Научная статья на тему 'FONOPETICHESKIY ANALIZ STIXOV MATNAZARA ABDULXAKIMA, NAPISANNYX V OGUZE'

FONOPETICHESKIY ANALIZ STIXOV MATNAZARA ABDULXAKIMA, NAPISANNYX V OGUZE Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
34
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ФОНОПОЭТИКА / ОГУЗСКИЙ ДИАЛЕКТ / ГЛАСНАЯ / СОГЛАСНАЯ / СИНГАРМОНИЗМ / АССОНАНС / АЛЛИТЕРАЦИЯ / ФОНЕТИЧЕСКАЯ ОТТЕНКА

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Matnazarov D.K.

В статье анализируется фонопоэтический анализ стихотворений известного хорезмийского поэта Матназара Абдулхакима на огузском диалекте, делается попытка показать роль гласных и согласных в целостности художественного текста.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «FONOPETICHESKIY ANALIZ STIXOV MATNAZARA ABDULXAKIMA, NAPISANNYX V OGUZE»

ФОНОПОЭТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ СТИХОВ МАТНАЗАРА АБДУЛХАКИМА,

НАПИСАННЫХ В ОГУЗЕ

Д.К. Матназаров1

Аннотация

В статье анализируется фонопоэтический анализ стихотворений известного хорезмийского поэта Матназара Абдулхакима на огузском диалекте, делается попытка показать роль гласных и согласных в целостности художественного текста.

Ключевые слова: фонопоэтика, огузский диалект, гласная, согласная, сингармонизм, ассонанс, аллитерация, фонетическая оттенка.

Хоразм угуз шеваларининг мусик;ий оданги, узига хос ритми мавжуд. Бу шева уз навбатида адабий тилнинг мудим таянчларидан бири дам дисобланади. Хоразм шеваларида водалик ижодкорлар шеърлар ёзишади ва бу анъана дудудда анча оммалашган. Хонандалар шулар асосида кушик;лар куйлаши эса бу калам содибларини Республикага танитади. Бу тажрибалар шу кунгача узининг ижо-бий натижасини бериб келмокда. Шундай экан угуз ладжасида ёзилган шеър-ларни илмий тадлил килиш галдаги вазифалардан биридир.

Шевада ёзилган шеърларнинг лингвопоэтик тад;и;ида фонетик ходисаларнинг урни мудим адамиятга эга. Поэтикада маънони кучайтириш ва тасвирдаги айрим эпизодларни алодида ажратиб курсатишнинг махсус усули то-вушлар такрори булиб дисобланар экан, бу ерда дам шаклнинг мазмун реаллашу-вига хизмат килиш тамойили амал ;илади [4.14.].

Ато;ли шоир Матназар Абдулдакимнинг шевада ёзилган шеърларидаги товушларнинг статистис тадлили шуни курсатадики, сонорлар муаллиф шеърлар тилида куп учрайди, хусусан Н барча ундошлардан дам кура куп кузатилади (1341 марта такрорланган). Кизи; томони ва айни пайтда муаллиф услубини белгилайдиган восита сифатида ;аралиши лозим булган жидат Ф ундошининг жуда кам кулланишидадир. Бу дарф бор-йуги 4 марта ишлатилган. Бундай гайриоддий долатнинг изоди угузлар "ф" товушини "п" билан алмаштириб куллайдилар: вафо-вапо, сафо-сопо, хафа-хопо в.д. Туртта куллашнинг учаласи кулфат сузи таркибида келганига гувод булдик. Бир долатда эса у жуфт сузи таркибида келади, бош;а уринда бу суз "жуп" долида кулланади. Хуллас, буни техник хатолик сифатида карайдиган булсак муаллифнинг шевада ёзган шеърларида бу товуш кузатилмайди дейиш мумкин. Ю;оридаги долат (товуш алмашиниши) К ва Г нинг микдорий тафовутида дам куринади. Г 344 марта, К 281 марта такрор ишлатилган. Керак-гарак, келган-галган, кузимга-гуззима сузлари ва бош;а куплаб долларда К/Г га алмашган. Т/Д га утиши дам угуз ладжасида кузатиладиган табиий додиса. Бундай фонетик узгаришлар баъзи уринларда фонопоэтик адамият касб килиши мумкин:

Эй диллари шакар, дийши дур, галдинг,

Галмийн-галмийн бу дунёго бир галдинг [3. 43].

Дард доглорим догло дошинуводи, [2.224]

Ушбу мисолларнинг биринчисида Т/Д - тил-дил, тиш-диш; К/Г - кел-гал тарзида, иккинчи мисолда Т/Д - тог-дог, тош-дош тарзида товуш алмашиниши натижасида товушлар уйгунлиги юзага келган булиб, муси;ий гармонияни юзага келтирган, демак, бу уринда товушларнинг маълум уринларда келиши мисранинг поэтик кувватини, муси;ий кучини оширган.

Сонорлар дам шева шеърларининг бадиий курилишида мудим поэтик материал сифатида адабий тилдаги каби кенг кулланади:

Сан бахт билан, шодлик билан чицонсон,

гМатназаров Джавланбек Кабулович - независимый исследователь, Ургенческий государственный университет, Узбекистан.

Ученый XXI века • 2020 • № 12-1 (71)

Ман гом билан, цойги билан журомон.

Сан мани жийнингдийн гурасан,

Ман сани жонимдийин гураман [3.12].

ффф

Турнодийн ойнонийн сани одингнон... [3.38].

Алодида диктат каратиладиган жидати шоирнинг шевадаги шеъриятида Н ундоши куп учраса дам Л ва Р ундошлари дар бир сузни чертиб, алодида ургу билан таъкидлаб талаффуз килиш оркали лирик кадрамоннинг ички кечинмаларни гузал, таъсирли ифодалаш имконини беради. Бунда нозиклик, гузаллик аттенкаси: Улги олиб лабингнан лаъл лаъл булди[3.43], Сани гулганларннг гул ади, ёрим [3. 24], Цизил гулдийн олмо ёноци ёнди[2. 203]; кескинлик аттенкаси: Ройимизо коронг, зур кизоварманг[3. 42], афсусланиш аттенкаси: Цоррилиц ёшлицо сиро сороймос[2. 202], давомлилик аттенкаси: Бир умира етиб ортор мастлиги [2. 228] каби.

Булардан таш;ари Ж ва С ундошлари дам баъзи уринларда кую; тасвирийликни юзага келтирган: Бийкажон, жийнингнан жоним ойнонсин Жинингни жонимо олиб бараман [3.12], Жонимни тулийман жонинго, жоним[2. 207], Сон-соноцни сонггороцдийн чоцоди [2. 225], Савган ёринг сани ростдоном савса [3.30].

Хоразм угуз шевасида узбек адабий тилидан фаркли уларо; сингармонизм додисаси мавжуд. Шу сабабга кура дам узбек тингловчилари хоразмча кушикларни севиб тинглашади. Унлилар бадиий матнларга узига хос муси;ийлик багишлайди. Матназар Абдулдакимнинг шевада ёзилган шеърлари таркибида унлиларнинг статистик тадлили куйидагича: И-2287, 0-1940, А-1538 У-527, У-424, Э (e таркибидаги "э" ларни дам кушиб дисоблаганда)-155. И унлисининг куп учраши, аввало, бу дарфга бириктирилган унлилар микдори куплиги билан изодланади, О да дам кискалик чузиклик хусусияти мавжуд, Э нинг кам кулланишига сабаб - урузлар Э ни А га алмаштириб элак-алак, кел-гал, этик-адик, мен-ман тарзида ишлатишади. Шу сабабларга кура шевада ёзилган шеърларда адабий тилда ижод килинган шеърларга нисбатан бу унлилар куп кузатилади: Изимнан топмасин бегоноло дап, Изингни сийирибгалётир сочинг [2. 203]; Санингдийн циз охир кима ёцмийди [2. 203]; Бир-биравни яхши гуриб билмасанг[2. 206]; Икки йипак йипмиз ёрим билан ман, Маннан бошцо билан эшилмасин %еч [3. 8]; Ниччалли уриндим, чидоп билмадим Ойролицни ожи цилицлорино [3. 18]; Осил гийим гийган дили сужини Румоллори агри, йуц бир жияки [3. 20]; Соносонг, соноцдо йуцмадик бизла?[3. 7]; Го лоццо, го созон, годо сувганнан [2. 204]; Ё сочусмас холцдон торхогонмило [2. 205]; Номозшом булсодо ботмийн дуромон [2. 209]; Ойлониб-ойлонибМоноцо ворсонг [3.7]; олмо ёноци ёнди [2. 203].

Тилшунослик илмида ундошларнинг такрор кулланиши аллатерация булса, унлиларнинг мисрада куп кузатилиши ассонанс додисасини юзага келтиради. Буларга етарлича мисолларни юкорида куриб утдик ва улар матнда фонопоэтик адамият касб этган.

Булардан ташкари геминация ва дегеминация додисаси баъзи уринларда фонопоэтик фигура сифатида кулланган:

Ожжидир туй алди, бурчдин арапа [3.21 ].

Ойрилицни ожи цилицлорино [3.18].

Биринчи мисолда ж ундоши иккилантириб кулланиши натижасида маъно кучайтирилганини, иккинчи уринда одатий куллашни кузатиш мумкин. Демак, бу уринда геминация бадиий салмок касб этган.

Хулоса урнида айтиш мумкинки, Угуз шевасида ёзилган шоир шеърлар-даги фонетик бирликлар матнлар мусикийлигини ошириш билан бирга, муал-лиф ижодининг узига хослигини, халкчиллигини ифодалайди ва мадаллий колорит нафасини беради.

Фойдаланилган адабиётлар:

1 Йулдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. Т. 2018.

2 Матназар Абдулдаким. Танланган асарлар(2-жилд) - Тошкент, F .Гулом, 2017.

3 Матназар Абдулдаким. Бир кужок гул - Урганч, 1997.

4 Умирова С. Узбек шеъриятида лингвистик воситалар ва поэтир индивидуаллик (Усмон Азим шеърияти мисолида). Филология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. Самарканд. 2019.

© Д.К. Матназаров, 2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.