Научная статья на тему 'АДАБИЁТ АТАМАСИНИНГ ПАЙДО БЎЛИШ ТАРИХИГА ДОИР'

АДАБИЁТ АТАМАСИНИНГ ПАЙДО БЎЛИШ ТАРИХИГА ДОИР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

315
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
адабиѐт / атамалар / изоҳ / адабиѐтшунослик тараққиѐти / атамаларининг мазмун-моҳияти / “нафиса” / “асари бадоеъ” / “адабиѐти нафиса” / “гўзал адабиѐт”. / literature / terms / commentary / development of literary criticism / the meaning of the terms / "elegant" / "work badoe'" / "elegant literature" / "beautiful literature".

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нодира Ҳайитбоевна Мирҳайдарова

Атамашуносликга оид бир қатор асарларда атамага нисбатан қўлланмайдиган "талаблар" унинг ҳақиқий табиатига мос келмаслиги аллақачон исботланган. Терминлар билимнинг ривожланишига мос равишда шаклланадиган ва ўзгарадиган махсус, тез ривожланадиган сўз туркумлари сифатида қаралади. Мақолада адабиѐт атамасининг пайдо бўлиши таҳлил қилиниб, маъно ўзгаришларга дуч келган, турлича шарҳу изоҳланган, ҳам мазмун, ҳам шаклда эврилиш содир бўлиб, бугунги кунда яхлит ва тугал мазмун касб этган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ON THE HISTORY OF THE FORMATION OF THE TERM OF LITERATURE

In a number of terminological works, it has already been proven that the “requirements” that do not apply to the term do not correspond to its true nature. Terms are seen as special, rapidly evolving word groups that are formed and changed in accordance with the development of knowledge. The article analyzes the emergence of the term literature, the meaning has undergone changes, different interpretations have been interpreted, evolution has taken place in both content and form, and today it has acquired a holistic and complete meaning.

Текст научной работы на тему «АДАБИЁТ АТАМАСИНИНГ ПАЙДО БЎЛИШ ТАРИХИГА ДОИР»

АДАБИЁТ АТАМАСИНИНГ ПАЙДО БУЛИШ ТАРИХИГА ДОИР

Нодира Х,айитбоевна Мир^айдарова

Гулистон давлат университети укитувчиси nodimir70@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Атамашуносликга оид бир катор асарларда атамага нисбатан кулланмайдиган "талаблар" унинг хакикий табиатига мос келмаслиги аллакачон исботланган. Терминлар билимнинг ривожланишига мос равишда шаклланадиган ва узгарадиган махсус, тез ривожланадиган суз туркумлари сифатида каралади.

Маколада адабиёт атамасининг пайдо булиши тахлил килиниб, маъно узгаришларга дуч келган, турлича шарху изохланган, хам мазмун, хам шаклда эврилиш содир булиб, бугунги кунда яхлит ва тугал мазмун касб этган.

Калит сузлар: адабиёт,атамалар, изох, адабиётшунослик тараккиёти, атамаларининг мазмун-мохияти, "нафиса" , "асари бадоеъ", "адабиёти нафиса", "гузал адабиёт".

ON THE HISTORY OF THE FORMATION OF THE TERM OF LITERATURE

Nodira Hayitboyevna Mirhaydarova

Senior Lecturer of the Department of Russian Language and Literature,

Gulistan State University nodimir70@mail.ru

ABSTRACT

In a number of terminological works, it has already been proven that the "requirements" that do not apply to the term do not correspond to its true nature. Terms are seen as special, rapidly evolving word groups that are formed and changed in accordance with the development of knowledge.

The article analyzes the emergence of the term literature, the meaning has undergone changes, different interpretations have been interpreted, evolution has taken place in both content and form, and today it has acquired a holistic and complete meaning.

Keywords: literature, terms, commentary, development of literary criticism, the meaning of the terms, "elegant", "work badoe'", "elegant literature", "beautiful literature".

КИРИШ

Атама-фаннинг ифода ёхуд талкин калити. У фан муаммосининг шарху изохини беришда очкич вазифасини утайди. Айрим атамалар фаннинг муайян кисми, булагини умумлаштирувчи хусусиятига эгалиги билан мухим вазифани адо этади. Масалан, кофия шеърнинг тугалланиш, анафора шеърнинг бошланиш кисмини, аллитерация шеърнинг охангдорлик жихатини ифодалашга йуналтирилган. Хдрора атамаси шеърнинг кофиясиз тури хакида тушунчани акс этади. Бинобарин, атама фаннинг маъно-мохиятини очишда мухим ахамият касб этар экан, унинг пайдо булиши, тараккий этиши, мазмунан такомиллашиб, тугал мазмунга эга булишининг узига хос тарихи мавжуд. Биринчи галда, атама миллий тил бойлиги негизидан усиб чикади, иккинчидан, якин кардош ва кардош тиллардан суз олиш эвазига, учинчидан,

байналминал сузларнинг хаётий эхтиёж сифатида кириб келиши туфайли, туртинчидан, фан тараккиёти билан боглик мутлако янги суз-атамаларнинг содир булиши оркали пайдо булади. Албатта, пайдо булган атамалар тарих, ижтимоий тузум, жамият турмуш тарзи ва бу борадаги узгаришлар, маънавий-маданий хаётдаги эврилишлар, миллий мафкурага асосланади. Биргина адабиёт атамаси эрамиздан аввалги асрдан ХХ асрнинг бошларигача турлича сузлар билан ифодаланган, маъно узгаришларга дуч келган, турлича шарху изохланган, хам мазмун, хам шаклда эврилиш содир булиб, бугунги кунда яхлит ва тугал мазмун касб этган.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Кадимий юнонларда тарихий асарлар логос- "суз" атамаси билан номланган. Суз атамаси кадимий туркий адабиёт ва узбек мумтоз адабиётда хам адабий мерос, адабий манба маъносида кулланилгани маълум.

Кадимий юнонларда тарихий асарларни "суз" атамаси билан ифодаланиши Урта Осиё маданияти ва адабиётига "Поэтика" хамда бошка юнон муаллифларининг асарларига ёзилган шарх ёки огзаки адабий анжуман оркали кириб келган булиши эхтимолдан холи эмас. Бу масалада бирор аник илмий фикрни айтиш кийин. Кадимий туркий халклар алломалари юнон илм-фан ва адабиёти билан таниш булганига тарихий манбалар аник гувохлик беради. Шу билан бирга Шарк адабиётида назарий фикрлар огзаки сухбат ва анжуманда хам уз ечимини топгани тарихий фактлардан маълум. Х,ар холда туркий ва узбек мумтоз адабиётида "суз" атамаси адабий мерос, адабий манба маъноларида истеъмол килингани куп сонли фактлардан маълум.

Адиб Ахмад Югнакий суз бойлиги, яъни адабий меросини "суз" атамаси билан ифода этишга муваффак булган: "Сузум мунда колур, борур бу узум" ёки " Тузатти бу ун турт боб ичра сузи" дейилганда ун турт бобдан иборат достонини назарда тутмокда. Рабгузий: "Ой купордум узум уздум, сузни туздум тунла мен" деганда, ёзган асарини тунлаб ижод килгани хакида хабар бермокда.

Хдйдар Хоразмий, Огахийлар ижодида хам "суз" атамасини адабий мерос ёки адабий манба маъносида кулланилганини кузатиш мумкин. Сузнинг ижод, асар маъносида урта осиёлик суз санъаткорларидан бошка, яъни Озарбайжон шоирлари хам куллаганига гувох буламиз.

Фузулий: "Мандан, Фузулий, истама ашъору мадху замм, Ман ошикам, хамиша сузим ошиконадур".

Буюк шоир байтнинг биринчи мисрасида ашъор сузини ишлатган, иккинчи мисрасида хам "асарларим", яъни "ашъорим" ошиконадур демокчи, аммо ашъор сузини такрорламаслик учун "суз" лексикасини "асарим" маъносида куллагани тайин.

Шаркда, хусусан, Навоий даврида адабиётни "наср", "назм", "маснавий" атамалари билан номлаш таомил булган булса-да, хазрат Алишер Навоий уз салафлари сингари "суз" атамасини адабиёт маъносида куллаган. Улуг шоир давригача ва ундан кейин хам бадиий асарда илмий, тарихий вокеалар уйгунликда ёзилган. Бу каби асарлар мазмун-мундарижаси соф бадиий булмай, аксинча бу кабиларда тарихий, ахлокий, таълимий, фалсафий, жугрофий, назмий,насрий ифода шакллардан иборат булган. Ана шу каби умумлашма харакетридаги асар "мусаннафот" (арабча, ёзилган нарсалар) деб юритилган [5.6]. Баъзан абёт дейиш хам таомилга кирган, яъни бу атама байт ва ашъор маъносида истифода этилган.

Буюк Бобур узининг "Бобурнома"сида Навоий асарларини жанрга кура номлаган: "Олти маснавий китоб назм килибтур, беш "Хамса" жавобида, яна бир "Мантикут тайр" вазнида, "Лисонут тайр"отлик. Яна баъзи мусаннафоти борким, бу мазкур булгонларга боки пастрок ва сустрок вокеъ булубтур" [4.233].

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

"Адабиёт" атамаси XIX асрнинг биринчи ярмида "Гиёсул- лугат" китоби оркали Урта Осиё минтакасида кулланилган. Атама бадиий суз борасида эмас, балки унинг хакидаги таълимот маъносида истеъмолда булган. Шу маънодаги атама 1925 йил проф. Абдурахмон Саъдийнинг дарслигида хам учрайди.

Адабиёт атамасининг маъносида узгариш содир була бошлади. Узгариш илмий таълимот маъносидан асарлар мажмуи-туплами маъносига кучган[5.7].

1909 йилда узбек адабиётига "адабиёт" атамаси шоир Абдулла Авлонийнинг "Адабиёт ёхуд Миллий шеърлар" китоби оркали кириб келган ва у матбуот учун ёзилган асарлар туплами маъносида кулланилган "Адабиёт ёхуд Миллий шеърлар" сарлавхасидаги ёхуд богловчиси бир-бирига маъно жихатидан тенг ёки якин тушунчалар орасида ишлатилади.

Уша даврнинг "Иштрокиюн", "Кизил байрок", "Фаргона" газеталарида "адабиёт" атамаси бот-бот кулланилиб, матбуот маъносида истифода этилган. Шунингдек, "адабиёт" атамаси матбуот, туплам маъноларида хам ишлатилиб, унга тор маънодги адабиёт тушунчаси хам аста-секин юклана бошлаган.

Устод С.Айнининг "Тожик адабиёти намуналари" (1926), Фитратнинг "Узбек адабиёти намуналари" (1926), "Адабий парчалар"(1926) каби хрестоматия харакетридаги тупламларида кулланилган "адабиёт" атамаси хам том маънодаги бадиий адабиёт тушунчасини тулик ифодаламайди. Унда, адабиёт атамаси биринчидан, туплам маъноси, иккинчидан, адабий парчалар, умум мутолаа киладиган матн маъносида истеъмолга киритилган.

Абдулла Авлоний "Туркий гулистон ёхуд ахлок" асари 1914 йилда китоб шаклида укувчилар кулига текканда шодиёна билан кутиб олинган. Энг мухими, Шарк ахлокининг отаси Шайх Саъдий "Гулистон" асарининг мукобили узбек тилида хам булиши купдан бери кутилар эди. Ана ашу асрий орзу ушалиши билан матбуотларда, аникроги, "Садойи Туркистон" газетасида (1914 йил 3 декабрь) "Туркистонда зур шодиёна" номли макола эълон килинади. Уни "Х,ар бир адабиёт ошикларина, хусусан, муаллим афандилара бирор нусхасини тавсия килурмиз" [2.293]дейилган. Бу уринда адабиёт атамаси кенг маънодаги адабиёт тушунчасидадир, яъни купчилик укиши ва мутолааси учун мулжалланган китоб маъносида келган.

Кискаси, ХХ асрнинг 20 йилларигача адабиёт мафкуми бадиий суз хакида таълимот, туплам, матбуот маъноларида кулланилган.

Абдулла Авлонийнинг "Адабиёт ёхуд Миллий шеърлар" мажмуасидаги "адабиёт" атамаси туплам маъносида келишининг яна бир боиси у шаркона девон тузиш анъанасига кура хамд ва наът кисмлари билан бошланганлигидадир. Хдтто унинг учинчи жузъви тугридан-тугри "Адабиёт" деб аталади. Баъзи манбаларда "Адабиёт ёхуд Миллий шеърлар" туплами "Адабиёт" номи билан хам берилган. Туплам бежизга "ушбу "Адабиёт"а Туркистон ахлидин жавоб" шеъри билан бошланмаган. Биринчидан, мазкур

туплам "Адабиёт" деб номланиши аёнлашиб турибди. Иккинчидан, фикр билдирилаётган тупламни Туркистон ахли мутолаа килиб, маърифат кузи очилишига киноявий ишора хам килинган: "Бу сузнинг.... бизларга кор этмас" [3.29].

Абдулла Авлоний уз даври ижодкорлари орасида дунё караш, мудраб ётган оммани уйготиш, озод ва эркин турмушга даъват этиш жихатидан энг пешкадами эди дейишга барча асослар бор. Шайх Саъдийнинг "Гулистон" асари андозасида туркий "Гулистон"ни яратиши узбек маърифатпарварлик адабиётининг хам ибтидоси, хам чукиси булди. Шеър шакллари, хусусан, бармокни хукмрон вазнга айлантиришда унинг хизмати алохидадир. "Туркий Гулистон ёхуд ахлок" наинки маърифатни улуглаш жихатидан, балки энди шаклланиш арафасидаги ижтимоий-эстетик тафаккур жабхасига хам куйилган дадил кадам булди. Шундай дейишимизга сабаб " Туркий Гулистон"да уз фикр ва мулохазаларини исботлашда Аристотель, Платон, Алекмеон, Ибн Сино ва Бедиллар карашларидан андоза олиб, мисоллар келтиради. Шунингдек, озарбайжон ва татар мумтозларининг асарларини узбек тилига угириш, "Турон" театрини янада жонлантиришда кардош халклар вакилларини

хамкорликка даъват этиб, биргаликда ишлаш жараёнлари Абдулла Авлонийнинг санъатни «маънавий туг» деб тушунишидан далолат беради. Санъат инсон комилгигининг мохият кисми дея тушуниши ва эътироф этиши мухимдир. Окибат санъатнинг эстетик хусусиятлари хакида фикрлашга саъй-харакат килган.Бунда хориж матбуотларини, хусусан, рус тилидаги китобларни мутолаа килиш кумакка келган. Уша даврда татар матбуотларида бадиий адабиётнинг эстетик арсенали борасида бахслар бораётган эди. Бундан Чулпон уз вактида фойдаланиб, "Адабиёт надур?" маколасини ёзган. Мазкур маколадан кейин Абдулла Авлоний "Инкилоб" журналининг 1922 йил 1-сон 41-бетда "Саное нафиса" номли маколасини эълон килди. Бу макола отахон адабиётшунос Иззат Султон ва Нариман Хртамовнинг назаридан четда колишига боис уларнинг асарлари ёзилган ва нашр этилган вактда Абдулла Авлонийнинг мазкур маколаси хали шоирнинг танланган асарларидан урин олган эмасди. Хдтто Абдурахмон Саъдий адабиётшуносликни тор ва кенг маънода шархлашида Абдулла Авлонийнинг мазкур маколасидан фойдаланганми йукми, бу борада бир нарса дейиш кийин. Адибнинг "Саное нафиса" маколаси узбек адабиётшунослигида санъат ва адабиёт тушунчаларини бадиий нафосат йусинида англаш борасидаги илк назарий манба ва карашдир дейиш мумкин. Маколада санъат инсониятнинг хаётий эхтиёжи сифатида

унинг ибтидоий келиб чикиш жараёни хакида фикр боради. Баъзи манбаъларда саное нафиса адабиёт маъносида кулланилса-да Абдулла Авлоний бу карашга тахрир киритиб, санъат маъносида истифода этган.Санъатнинг муайян тараккиёт боскичида адабиёт юзага келганини шундай изохлайди:

" Хдйвонларни текширувидан сунг кушларни суриштиришга утдилар (одамлар-Н.М). Бахор мавсумларида чечакларнинг хажрида маст булиб сайраган кушларнинг ёкимли товуш (садо-А.А.)лари хушларига (одамларнинг-Н.М.) утирди-да, онлар хам ихтиёрсиз равишда шу кушларга товушларни ухшатмок, гуё куш каби сайрамокчи булдилар.

Сайра булбул, сайра чинорни шохи синсун, Ёр айриламан, деди айрилиб кунгли тинсун,

деб улар хам нагма ашула кила бошладилар. Мана бу даврни саное нафиснинг адабиёт даври деюлур. Лекин аввалги санъатларга караганда, сунгги санъатлари аввалгидан мухимрок ва яхширок булиб, муттассир улмок, хар кимга насиб булмас эди [1.236].

Демак, Абдулла Авлоний ушбу маколасида адабиёт санъатнинг бир тури ва у нафосат олами, яъни жозиба хусусиятга эгалиги хакида уз карашларини ифодалашга муяссар булган.

1925 йилга келиб, проф. А.Саъдий узининг "Амалий хам назарий" адабаиёт коидалари" китобида биринчи марта адабиёт атамасини тор ва кенг маънода куллаган. Бу караш, Иззат Султоннинг "Адабиёт назарияси" (1939) дарслигида баркарорлаша бошлаган. Дарсликда адабиёт хаётни образлар оркали акс эттириш ва у мафкура (идеология-И.С.) кураш экани уктирилган. Гарчандки, А.Саъдий ва И.Султон дарсликларида адабиёт мафкуми тор хамда кенг маънода ифодаланса-да, у хам хали адабиётшуносликда яхлит мазмун касб этувчи атама сифатида тургунлашган эмас эди. Адабиёт атамасига мукобил тарзда "нафиса" , "асари бадоеъ", "адабиёти нафиса", "гузал адабиёт" каби атамалар хам фаровон кулланишида давом этган. Бу атамаларнинг таъсирида 1924 йилда Элбек тузган адабиёт хрестоматиясини " Гузал ёзгичлар" деб, ясама атама яратган. Бу атама пуристик карашнинг натижаси, эканини тушунган, Абдулла Авлоний 1933 йилда тузган хрестоматиясини "Адабиёт" деб атаган. Куринадики, у "Адабиёт" атамасини истеъмолга киритиш борасида жиддий мавкеда турган. Адабиётшунослик фани юкоридаги ясама атамаларни сикиб чикариб, адабиёт атамаси баркарорллашига кадам куйди.

Узбек адабиётшунослигида булганидек, бошка халклар, хусусан, рус адабиётшунослигида хам "литература" атамаси худди "адабиёт" атамаси сингари турли шакл ва мазмунда кулланилиб, XIX асрнинг 30-йилларига келиб, асл маъносида тургун маънода баркарорлашган. Адабиётшунос Е.А. Быстрованинг номзодлик диссертациясида келтирилишича, рус адабиётшунослигида адабиёт тушунчаси "стихотворство", "письмена", "словесность" атамалари билан ифодаланган. Бу каби атамаларга улуг рус танкидчиси В.Г.Белинский аниклик киритган. У "словесность" атамаси билан "литература" атамасини семантик жихатдан изохлаб, "словесность" атамаси "литература" атамасига нисбатан кенг маъно англатишини исботлаб берди. "Словесность" атамасида сузда ифодаланган барча тушунча ва маънодаги матн англаниши эътироф этилган, "литература" атамасида эса нафис адабиёт (изящная литература), янада аникроги, поэтик-бадиий асарларни тушуниши исботланди. Кейинчалик шеърий асарлар маъносида кулланилган поэзия атамаси кенг маънода кулланилиб, насрий, халк огзаки ижодини хам узида ифодалаган булган, бошкача айтганда, "поэзия" атамаси "литература" атамасининг синонимини ташкил килган. В.Г.Белинскийнинг "Поэзиянинг хил ва турларга булиниши" маколасида "поэзия" атамасини "литература" маъносида истифода этган. Узбек адабиётшунослигида поэзия атамасини адабиёт атамаси урнида ифодалаш А.Саъдийнинг " Амалий ва назарий адабиёт дарслари" (Уздавнашр,-Т.:1925) дарслигида биринчи марта кулланилмаган. Шуни хам айтиш лозимки, "поэзия" атамаси узбек адабиётшунослигида рус адабиётшунослигидек, "литература" атамаси урнида устувор кулланилган. Лекин узбек адабиётшунослигида адабиётнинг бадиий хусусиятини белгилашда рус адабаиётшунослигидаги "поэзия" атамасининг самарали таъсир булганини инкор этиб булмайди.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтадиган булсак, "адабиёт" атамасини пайдо булиши, шакллланиши ва баркарор атама сифатида истеъмолга киришида куйидагилар боис булган.

Бадиий ижод жараёнида адабиёт атамасини истеъмолга киритиш суз санъаткорлари томонидан идрок этилган, бу биринчидан, иккинчидан, энди шаклланиб келаётган узбек адабиётшунослиги, учинчичдан, рус адабиётшунослигида кенг истеъмолда булган "поэзия" атамасининг таъсири шубхасиз булган.

REFERENCES

1.Aögynna abhohhh. TaHnaHraH acapnap 2-^HngnHK, 2-^.,-T.: 1971,-E.236

2.A6gynna abhohhh. TomKeHT TOHra, Fa^yp FynoM HOMHgara AgaöneT Ba caHtaT HampneTH,-T.: 1979,-E.29

3.A6gynna abhohhh. TaHnaHraH acapnap,-T.: 1998, 293-6.

4. 3axupHggHH MyxaMMag Eo6yp. Eo6ypHOMa.-T.:1980,-E 233.

5.H33aT CynTOH. Aga6neT Ha3apnacH,-T.:1980, - E.6.

6.MHpxafigapoBa H., Aga6neTmyHOcnHK aTaManapHHHHr TapaKKHeTHHH gaBpnamTHpnm Macanacn, HaMaHraH gaBnaT yHHBepcHTera hhmhh ax6oporaoMacH, №5 2020, 253-258.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.