CC BY
2Philological Studies 20, 1, (2022), 1-18 npeTxogHO coonmTeHHe
UDK 391(497) 391.2(497.17) 392(497):784.4 141.331(4)
DOI: https://www.doi.org/10.55302/PS2220101rp
©O^K^OPHCTHHKHTE HAPATHBH H CHMBO^HHKHTE PE.M^H HA nAyHOT H nAYHOBHTE nEPJA
JacMHHKa PHCTOBCKa nnaHHKOBa
HHCMumym 3a tyonmop „MapKO ^ueHKoe " - CKOuje ymeep3UMeM ,,Ce. Kupun u Memopuj" eo CKOuje
KayHHH 30opoBH: nayH, nayHOBO nepo, KoneKTHBHa MeMopuja, apxeTHnu, ceMaHTHHKo h e3OTepucKO 3Haneae.
AncTpaKT: CeMaHTHHKHTe penauHH npojaBeHH bo mhtot, o6pegoT h bo BH3yenHHTe HapaTHBH MoxaT ga ce geTeKTHpaaT bo MHory ^onKnopHCTHHKH npojaBH h $opMH. KaKo npHMep Ke ja nocoHHMe nojaBaTa Ha nayHoT, KaKo apxaHHHo mbotho, chm6oi Ha: 6oxecTBeHocTa, цaрcкaтa HHcHraauuja h BpxoBHHTe gyxoBHH gocTepenu, npojaBeHH bo MaKegoHCKHoT h bo 6anKaHcKH ^onKnop. npu aHanroara 3a ceMaHTHHKaTa ^yHKunja Ha nayHoT 6h ru cnoMeHana nayHoBHTe nepgyBH 3a Ha rnaBa mTo ru Hocene geBojKHTe h cBpmeHHUHTe og MaKegoHHja, BKnywrenHo h na3apKuwe - Ha gen og HHBHara o6pegHa Hocuja, KaKo h Ha cneuu^HHHHoT cpe6peH hih gpyr Bug xeHCKH MeTaneH HaKHT gen og npa3HHHHaTa xeHCKa Hocuja 3a Ha rnaBa, Koj Boo6HHaHo h ru nogapyBan Ha cBojaTa вepeннцa, BepeHHKoT. CeMaHTHHKa penauuja Mery nayHoT, цвeKeтo h no3aTa, Moxe ga ce npocnegu h bo cKyTHHHTe Ha geBojKHTe h Ha HeBecTHTe og peruoHoT Ha MaBpoBcKo, bo koh ce jaByBaaT THe KaKo apxeTHncKH kocmotohhckh chm6oih Ha BeprunHocTa, Ha nnogHocTa h Ha 6ecMpTHocTa - nojaBa, Koja ja cpeKaBaMe ymTe bo aHTHKaTa, ho h bo nomupoKHoT KynTypeH apean, KaKo chm6oih co HajBHcoKa HHcHrHauuja h 6oxecTBeHocT. 3a KoHTHHyrneTOT Ha nojaBaTa Ha oBaa nTHua Ha oBHe npocTopu cBegomTBo hh gaBaaT h HH3aTa npHMepu co paHoxpucTHjaHcKa HKoHorpa^uja, 3a mTo ce noconeHH noBeKe npHMepu og MaKegoHHja. 3a 3HaneaeTo Ha oBaa nTHua noTBpga hh gaBaaT HH3aTa HapogHH necHH, KaKo h ynoTpe6aTa Ha nayHoBH nepgyBH bo pmyanHaTa Maruja. CHM6onHKara Ha nayHoT ja cpeKaBaMe h bo e3oTepucKoTo yneae Ha EBpona, KaKo chm6oi Ha 3aBpmHaTa $a3a Ha BHaTpemHaTa TpaHc^opMauuuja h Ha ycoBpmyBaae Ha HoBeKoT, Koja KopecnoHgupa co HeroBoTo HcKnywrenHo 3Haneae h bo KynrypHTe pa3BHBaHH Ha hctokot.
THE FOLKLORE NARRATIVES AND SYMBOLIC RELATIONS OF THE PEACOCK AND PEACOCK FEATHERS
Jasminka Ristovska Pilickova,
Institute of Folklore "Marko Cepekov", Ss. Cyril and Methodius University in Skopje
Keywords: peacock, peacock feather, collective memory, archetypes, semantical and esoterical meaning.
Abstract: The semantic relations manifested in myth, ritual, and visual narratives can be detected in many folkloristic manifestations and forms. As an example, we will point out the appearance of the peacock, as an archaic animal, a symbol of divinity, the royal insignia and supreme spiritual achievements, manifested in Macedonian and Balkan folklore. During the analysis of the semantic function of pound, we shallmention the peacock feathers worn on the head by girls and fiancees from Macedonia, including the bazar's girls - as part of their ritual costume. Furthermore we shall look at the specific silver or other type of female metal jewelry that is part of the festive female costume as headgear, usually given to them by their fiancee. The semantic relationship between the peacock, the flowers and the vine can also be traced in the skirts of girls and brides from the region of Mavrovo in which they appear as archetypal cosmogonic symbols of virginity, fertility and immortality - a phenomenon that we find in antiquity, but also in the wider cultural area, as symbols of the highest insignia and divinity. The series of examples including early Christian iconography, for which more examples from Macedonia are indicated, testify to the continuity of the appearance of this bird in these areas. The importance of this bird is illustrated by a series of folk songs, as well as the use of peacock feathers in ritual magic. We also show the symbolism of the peacock in the esoteric teachings of Europe, as a symbol of the final phase of the internal transformation and improvement of man, which corresponds to its exceptional importance in the cultures developed in the East.
Семантичките релации про^авени во митот, во обредот и во визуелните наративи можат да се детектираат во многу фолклористички про]ави и форми, вклучително и во традиционалниот текстил и во народната носща. Како пример за компаративна семантичка анализа ке ]а посочиме по]авата на паунот, како архаично животно - симбол на божественоста, на царската инсигнацща и на врховните духовни достерели, про^авени во македонскиот и во балкански фолклор, со посебен акцент на традиционалниот текстил. (Ристовска Пиличкова, 2021: 70 -82).
Во мaкeдoнскиoт фолклор, пojaвaтa нa носеае нa пayнoвo перо е сосгавен дел од нoсиjaтa нa дево]ките и нa невестите, кaкo елемент га прaзничнoтo yкрaсyвafte 3a га глaвa, но и кaкo оргамент, кaрaктeрис-
тичен за везот на женските носии од школку региони од eтнoгрaфскa Мaкeдoни-ja. Tara, yкрaсyвafteтo нa дево_|ките, невестите и млa-дите жени со гауново или со гускино перо (кое raj-често се jaвyвa кaкo супс-титут нa пayнoвoтo перо, биде^и било пoдoстaпнo и поевтино) го срeкaвaмe во регионот га Скопско и га Скопсга ирга Гор^ и тoa кaкo сoстaвeн елемент нa жeнскaтa прaзничнa носи-ja. Подробни инфoрмaции зa ово] вид yкрaсyвafte ни дaвa Рaичeвик (Рaичeвиñ 1930: 364), ко] вели дега невестите од Скoпскa ирга Гoрa, нaд увото, носеле две или повеке гускини пердуви, бojaдисaни во црвeнa 6oja, т.н. шикови, додега пaк дево_|ките свршеници, носеле шикче, оформено од две гаунови пeрa - едното издигнaтo, a другото спуштено низ левото уво (Рaичeвиñ 1930 : 365). Слични пoдaтoци зa носеаето нa гауновото перо ни дaвa и А. Крстeвa, кoja пoсoчyвa дeкa дево_|ките свршеници - заговорки од регионот га Скопсга Црнa Гoрa, га глaвaтa носеле yкрaс од две гаунови пeрja; едното - издиггато нaгoрe, a другото - припиено до глaвaтa, нaд левото уво, дополнитено y^aeero со киткa цвеке, т.н. шикче (Крстeвa, 1976: 107-120; Здрaвeв, 1991: 190). Сличен тип га yкрaсyвafte се бележи и во регионот га Прилепско Поле, кaдe што дево_|ките свршеници, гако обележ]е нa сво]от стaтyс, носеле гускино перо, зaкaчeнo зaд увото. Освен кaкo елемент нa моминскиот стaтyс, во регионот нa Скопско, гауновите пердуви се jaвyвaaт и гако дел од невестинскиот гакит зa нa глaвa. Tara, во Рaштaк (Скопско) е eвидeнтирaнa rojabara невестите нa глaвaтa дa нoсaт невесШинска кишка изрaбoтeнa од босилек и секакви йер]а. 3a рaзликa од нив, во сeлaтa што грaвитирaaт околу Скoпскa Црнa Гoрa, невестите, сво_|от невесШински венец, изрaбoтeн од: зеленика, бршлен или босилок и цвеке, исплетен со црвени конци, дополнително го yкрaсyвaлe со гаунови или со кокошкини пердуви
Жега од Скoпскa Црнa Гoрa со киска нa глaвaтa, 1949 год., снимил: Билбилоски, АИФ инв.бр. 17, фoтoaрхивa.
(Крстевa, 1998: 18). Овaa поjaвa га китеае нa невестите со гаунови или со друг вид пердуви ja среKaвaме во оформувшето га невестинскaтa кaпa зa нa глaвa - чeлeнкa, од регинот га Кyмaновско, коja, во горниот дел, е y^aœra со рaзнобоjни обоени пердуви, стaри пaри, рaзнобоjни мониста и срмени т^иши. Обоените кокошкини пердуви се зaстaнени и во невестинскиот нaкит зa нa raaßa - üepjaницa (Рaдовaновиñ 1936: 190) од Мaриовско, коja ja носеле невестите во текот га целaтa годига по венчaвaftето. ПepjaницaШa roroa ja зaменyвaле со друг женски гакит зa нa глaвa, т.н. кжш aлoвa (Рaдовaнови5 1936: 189),1 кжш или кишчe, сличен га œa (Делиниколовa 1982). КиcrnTa, исто гако и üepjaницaШa, се изрaботyвaлa со купечки, рaзнобоjни m^mmm перja (во: üeM6e, aлoвнa, жолга и зеленa боja), босилек, монистa, сребрени пaри и црвега волненa преfa - aлoвнo üpeçeнo, обмотaно со едениот крaк околу глaвaтa кaко чaлмa (Рaдовaнови5 1936: 156, 190). Сличга поjaвa га зшега нa пayновите перja со друг вид обоени пердуви (нajчесто гускини) среKaвaме и во невестинското yкрaсyвaftе нa глaвaтa во регионот га северга Бyгaриia (Caморaново, Дупничко, Мaлa Црквa и Caмоков), гако и кaj обредните пролетни поворки прaктикyвaни нa „Лaзaров ден", во Мaкедониja, во кои лaзapкиШe, кaко еден од нивните aтриyбyти го носaт токму пayновото перо, именyвaно кaко: ^ивици, ^mo üepo (Hиколовa 1983 : 23)2 или тици (Велевa, Лепaвцовa 1960: 71). Во прилог нa овa ни зборyвa и лaзaрскaтa песнaтa Ha cвpmeн jyнaк, коja му ja пееле лaзapкиШe нa момче свршеник зa време нa овоj прaзник, регистрирaнa во с. Модрич (Дебaрски Дримкол), што yкaжyвa га неговaтa симболикa поврзaнa со воскреснувшего нa Cв. Лaзaр и воопшто, со будеаето нa природaтa:
Ope, üepo üayнoвo, Лaзape;
opu, кжш нeвeнoвa, Лaзape;
Шчo ж мжлиш ga üoвeниm, Лaзape;
Jac оум cмиcлил и üoвeнaл Лaзape;
Ha gaлeкa нa Tpu ceлa, Лaзape;
КaжвeШ ми гo гpgo-мaзнo, Лaзape;
Ни мueнo, ни чemлaнo, Лaзape!
Во песнaтa „Имaл Милош rnijara jyra^", со епски кaрaктер, регистрирaнa од Обремски, при неговите истрaжyвafta во Поречкиот Регион (Обремски 1991: 29-30), девете гауни и гауници се споменyвaaт гако чyвaри га небесните порти. Тие, истовремено, се
1 KamaTa a^o^a е оформеш од китта босилек и црвени aловни волнени нитки т.н. aлoвнo üpegem, кои, несомнено, имтале aпоторпеjски кaрaктер.
2 Cноред Hиколовa, ово] термин се онределyвa кaко мaмuнcкoШo üepo.
синови и ^aa и Милош Обреновик, jyнaкoт юушто се сooчyвa со тристaтa рaзбojници:
Имал Милош ил]ада]унаци; Пред ]унаци - ШрисШа разбо]ници, На овенон - ьвоно од ил]ада; На ь'вононо, на вранца од сШорШина,
А на вранца Шам си йишуваше: Да ми йасеШ Шамо сШада Милошо 'о, Да ми йасеШ ноку у йолноку, Да ми йасеШ денон ка] йладнено. И ми имал зелена ливада, Во ливада - челична авли]а; Во авли]а - челична кайи]а, Во кайи]а - девеШ йауно Уи; Окол ними - девеШ йауници; Окол ними - една мода видра, Каj видраШа - укиШена куна.
Во истaтa пeснaтa jyнaкoт дaвa oбjaснyвafte кои се тие, со што се нaглaсyвa не сшо нивниот нeбeснoсaкрaлeн кaрaктeр, туку се пoтврдyвa и рoдoвaтa врсга со него:
А шШо Ши се девеШ йауно Уи; Ти]е ми се моиШе мили брака; А шо Ши се девеШ йауници? Ти 'а ми се моиШе мили снаи. А шШо Ши е укиШена куна? Та]а ми е мо Уа мила сесШра. А шШо Ши]е рече модра видра? ТЪ ми]е мо Уа мила ма]ка.3
Пojaвaтa га гауновото перо, кое зa прв гаг се зaнoсyвaлo од стрaнa га лазаркиШе, Михaлoвa го тoлкyвa гако прoдyцирaчки згак, ко] го oзнaчyвa преодниот статус, преминот од дево,^ кон нeвeстa. Во прилог га вaквиoт CTaß !aa го истaкнyвa oбичajoт рeгистирaн во Бyгaриja - тие дa го нoсaт перото сè до свojaтa свaдбa, односно до нивното обредно oблeкyвafte во невестински костим. Од то] момент, га сè до крajoт нa свojaтa фертилност, млaдaтa жeнa нajчeстo ги користи сeмaнтичкитe eквивaлтни форми га гауновото перо, кои, кaкo што истaкнyвa тaa, се и подосгапни (Михaйлoвa 1996: 16). Во прилог га oвa е искaжyвafteтo га Вaкaрeлски, ко], пojaвaтa нa йероШо во
3 ^^axa е зaпишaнa од J. Обремски, na 7.09.1932, a ja испeaaлe, кaкo што е зaвeдeнo од: Трйо, Гино]ца и снаа.
женскиот сребрен нaкит, го поврзyвa со некогaшнaтa големa применa нa пердувите во yкрaсyвaftето (Вaкaрелски 1974: 246).
При aнaлизaтa зa семaнтичкaтa фyнкциja нa пayновите перa, кaко нивен семaнтички еквивaлен, би го спомегале и специфичниот сребрен или друг вид женски метaлен нaкит - дел, од прaзничнaтa женскa TOOTja од повеке региони од Maкедониja, именyвaн кaко: uглa, кишт, Tpeürn или üepo, ко] вообичaно й ги подaрyвaл нa своjaтa веренига, вереникот. Cпецификa во овaa гасога претстaвyвa поjaвaтa регистрирaнa во Бyгaриja когa üepoTo, оформено во вид га цвет или кишш, дa имa формa нa пayново перо. Вaквaтa поjaвa нa интеференциja га перото со цвекето, т.е. кuШкaШa, можеме дa го толкyвaме гако продyцирaчки знaк, со ко] се мaркирaaт дево_|ките. Во то] контекст, цвекето исто кaко и перото, се jaвyвa кaко синоними зa нивнaтa виргинaлнa yбaвинa. Ово] нивен стaтyс, нa социjaлно ниво, кореспондирa со периодот нa моминството, односно со венгалниот стaтyс нa невестaтa, кaко преодни - лaминaнтни, социjaлни кaтегории, одрaзyвaiки го односот девочка - невеста (Maрaзов, 2009 : 108). Освен гако дел од моминското-невестинско прaзнично и ритyaлно yкрaсyвaftе зa нa глaвa, пореaлистичните прикaзи нa пayните ги среKaвaме во орнaментикaтa нa женските прaзнични и невестински скутини - üemTeprn, гаменети зa помлaди жени, од регинот га Maвровскa Рекa. Кaко пример ке ja посочиме невестинсга скутига üemTeprn, од с. Maврови Анови, raja, во средишниот дел, е орнaментирaнa со сликaтa нa двa конфронтирaни пayни, постaвaени околу центрaлните мотиви гpoзje и лucja (лозови). Од стрaните и во долниот дел, под гауните, скyтинaтa е орнaментирaнa со стилизирaни цветни мотиви, во колорит од üeмбe, meKepлuja, сига и белa боja. Поjaвaтa нa овие мотиви во посоченaтa невестинскa скyтинa се нaдоврзayвa со симболикaтa нa гроз]ето и лозaтa, кaко aрxетипскикосмогониски симболи нa плодносга и нa бесмртносттa, поврзaни со женскиот принцип. 3aA древните aспекти нa виновaтa лозa, во прилог, ни говорaт верyвaftaтa нa Cyмерите, зa кои лозaтa се идентификyвaлa со тревaтa нa животот и претстaвyвaлa знaк зa животот, посветега нa големите божици мajки и мajчинството (кaj мистиците, виното се jaвyвa кaко изоморфизaм нa мajчиното млеко), во кои се aсоцирaни и aспектите нa половите деjствиja (Chevalier, Gheerbrant 1983: 360).
Невестинси скутига - йешШерка, мотиви: йауни, гроз]е и лис]а, с. Мaврoви Анови, Мaврoвo (сопств. теренски мaтeриjaл).
Дeвojчинскa скyтинa -йешШерка, мотиви йауни и цвеке, с. Мaврoви Анови, Мaврoвo.
Во христиjaнствoтo, винoвaтa лoзa дoбивa нешто пoинaквa кoнoтaциja, кaкo симболот нa Христoвaтa крв (виното) и нeгoвaтa крвнa линиja (лoзaтa), изрaзeнo преку ликот га Бoгoрoдицa и не]зиниот син, зa рaзликa од нeвeстинскaтa йешШерка, во скутините нaмeнeти зa пoмлaди жени (дево_|ки) од истиот регион, во кои гаместо мотивите нa лoзaтa и гроз]ето се jaвyвaaт цветните мотиви во кoрeлaциja нa двa кoнфрoнтирaни пayни цeнтрaлнo пoстaвeни околу средишно зaмислeнaтa oскa. Дифeрeнциjaциjaтa га мотивитите од двaтa типa скутини (паун-лоза и паун-цвеке) може дa го тoлкyвaмe кaкo oпрeдeлyвaчки знaк, изрaз нa жeнскaтa сoциjaлнa и вoзрaснa кaтeгoриja. Следствено, кaj нeвeстинскaтa скyтинa, лозата, пoкрaj пayнoт, се jaвyвa кaкo дeтeрминирaчки знaк - симбол га пoлoвaтa зрелост и мajчинствoтo, a кaj мoминскaтa - цвекето, кaкo симбол нa нивнaтa впeчaтливa, но нeпрoдyктивнa yбaвинa, кое, според фолклорните нaрaтиви, трeбa, кaкo што ке истaкнe Мaрaзoв, дa е во жолто-црвен колорит. Сeмaнтикaтa нa тие две бои е ja^a: „^araa" (жoлтa) - со згачеае „ojajra", чистa, дeвствeнa, гако еден од епитетите нa: Хера, Артемида, Елена, титyлaризирaни и гако Apzeja (со згачеае „qjajra", „^eraa"), кaкo еден од aтрибyтитe га дeвojкaтa од прeдбрaчниoт период;4 и црвега (алова) - бoja га рaдoстa и плoднoстa,
4 Дaчeвa, С. 3a доброто и лошото момиче..., 2000.
га оттуга и боja нa социjaлното созревше и нa прaзнyвaftето га животот.5 Токму зaтоa, црвенaтa е домигатга во венчaлнaтa носиja, гако нa невестaтa, тaкa и га млaдоженецот, зaстaпенa не сaмо во поjaвaтa нa везот во кои доминирa црвенaтa боja во сите грaдaции, туку и во севкупниот колорит нa носиjaтa: нa roja^^ нa скyтинaтa, кaко и га некои други елементи од носиjaтa (кaко што се нa пр. црвените чевли кaj невестите од Mиjaчиjaтa, изрaботени од црвенa кожa - сaхШujaн).
Кaко можнa вaриjaнтa нa стилизирaните пayнови перa можеме дa ja
сметаме и шуавата на листовидни елементи, т.н. кукли или aмajлuu, со кои се декорирaле предниците нa мaшките mapeнu eлeцu од регионот га ^опско. Елеците нajчесто се орнaментирaле со двa или со три листовидни елементи, по што и биле именyвaни гако eлeк co Tpu кукли, т.е. co gвe кукли итн., оформени по рaбовите со црни или со свилени гадани во брaновиднa или во спирaлнa формa, терзисга изрaботкa (Крстевa 1998: 26). 3a рaзликa од прaзничните елеци, чщ вез се изрaботyвaл од бело или од жолто, срмено 6u^e, зa посгарите то] бил од црни свилени или гамучни гадани, со што се изрaзyвaлa стaроснaтa грaницa меfy групите. Покрaj овие неколку изолирaни примери нa порелистичните претстaви нa пayнот, во мaкедонските везови многу се позaстепени геометризирaните
мотиви, именyвaни кaко üayн -^н^Ш üayн, кaлemuoШ üayн, големиош йаун итн. Овие мотиви се нajзaстaпени во орнaментикaтa га женските кошули од регионот нa Леринско Поле.
пи, град
5 Maрaзов, И. Хyбaвaтa Eленa..., 119-110.
Вез ra пoлa од жeнскa Вез од долнига нa жeнскa кoшyлa,
кoшyлa. Мотив голем йаун. мотиви: йано, Леринско Поле.
(Соп. EMM, рег. бр. 3587), АИФ инв.бр.1602, цртежи.
Пojaвaтa нa пayнoт га терминолошко ниво, можеме дa ja детерминирше и во вeртикaлниoт мотив, oрнaмeнтирaн со ситни елементи, т.н. йауни или йаунки, дел од oрнaмeнтикaтa га женските прaзнични и невестински Шнокu-рaкaви со Шри, йеШ, седим или девеШ лози (невестински) од регионот га Дeбaрски Дримкол (Крстeвa 1984, 127-132). Тaкoв е примерот со вeртикaлниoт мотив oрнaмeнтирaн со ситни елементи, т.н. йауни или йаунки, дел од oрнaмeнтикaтa га женските прaзнични и невестински Шноки-кошули, со Шри, йеШ, седим или девеШ лози од регионот га Дeбaрски Дримкол (Крстeвa 1984, 127132). Пoкрaj овие мотиви, се зaстaпeни и вeртикaлнитe елеменети лози (чщ брoj може дa вaрирa од три до девет), зaeднo со други мотиви, гако што се: крстовидните - корсШои, цикгакниот - корсШаичо, кокошки, Шурчин, йерки, грамаШа итн. Овoj впeчaтлив вез, кaкo што ке истaкнe Крстeвa (Крстeвa 2011: 131), се oдликyвa со нeвeрojaтнa и прецизга извeдбa, изрaбoтeн во рeлieфнaтa технига наШкренаШо, кaрaктeристичнa зa везовите од oвoj регион.
Пojaвaтa нa гауновите пeрa, кaкo едно од oбeлeжjaтa нa прeтсвaдбeниoт и нa свaдбeниoт стaтyс нa дeвojкитe и га мoмчиftaтa, ja срeKaвaмe нa пошироките бaлкaнски простори. Во тaa гасога смeтaмe дeкa се мотивите йаунови окца, со кои е оформега нeвeстинскaтa кaпa смилевац од Србиja или yкрaситe со пeрja га гапите, кои ги носеле мoмчиftaтa од Рoмaниja (Кнежевип 1971: 126127). Пojaвaтa нa овие елементи во трaдициoнaлнaтa кyлтyрa нa Словените и пошироко, го дeтeрминирaaт гаунот, т.е. пayнoвитe пeрa, кaкo елементи, кои се тесно пoврзaни со симбoликaтa нa очите. Притoa, имajки го предвид нивниот aпoтрoпejски кaрaктeр, тие мoжaт
дa ги изрaзyвaaт позитивните или негативните aспекти (лoшu/ypoклuвu o4u), поврзaни со лyбовтa, нaклоносттa, плодностa и сл., односно несреKaтa, бесплодностa итн.6 Вaквaтa поjaвa нa yпотребa нa гауновите и нa друг вид пердуви (кaко нивни супститут) во оформувшето нa: невестинските кaпи, моминските и мaшките крпи или друг вид y^aCT зa нa глaвa, нajвероjaтно претстaвyвa остaток од древните aрxaични форми нa обредно yкрaсyвaftе, поврзaни со идеjaтa зa плодност и зa yбaвинa, но и гако елемент, ко] го детерминирa високиот социjaлен и општествен стaтyс га неговиот носителот. Трaгите нa ово] метaфорички однос нajдобро можеме дa ги проследиме во нaроднaтa терминологиja, кaде што млaдоженецот и невестaтa често се поистоветyвaaт со: üayн и üayнuцa, ттл и coкoлuцa или цap и цapuцa. Анaлизaтa нa посочените мотиви и елементи недвосмислено yкaжyвa декa пayнот и гауновите перa (и неговите супститути), во терминолошкa или во ликовга формa, се семaнтички екевивaленти, односно ги содржт истите пaрaметри, aнaлогни или сродни нa моделите кaрaктеристични зa одреден тип мaшкa и женсга облекa. Притоa, во естстското оформувше нa мaшкиот и га женскиот обреден костим, неговaтa rojaba е во фyнкциja дa го детерминирa преминот од еднa во друга социjaлнa кaтегориja, поврзaн со половaтa зрелост. Во обредните форми лaзapyвame, pycaMuu и сл. го симболизирa преминот од детство кон моминство, т.е. момчештво, a во венчaлнaтa TOCTja -брaкот, поврзaн со идеjaтa нa плодност и многудетност. 3a овa ни сведочaт и нaродните песни (Дъинеков 1980: 314-315; Обремски 1991: 29-30), кaде што се спомнyвaaт geвeШШe üayrnu, geвeШШe üayнuцa и gpeбнuШe üayнчuma, метaфорa га: синовите, сгаите и нивните дега -внуци, во чщ бро] е изрaзен гародниот идеaл зa бро_|но и зa многудетно семе_|ство. Аспектите нa плодносга, поврзaно со млaдоженците, можеме дa ги согледaме и во обигарт нa yпотребa нa пayновото перо зa зaштитa нa брaчнaтa постелта (Кнежевип 1953-1954: 446; Влaxовиñ, Ацип 1953: 232), врскa што е изрaзенa и во лубовни песни, во кои се поистоветyвaaт тие со овaa птицa (Пйун uge, üayнuцa вogu). Нaглaсеното присуство га гаунот и нa пayновото перо во иконогрaфскa или во терминолошга формa, во мaкедонскaтa, yпaтyвa га постоеаето нa постaри форми га негово почитyвaftе.
6 Во средновековниот мaнyскрипт Бecшuapuu, нayнот се именyвa кaко cToom. (со сто очи).
Сведоштво зa oвa ни дaвaaт бродите aрxeoлoшки нaoди дaтирaни уште од aнтичкиoт период во кои се jaвyвa ликот нa oвaa птига. Во тaa нaсoкa кaкo нajпeчaтливи би ги посочиле: подниот мoзaикoт од бaптистeриyмoт нa Eпискoпскaтa бaзиликa од Стоби (5-6 век) и Хeрклeja Линкестис (4 век) (Алeксoвa 1994: 150 - 164). Со сличга икoнoгрaфиja е и бaптистeриyмoт во нeпoсрeднa близинa нa црквaтa „Св. Климент и Пaнтeлejмoн" га Плaoшник, оформен со двa кoнфрoнтирaни пayни и вaзнa во цeнтрaлниoт дел кaкo и мермерниот употел, оформен со двa кoнфрoтирaни гауни со oвнoвскa глaвa мегу нив - симбол га aпoстoлитe, од Eпискoпскaтa бaзиликa од Стоби (5-6 век). Ha ово] стилски изрaз се нaдoврзyвaaт и подоцнежните примери од xристиjaнскaтa уметност прoнajдeни га тeритoриjaтa нa Maкeдoниja, кaкo што е рел]ефното оформув^е нa oлтaрнaтa прeгрaдa (дополнително рeyпoтрeбeнa кaкo гатпозорник нa сeвeрнaтa фaсaдa нa окгага) од црквaтa „Св. Сoфиja", Охрид, кaкo и мeрмeрнaтa oлтaрнaтa ^erpaAa нa црквaтa „Св. Пaнтeлejмoн" (Нерези), од нaд фрeскaтa нa „Св. Шнтеле]мон" (oргинaл) и тaa га Богородига, пoстaвeнa нa спротивниот северен дел од oлтaрoт (кoпиja). Во oрнaмeнтикaтa нa овие впeчaтливи кшени рел]ефни, вешто и мajстoрски изрaбoтeни во
длабок рсл]сф. се прикажани двa кoнфрoнтирaни пayни со со-лaрни розети во пределот га ^aArne со „фoнтaнaтa нa животот" пoстaвeнa во цeнтрaл-ниот дел мегу нив - иконо-грaфиja, кoja е кaрaктeристичнa и зa рaнoxристиjaнскитe мoзaи-ци прoнajдeни га тeритoриjaтa нa Maкeдoниja.
Кaмeнa рeзбa со двa кoнфрoнтирaни пayни, ^roa „Св. Пaнтeлejмoн", Нерези (Скопско),
^ своjaтa специфичност и yбaвинa се издвоjyвa сликaтa нa пayнот постaвен во корелaциja со осyмлистовиднa розетa, дел од оргамен-тикaтa га влезнaтa врaтa нa црквaтa „Пресветлa Богородицa Перелепи" од Оxрид (13 век). Посочените ликовни претсгави се нaдоврзyвaaт со композициjaтa га двa конфротирaни пayни, постaвени меfy сaд (вaзнa) со цвеке, raja ja срекaвaме во оформувше га мозaикот нa Eксонaтрексот од мaлaтa бaзиликa од Херaклеja, дaтирaнa кон ^a^ нa 5 век (Цветковик, Tомaшевик 1984: 73,76). Вaквaтa поjaвa нa
интеференцща на сиже-тите во рaзлични времен-ски и културни периоди сaмо го потврдyвa долгиот континуитет и згачеаето што го имaлa овaa птицa га овие овие простори, зa што впрочем ни дaвaaт сведоштво и посочените бро_|ни примери од фолк-лорот.
Tрaгите зa rojabara и зa рaзвоjот нa култот нa пayнот нa овие простори можеме дa ги побaрaме уште во aнтичкиот период, кaде што гаунот се jaвyвa кaко симбол га врxовнaтa божицa Хера7, т.е. га римскaтa Jунона (2 век пред н.е.), зa подоцнa, во римскиот период, неговaтa симболикa дa се трaнформирa во влaдетелски шблем нa римските имперaторки и га нивните керки (симбол нa имперaторот е орелот) - aспект поврзaн со цaрскaтa инсигнaциja и воопшто, со елитнaтa сферa. Поjaвaтa га гаунот во ликовните делa со xристиjaнскa содржинa, кaко птицa со солaрни aтрибyти, при што ликот се поистоветyвa со сончевото тркaло, a неговaтa опaшкa со небесното sвездено небо (Chevalier, Gheerbrant 1983: 485-486), yпaтyвa нa можностaтрaгите га неговото почитyвaftе дa досегaaт во длaбокaтa индоевропскa минaтост, поврзaни со древните култови нa Cонцето и га неговото циклично движете. Cведоштво зa овa ни дaвaaт древните теогонии во кои гаунот се jaвyвa кaко врxовно животно га Брама (во xиндyистичкaтa религиja), поврзaно исто тaкa со Лакшми, богот га воjнaтa Сканда/Картикеjа, но и со Кама - богот га лyбовтa (кога седи то] га него),
Mозaик од бaптистериyмот во близига нa „^в. Климент га Плaошник", Оxрид, 4-5 век (сопств. теренски мaтериjaл).
7 Tüj е светa нтицa во xрaмот та Херa во Caмос.
симбoлизирajки ja пршш стрaснaтa лубовга жeлбa. Во будизмот, то] е симбол га сoстрaдaниeтo и нa одрекув^ето од световните зaдoвoлствa - еден од облиците нa Ботхисатва, додега пaк во ислaмскaтa рeлигиja се jaвyвa кaкo симбол нa космосот (во неговиот дyaлистички концепт), претсгавен преку Сонцето и Meсeчинaтa - кaкo нajзнaчajни aстрaлни тeлa во мyслимaнскaтa тeoгoниja. Во сoглaснoст со вaквиoт негов кaрaктeр, то], во повекето древноисточни култури (индискaтa, кинeскaтa, пeрсискaтa и визaнтискaтa), се jaвyвa кaкo симбол нa крaлскaтa влaст и инсигнaциja (во древното Персиско
Цaрствo, кaдe што тронот га персиските шaxoви се нaрeкyвaл йаунов шрон). Слични сeмaнтички рeлaции прогаогше и во древното Кинеско ^рс^о, кaдe што пayнoт е шблем нa импeрaтoрскaтa влaст (динaстиjaтa Минг) кога, со врaчyвafte нa гауновите пердуви, симболички се oзнaчyвaлo именув^ето во повисок рaнг и здoбивafteтo нa блaгoнaклoнoст од кинескиот импeрaтoрoт.
Во контекст нa тoлкyвafteтo га симбoликaтa нa перото и га нeгoвa-тa пojaвa во моминското yкрaсyвafte, би ja спoмeнaлe eгипeтскaтa божица на правдата, балансот и xaрмoниjaтa Маат (MajeT), чщ aтрибyт е токму перото (ноево), кое го носи !aa нa raabara и со кое во „Одajaтa нa Мртвите", нa ган-тaрoт нa вистинaтa, го мeрeлa чове-ковото срце и нeгoвaтa чистига
Египeтскaтa бoжицa Ma" aт со перото га вистигага, фрeскa од грoбницaтa нa крaлoт Сети I, Долига нa крaлeвитe, Египт, 1312 - 1298 пред н.е. (Шциогален aрxeoлoшки музе] во Фирeнцa).
(Ions 1985: 113 -114). Доколку срцето на yмрениот било чисто, односно лесно како пердувот на Ма'ат (кога се мерело на кантарот на вистината), тогаш душата на човекот останувала сочyвaнa, но доколку срцето не било чисто, т.е. лесно како не]зиниот пердув, тогаш се фрлало на sверовите од подземниот свет, нико-гаш да не воскресне. Затоа, за древните Егищани, таа не била само персонифика-цща на: вистината, балансот, хармони-jftra и правдата, туку и на самиот космич-ки поредок, без кои не би имало живот (древноегипески „maat"), па оттука била длабоко почитувана како гаранцща на светлината и „солзите на Ра", правед-ниот живот и заштитник на сите фарони.
Симболиката на паунот ]а срекаваме и во езотериското (алхемиското) учеае на Европа, воздигнато во 16-17 век и нешто порано, каде што зазема посебно место. Именуван како Cauda Pavonis или ойашкаШа на йауноШ, т.е. самиот паун, се термини со кои се означува алхемиската фаза од ГолемоШо дело и претставува кра] на внатрешната трансформацища и усовршуваае на човекот, алегориски изразена со терминот гниете (фазата на црнееае т.е. фазата на ферменШацц]аШа - фази од Според нив, фазата на „опашката на паунот" се манифестира кога низа од светкави, луминисцентни бои се по]авува надвор од темнината од замислениот лабораториски флакон -симболички израз на внатрешното ,оас" и на процесите што се одвиваат во човековото тело (физичко, астрално и етерично), ща, според некои алхемичари, претходи на фазата на белеете (albedo), односно rubedo или црвенило. Според алхемичарите, симболот на опашката на паунот бил избран поради многуте шарени и брилщантни „очи", манифестирани преку светлината, ща се прекршува и се отсликува во човековото тело и на неговата аура. Фазата од оваа разноцветна палета на бои била симболизирана и од виножитото и од божицата на виножитото Ирис - гласникот на боговите мегу Зевс и
ФилозофскиоШ камен од Amphitheatrum sapientiae aeternae на Ха]нрих Кунрат, (Heinrich Khunrath), 1595 год.
nigredo), ко] претходи на духовната трансформацща.
смртниците. Во античката митологща тие, првично, биле очите на грчкиот цин Аргус, чиешто име значи „то] што гледа се" и на кому, во секое време, педесет очи му биле отворени и педесет - заспани. Според митот, то] бил обезглавен од Хермес, па оттогаш, Хера -маната божица, ги ставила очите на опашката на не]зината омилена птица, паунот. Во оваа смисла, паунот се перцепира како на кралска птица, ко]а кореспондира со фениксот, односно како птица на вечната реинкарнацща и регенерацща. Како што споменавме, „опашката на паунот" (the peacock's tail) зазема посебно место во ГолемоШо дело познато и како Magnum Opus, а ]а претставува врховната еманацща на духовниот разво] на поединецот, манифестирана токму преку оваа астрална разнобока светлина, ко]ашто произлегува од човекот. Во то] контекст, таа може да има две значена: да биде збир на тоталноста на сите бои или да го претставува белото светло, односно апсолутната внатрешна светлина, ко]а произлегува и се манифестира во човекот (Jung 1984: 240).8 Истата оваа светлина, во алхемщата, како и во некои други учеша, се поврзува со „каменот на мудроста", познат и како „филозофски камен" и претставува клуч кон духовното просветлуваше.
Во физичките експерименти на алхемичарите каменоШ на мудросШа се нарекувал уште и мисШична суйсШанци]а, ко]а, ако биде прона]дена, може да се ползува (како прашок или раствор) за завршуваше на ГолемоШо дело, а ]а симболизира преобразбата и транформацщата на основните метали (супстанции) во човекот и нивната трансформацща во духовно злато, како на]благореден метал, ко] не е подложен на корозща или на мутацща. Заснована на овие претстави, КаменоШ на мудросШа, за алхемичарите, претставувал симбол и синоним на вечниот живот - еликсироШ на живоШоШ и СвеШиоШ грал на духовната целност кон ко]а треба да се стреми човекот (Тресиди 2001: 100). Оттука, и не зачудува неговата по]ава во христи]анската инографи]а, како еден од познача]ните симболи на духовното воздигнуваше на човекот, како и гоуавата на паунови
8 Како што ке истакне Jy^, постои уште едно затскриено значеше во толкувашето на оваа разнобока светлина (The peacock's tail), а тоа е дека истото тоа светло може да го претставува неуспехот на алхемискиот процес, односно кога свесното ке влезе во несвесното, „секо] дел од мислата може да има форма и да стане видлив со бо]а и со форма" и тогаш човек започнува да гледа секакви форми, кои изгледаат реално, како да имаат независен живот. Затоа, како што ке истакне Jy^, алхемичарот бара единство, изразено во бело светло, и ке додаде дека многу мудри луге и мистици укажуваат на ово] вид опасност: „Не треба да копнееме или да очекуваме визии, напротив, треба да се воздржуваме од нив и да гледаме на нив со сомнеж (Ignatius of Loyola). Тие секогаш нагласуваат дека визиите за светлата, за ангелите, дури и за големите господари, треба да се занемарат, биде]ки тие го блокираат внатрешниот напредок."
пердуви и неговите супститути, застапени во македонската обредна и празнична носща, и тоа, пред се, невестинската, како симбол на вечниот живот и на на]високата фаза на човекото постоеае: во духовна, матерщална и соцщална смисла.
Литератур a/References
Алексова, Блага. (1994). Време на христщанизацща, во: Археолошка карша на Р Македонщ'а, Т. I, Скоще: МАНУ, 150-164.[Alexova, Blaga. (1994). Time of Christianization, in: Archaeological map of R. Macedonia, T. I, Skopje: MANU, 150-164]. (In Macedonian).
Велева, М. — Лепавцова, Е. (1960). Български народни носии (албум), Т.1, София. [Veleva, M. - Lepavcova, E. (1960). Bulgarian folk costumes (album), Vol. 1, Sofia]. (In Bulgarian).
Влахови^, П. - Аци^, П. (1953). Паун у народжу религиjи, умотворинама и уметности, Гласник ешнографског музе]а у Београду, XIV, Београд: МПУ, 230-241. [Vlahovich, P. - Acich, P. (1953). Peacock in folk religion, imagination and art, Herald of the Ethnographic Museum in Belgrade, XIV, Belgrade: MPU 230-241]. (In Serbian)
Вакарелски Х., (1974). Ешнография на България, София. [Vakarelski H., (1974) Ethnography of Bulgaria, Sofia]. (In Bulgarian).
Дачева, С. (2000). За доброто и лошото момиче, София : ИК Синева. [Dacheva, S. (2000) About the Good and the Bad Girl, Sofia: IK Sineva,]. (In Bulgarian).
Делиниколова, Зора. (1982). Народниош накиш и кишепешо во Македонщ'а (каталог), автор на предговорот: З. Делиниколова, Скоще : Музеj на Македонща. [Delinikolova, Zora. (1982). Folk jewelry and decoration in Macedonia (catalogue), author of the foreword: Z. Delinikolova, Skopje: Museum of Macedonia]. (In Macedonian).
Дънеков П. (1980). Български фолклор, Т.1, София, 314-315. [Dunekov P. (1980) Bulgarian folklore, T.1, Sofia, 314-315]. (in Bulgarian).
Здравев Торги. (1991). Македонски народни носии, T.I, Скоще: Матица Македонска. [Zdravev Georgi. (1991). Macedonian folk costumes, T. I, Skopje: Matica Makedonska]. (In Macedonian).
КнежевиЪ, С. (1953-1954). Jедан редак пример старе сеоске архитектуре (у селу Дружетичима, под Маленом), Гласник Ешнографског инсШишуша Сриске академщ'е наука, II-III, САНУ: Београд, 446-453. [Knezevic, S. (1953-1954). A rare example of old village architecture (in the village of Druzheticima, under Maljeno), Herald of the Ethnographic Institute of the Serbian Academy of Sciences, II-III, SANU: Belgrade, 446-453]. (In Serbian).
КнежевиЪ, С. (1971). Птиците во фолклорот и во симболиката ка) балканските народи, Македонски фолклор, бр. 7-8, Skopje: Institute of Folklore Marko Cepenkov, 121-129. [Knezevic, S. (1971). Birds in folklore and symbolism among the Balkan peoples, Macedonian folklore, No. 7-8,
Skopje: Institute of Folklore Marko Cepenkov, 121-129]. (In Macedonian).
Крстева, Ангелина. (1984). Везбената традицща во Дебарски Дримкол денес, Македонски Фолклор, XVII, 34, Институт за фолклор Марко Цепенков, Скоще, 127-132. [Krsteva, Angelina. (1984). The exercise tradition in Debar Drimkol today, Macedonian Folklor, XVII, 34, Skopje: Institute of Folklore Marko Cepenkov, 127-132]. (In Macedonian).
Крстева, Ангелина. (2011). Македонски народни везови, Скоп|е: Матица Македонска. [Krsteva, Angelina (2011). Macedonian folk embroidery, Skopje: Matica Makedonska]. (In Macedonian).
Крстева, Ангелина. (1998). НароднаШа носи/а од Скойска БлаШщ'а, Музе] на Град Скоп|е, Скоп|е. [Krsteva, Angelina. (1998). Folk costume from Skopje Blatija, Museum of the Skopje: City of Skopje]. (in Macedonian).
Крстева, Ангелина. (1985). Старото прилепско килимарство, Македонски фолклор, XVIII, 35, Скоп|е : Институт за фолклор Марко Цепенков, 107-115. [Krsteva, Angelina. (1985). The old carpeting of Prilep, Macedonian folklore, XVIII, 35, Skopje: Institute of Folklore Marko Cepenkov, 107-115]. (In Macedonian).
Крстева, Ангелина. (1976). Улогата на револуционерните комитети во илинденскиот период за некои примери во народните носии. Гласник ИНИ, XX, 1, Скоще, 107-120. [Krsteva, Angelina. (1976) The role of revolutionary committees in the Ilinden period for some examples in folk costumes. Herald INI, XX, 1, Skopje, 107-120]. (In Macedonian).
Маразов, Иван. (2009). ХубаваШа Елена, София : Захарий Степанов. [Marazov, Ivan. (2009). The Beautiful Elena, Sofia: Zahariy Stojanov]. (In Bulgarian).
Михайлова, Ганка. (1996). Паунът и неговото перо., Българска еШнология, XXII, кн.1, София : БАН, 3-38. [Mihailova, Ganka. (1996). The peacock and its feather, Bulgarian ethnology, XXII, volume 1, Sofia : BAN, 3-38]. (In Bulgarian).
Николова, М. (1983). Народни носии оШ Видински окръг, София. [Nikolova, M. (1983). Folk costumes from the Vidin district, Sofia]. (In Bulgarian).
Обремски, 1озеф. (2001). Фолклорни и еШногрфски маШери/али од Порече, кн.
1, составиле: Танас Вражиновски, Соша 1овановска и Владимир Карацоски, Скоще - Прилеп: Институт за старословенска култура -Прилеп и Матица Македонска - Скоще . [Obremski, Josef. (2001). Folklore and ethnographic materials from Porece, vol. 1, compiled by: Tanas Vrazinovski, Sonja Jovanovska and Vladimir Karadzoski, Skopje -Prilep: Institute for Old Slavic Culture - Prilep and Matica Makedonska -Skopje]. (In Macedonian).
РадовановиЪ, В. С. (1936). Народна ношша у Марщову, Гласник скойског научног друшШва, кш. XV-XVI, Скопле, 127-208. [Radovanovich, V. S. (1936). Folk costumes in Mariovu, Herald of the Skopje Scientific Society, vol. XV-XVI, Skopje, 127-208]. (In Serbian).
РаичевиЪ, С. (1930). Народна ношша у Скопсюз] Цржу Гори, Гласник скойског научног друшШва, кш. VII- VIII, Скопле, 347-368. [Raicevich, S. (1930) Folk costumes in Skopskoi Chernoi Gori, Herald of the Skopje Scientific Society, vol. VII-VIII, Skopje, 347-368]. (In Serbian).
Ристовска Пиличкова, Jасминка. (2021). Симболикаша на зооморфнише мошиви во макеоднскаша шрадиционална шексшилна орнаменшика, Скоп|е : Институт за фолклор Марко Цепенков. [Ristovska Pilichkova, Jasminka. (2021). The symbolism of zoomorphic motifs in Macedonian traditional textile ornamentation Skopje: Institute of Folklore Marko Cepenkov]. (In Macedonian).
Тресидер, Цек. (2001). Речник на симболи, Скоп|е : ТРИ. [Tressider, Jack. (2001) Dictionary of symbols, Skopje : TRI]. (In Macedonian).
Цветковик - Томашевик Г. (1984). Херакле]а-Умешничкошо богашсшво на Македонщ'а, Скоп|е: Македонска книга, 72-83. [Cvetkovic -Tomasevic G. (1984). Heraklea - The artistic treasure of Macedonia, Skopje: Macedonian Book, 72-83]. (In Macedonian).
Chevalier, J. - Greerbrant, A. (1983). Rjecnik simbola, Zagreb: Matica Hrvatske. [Dictionary of sumbols]. (In Serbo-Croatian).
Ions, V. (1985). Egipatska mitologija, Otokarkersovani, Ljubljana. [Ions, V. (1985). Egyptian Mythology, Otokarkersovani, Ljubljana]. (In Serbо-Croatian).
