунтиришга харакат килганлар. Бизнинг фикримизча, хар бир лугат узи яратилган давр дурдонаси хисобланади. Ва табиийки, замонлар утгани сайин маълумотлар омбори купайиб боргани сари асарларда бериладиган мулохазалар хам кенгайиб бораверади. Шу сабабдан рус олимлари форси-йе дарий тилининг илк норматив грамматикаси деб таърифланган ^лл^" лугатидан кура

ундан сунг яратилган

"^¿¿■и ^лл^", "¿¿13 лугатлари грамматика жихатидан мукаммалрок булиши табиий.

^лл^" муаллифи ^лл^" лугатини урганиб чикиб, уз асарида бу лугатда йул

куйилган баъзи камчиликларни эътироф этган:

jjiill ùj \j'".jll iJJ» j ^jA JäI ^j^^ jl j j J^».' ^jjS Ùj*^1

jj jjjjJ Jfljnlfl 1_л1 .jjj Ig^jAji ùjjj* i^ljâl ^»HU^ ^jjjj^i J ^jj^jlg.^. l^jAjâ ¿J^ î^Jjjll ^jj^ll

".jj^jS j ^jV jl j jljJ^l ^

"Камчилик ва кусурларни тан олиш акл-идрок сохибларининг аклдан озишидир деб айтишадики, Абдулрашидидин Абдулгафур ал-Хусайни ал-Маданий ат-Татавий " ^*Aji ^jj^jW' ва "^jjjj^ ("Сурурий лугати") мутолаасига киришганида, энг мукаммал

фарханглар эканлигини билди: аммо килиниши зарур булган ишлардан тийилгани кайд этилган".

Шунингдек, куйидаги камчиликларни келтириб утади:

1. Бу икки фарханг муаллифлари сузларни изохлашда куп сузларни ишлатган.

2. Баъзи сузларда тилни тугрилаш, эъроб коидасини тушунтириш ва услубни тахрир килиш лозим.

3. Форсча сузлар орасида арабча ва туркийча сузлар берилган.

4. Баъзи сузлар хато укилган ва бир канча сузлар куп жойда такрорланган.

Шундан хам куриниб турибдики, рус олимларининг мазкур лугатга берган

таърифлари мутлако тугри. Х. Назарининг фикрига эса биз кушилмаймиз. ХУЛОСА

Форси-йе дарий тили грамматикасининг тарихий манбалари деганда, асосан лугатлар тушунилади. Бирок, лугатлардан олдин грамматика асосан фалсафа ва мантик фанлари ичида ёритилган. Ва олимлар хам фалсафа ва мантик илмига багишланган асарлари таркибида грамматикага оид мулохазаларини баён килишган. Форси-йе дарий тили грамматикасига багишланган асарлар XIX аср урталарига келиб яратила бошланди. Унга кадар форси-йе дарий тили изохли лугатларида мазкур тилга тааллукли грамматик коидалар, изохлар бериб келитган. "^jj^W ^*Aji" лугати форси-йе дарий тилининг илк норматив грамматикаси сифатида эътироф этилади.

АДАБИЁТЛАР:

1. Quronbekov A. Fors tili leksikologiyasi. - Toshkent, 2009.

2. Алимова Х. Дарий тилида суз ясалиши. Монография. - Тошкент, 2019.

3. Ахадов А. "Еиёс-ул-лугат" Мухаммад Еиёсиддин ва макоми он дар фархангнигории точики-форси. - Самарканд, 2012.

4. Баевский С. Средневекоковая персидская лексикография.// История лингвистических учений. - Ленинград: Наука, 1981.

5. Баевский С.И. Ранная персидская лексикография (XI-XV вв.). - М. - Наука,

1989.

6. Еиёсова Ф.Н. усули ташрехи шакли вохидхои лексики дар фархангномахои карни XVIII. - Хучанд, 2005.

7. Капранов В. К истории таджикской лексико и лексикографии. - Душанбе,

1956.

8. Мамадназаров А. Становление и развитие таджикской переводной лексикографии ХХ и начала XXI вв. Дисс... кан... фил... наук. - Душанбе, 2013.

9. Мирзоёров Ф. Грамматические комментарии в таджикских толковых словарях XVI-XIX вв. Дисс. кан. наук фил. - Душанбе, 2011.

10. Назари Х. Формирование и особенности составления грамматики персидско-дари языка в Афганистане. Дисс. кан. фил.наук. - Душанбе, 2018.

11. Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка. - М.,

1975.

12. Раупов Х. "Фарханги Джахонгири" как источник таджикско-персидской лексикографии. - Автореф. кан. наук фил. - Душанбе, 1966.

13. Рубинчик Ю.А. Лексикография персидского языка. - М. - Наука, 1991.

14. Уктамова Х. Словарь как грамматический источник языка фарси-е дари. //Актуальные вопросы науки //Материалы XL Международной научно-практической конференции. - Москва, 2018.

^1'ьi'^ij ojia jj ^^jli ^^jjj jjl^j ^Lajjl ^ .^jij^ jj^j ^^ ÚJ^ j* ^ jj^ . 15

. h^y.^jav - .JjAj

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.