CC BY
12ФОЛЬКЛОРДАГЫ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЬЩ Т1РКЕСТЕРДЩ ЦОЛДАНЫЛУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
© Кусманова К.А.*, Окасова Б.^Д Боранбаева Г.С.*
Д. Серiкбаев атындагы Шыгыс Казахстан мемлекетгiк Техникалык университетi. вскемен каласы Абай атындагы Кдз¥ПУ, Алматы каласы
В статье рассматривается устойчивые словосочетания, встречающие в айтысах, трансформационные узуальные фразеологизмы, которые были изменены и обработаны авторами. Сохраняя структурно-семантическую взаимосвязь измененных фразеологических словосочетании, рифмуя строки песни победить в айтысах.
Ключевые слова структура, семантика, узуаль, экспрессия, эмоция, стилистика, стиль, синоним.
Теракты пркестердщ езгертшп, авторлык ендеумен колданылуы, ягни, байыргы тiркестердiн структура-семантикалык сабактастыгын сактай оты-рып, трансформацияланган (езгерген) узуаль фразеологизмдер айтыс елендерiнде кептеп кездесед^ Кдзак; эдеби тiлi образды фразеологизмдерге б^рыннан да бай болатын. Эдетте, калыпты колданыстагы фразеологизм-дердiн экспрессиялык, эмоциялык эсерi айрыкша байкалып тирады. Айтыс акындары тiлiмiзде бар теракты тiркестердi елен жолдарына кестелеп кел-тре отырып, осы тiркестердi мейлiнше ендеп, езгертiп колданган. Эр акын-ньщ керкем тiлiнен ерiлiп шыккан бейнелi етк1р де утымды сездер айтыл-мак ойды одан эрi терендетiп, эсерлi етiп, керкемдiк бояуын кальщдагып, тiптi утымды ойлар, дэлевд жауаптар карсыласын женудiн амалы болтан. Б^ндай езгерiске тускен фразеологизмдер стильдж-экспрессиялык касиеть мен сездi тYрлендiрiп, айшыкты етш тирады. Fалым С.М.Исаев: «Керкем шыгармада белгiлi дэрежеде жазушы интеллекпсше карай кейбiр еркiндiк, формальды тYPде жалпы нормадан ауытку, аграмматикалык, аномалиялык, метабазиспк к¥былыстар болып отырады. Керкем стильде тiлдiк элемент-тердiн дистрибуциялык шенберi кенейiп, олардьщ узуальды мэн-магынасын б^зады», - деп керсетедi [1, б. 168].
Фразеологизмдердщ езгертiлiп, авторлык ендеуден еткендегi колданы-сынан б^рын, олардьщ эдеттегi халыктык колданыстагы узуаль - фразеоло-гизмдермен ортак жэне езгеше, айырым белгiлерiн жалкы жэне жалпы т^старын аныктап алган адрыс. Акындардьщ езiндiк колтанбасы, даралык Yнi бар фразеологизмдердi талдаганда, жалпыхалыктык формасымен катар-
* Доцент кафедры Казахского, русского языков и делопроизводства, д.ф.н.
* Старший преподаватель. " Доцент, к.ф.н.
ластырыла, бiрлiкте карастырылу керек. «Фразеологизмдердi сез еткенде, оларды танып-бшудщ уш кригерийi бар екендш айгак» [2, б. 190]. Осы уш белгiнi бiр-бiрiнен белiп алмай, тутасымен аркау еткенде гана фразеология-ны жеке лингвистика саласы деп тани аламыз. Фразеологизмдердi езгертiп, авторльщ ендеуден етк1зуде туракты тiркестердiн не магынасына, не кура-мына немесе курылысына езгерiс экелуi мумк1н.
Акындар стил1нде фразеологизмдерд1н бiр сезiн синоним сездермен ал-мастыру белгiлi бiр ойды толыктыру, нактылау Yшiн келпре отырып, карсы-ласын сезден CYрiндiру ыщайында колданган. Тiлдегi синонимнiн кызметш галым Э. Болганбаев былай керсетеда: «Эрюм езiнiн ойлаган ойын, кещл кYЙi мен кезкарасын нактылы, эрi керкем турде жетк1зу Yшiн синонимдер тшде айрыкша кызмет аткарады. Олар белгш бiр ойды тогыз сакка жугiртiп, тiлдi соншама оралымга келпреда»[3, 41б.]. Стиль тургысынан келгенде, синоним бiр угымды нактылау Yшiн кажет болган магынасы жакын, мэндес сездердщ белгiлi контексте колданылуы. Айтыс елендерщде туракты тiркестердiн бiр сезiн гана синоним сезбен алмастыру жиi кездесед! Мысалы, Сара:
Сыйладым сагыц жерде калмасын деп, Аттатпай адымынды бурар едiм. Я болмаса:
Найманга жалгыз тиын керегщ жок, Келесiн кайыр сурап анда-санда. Немесе Майкет:
Карагын айткан сезiн болжаусыздын, Демiне нан пiседi кей мэнсiздiн. Я болмаса:
Батшагар, бул сезiндi еслгенде, Жоньщнан таяк алар жалацаштап. Немесе Жамбыл: Акындарды женгенде, Iсiнiз оцга ЖYгiрген. Я болмаса Жэмшiбай: Саламын каршыгамды кара куска, Глмеймш сенi мулде жанарыма. Немесе Кемтрбай: Тэуекел дариясынан бетiм жудым, Ажалдан корыккан болсам неге тудым? Я болмаса Карасакал Ерiмбет: Дариясын тэуекелдщ кешкен ерлер, втетш ылгал шалмай ултарагын.
Iлгерiдегi елен жолдарында Сара эдеттегi тiркестердi, ягни «сагы сыну», <^р тиынга турмайды» компоненгтерiнiн бiр сынарын синоним сезбен
Филология и проблемы языкознания
153
ауытырып, акын ез ойын эсерлеп жетшзген. Майкет Кулмамбетп мiнеп «демше нан пiскен мэнсiзсiн», «жоныннан таяк алар жаланаштап батшагар-сын» деп сол айтыста женiп кетедi. Майкет акын «Кеудесше нан пiстi» жэне «Жонынан алды (тiлдi)» туракты тiркестерiнiн «кеудесше», «таспа» сезде-рiн «демiне», «таяк» сездерiмен алмастырып, айтайын деген ойын дэл жет-кiзiп тур. Жамбыл мен Сарынын айтысында Жамбыл «га оцынан келу» ттз-бегiндегi «келу» епсппн «жугiрген» сезiмен алмастырып, елен жолдары-нын уйкасына карай колданган. Шеже мен Жэмшiбайдын айтысында «Мен, Жэмшiбаймын, сезге жуйрiк тiлiндi тарта сейле» деп Шеженi елемейдi. «Кезге iлмеу» туракты тiркесiнiн «кез» компонентш «жанар» сезiмен алмастырып эбден «жауыр» болтан сездi кайталамау ушш, ойын керкемдеп жетк1зуде колданган. Сонгы мысалдарда Кемпiрбай «Тэуекелге бел байла-ды» сез колданысындагы «бел байлау» фразеологизмiн езгертiп «Тэуекел дариясынан бепм жудым» немесе «Жаратып жалгыз кектщ тiлiн будым» десе де, Шежеден женiлiп калады. Туракты тiркестiн сыцарын ауыстыру аркылы Кемпiрбай сез енершде езiнiн басым екендiгiн жеткiзгiсi келген. Ал, сощы мысалда бул пркес тiптi езгерiп кеткен. Бул жалган дуниеден еткен ерлердiн ерлiгiн дэрштеп, тындарманнын назарын аудару Yшiн эдей осылай колданылган. Акындар ездерiнше «тэуекелге бел байлады, тэуекел кылды, тэуекелге салды, тэуекелдщ кемесiне мiндi» туракты пркестердщ негiзiнде «тэуекелдiн дариясынан жуыну, тэуекелдiн дариясын кешу» вари-анттарын жасаган. Айтыс акындары «бак, бакыт» сездерiне кебiнесе синоним етш «кут» сезiн алган. Мысалы, акын Сара:
Шетшен кыдыр конды еншен кутым, Мын-мыннан тастаган арт жагына. Я болмаса:
Ел артпас Сершбайдын жарлыгынан, ^ут болды бас кадiрi барлыгынан. Немесе Мэдел1:
Бак - кут деген, бармактай болады екен, Кыз бен жiгiт басына конады екен. Немесе Уакит:
Сейпiл де сол жаксынын бiрi болды, ^уг орнап мандайында турган шалкып. Я болмаса Омаркул: Кесiрлi кесепатты келш туса, Шайкалып ата крты жасканады.
Сара елдiн игi жаксыларын мактап кут тастаган, бак берген дей отырып, солардын iшiнен Серiкбайды ерекше атап «елге кут болды, бак болды» деп мактайды. Мэдел1 акын тiлiмiздегi «бармактай бак бер» туракты пркесше YЙлестiре «бак» ягни «кут» сездерш жарыстыра колданып «бармактай кут
бер» немесе «бармактай кут болады» деп келтiрген. Ал Уакит эдеттегi колданыстагы «мандайынын багы бар» фразеологизмiне орайластыра» кут ор-нап мандайында турган шалкып» деп авторлык ендеуден етк1зген. Сощы мысалда «ата куты», ягни ата дэулел бiр эулеттiн, жануянын бакыты деген магынага келтiрiп колданылган. Будан баска «кез жасын кел кылды» ту-ракты тiркесiндегi «кел» сезш темендепдей тобектермен берген: «Кез жасын сия кылдым, колда калам, Кезiмнщ жасы болды сел, Кез жасын келдей дария сел кылып жур».
Немесе Шегебай:
Жайына аузын багып жYрмейдi неге,
Эрк1м-ак «ернш кыскан» жаксы емес пе?
Мунда «аузын бакты» туракты тiркесiне «ернш кыскан» тiзбегiн фразе-ологиялык синоним етш колданган. Сонымен бiрге айтыс елендершен сепз кырлы, жалFыз сырлы - сепз кырлы, бiр сырлы; квзiмшц кыры тYCтi -кез кырын салды; кыз базары - кыз дэурен; ажал туртт - тулен турт-тi; тамагынан етпейдi шкен айран - тамагынан ас етиедц мылтыкка ушты - окка ушты; узын жол - узак жол; жецаз кейлек - ушкш кей-лек; есiк какпай - шет какпай; аузыцнан шыгып окиси - екпеа аузына тыгылды; кулагьща ал - кулагыца iл; саиар тартыи - саиар шегiи; бак айналса - кут орнаса; кут тастаса - бак конды; бак - кут деген бармактай болады екен - бармактай бак бер жэне т.б. сез тобектерш кездесп-ремiз. Туракты лркестщ бiр сыцарын синоним сезбен алмастыра беру орны-мен орайласып курыла бермеген. Мысалы, кыз бен Кекенiн айтысында кыз:
Тускенде сен есiме, жан кудеке, Тамагымнан етиейдi iшкен айран.
«Тамагынан ас етпейда» туракты лркеандеп «ас» деген угымга букш тамак атаулы кiредi гой, егер «ас» сезш тYрлi тамак аттарымен алмастыра берсек, тiркестiн магынасы езгерiп, уш белгiсi жогалып ерк1н тiркеске айна-лып кетуi мумкш Бул езгертуде ешкандай образдылык, магынасында елен етшзш тыцдарманныц кенiлiн аударатындай ерекшелiк жок деп ойлаймыз. Талданган мысалдардагы синоним сездер белгiлi бiр контексте гана мэндес сездер, ягни, лексикалык варианттар, ейткенi булардын бiр-бiрiнен сэл бол-са да ерекшелiгi байкалады. Сондыктан буларды фразеологизмдердiн сино-нимдiк тэсшмен тYрленуi деп те айтуга болады. Айтыс елендершдеп турак-ты лркестердщ бiр сыцарын синонимдiк тэсiлмен тYрлендiру негiзiнен стиль-дiк максатты кездейд^ Сэтiмен жасалган алмастырулар фразеологиялык синонимдердщ катарын толыктырады.
Айтыс акындары тшнде фразеологизмдердiн бiр компонентiн баска сездермен алмастыру жиi кездеседi. Бул тэалдщ айтыс елендерiндегi ат-карар жуп - магына дэлдiгiн саралай тусу, iс-эрекеттiн экспрессиялыгын
Филология и ^облемы языкознaния
155
apттыpy, e^ жат;ан aйтыс-тapтыстын кYPделiлiгiне тынцapмaннын адзш жетшзу, иландафу. Mысaлы, Сapыбaс а;ын:
Бiр жaнынaн тущлмей.
Жaн тан кaлFaн сeзiне.
Я болмaсa:
Бул жеpден жярты яуыз eвз aлдыpмaймын,
Би^ж^ша^ сен eзiн ел1не ;am!
Иемесе Сapa:
Аузывды тяртя свйле Бipжaн батыф,
Жapaмaс жYдеп кайтсан iздеп кел1п
AлFaшкы мысaлдa тiлiмiздегi «жат бойынaн (жaнынaн) тYЩлсiн» x^paK-ты тipкесiндегi «жат» сeзiн «6íp» сeзiмен aлмaстьфFaн. Сapыбaс пен Жам-былдын aйтысындa Сapыбaс 6íp ауыз тYгiлi «^apra ауыз» сeз де алдаф-маймын деп утымды жауап кaйтapсa дa женiлiп калады. A^brn Сapa «тiлiндi тapтa» (аузынды тapтa) бащап сeйле, aйтысaм деп iздеп келiп женiлiп, жY-деп кайтсан жapaмaс деп ескеpтiп т¥pFaндaй. Кейбip '^a;™ тipкестеpдiн сиpек колданылатын вapиaнты инвеpсиялaнып eлен жолдapынa келтipiлген. Mысaлы, Таспа;ожа:
9лен aйтсa, a^^ap ^з тандайды С¥лyлapды тярязы квз тaндaйды.
Aл a^^ap^iH aйтысынa тepелiк айг;ан Жамбылдын жыф жолдapындa бул nypa;™ тipкес бaскaшa eH, сипaт aлып «кeз мepiмен» деп келтipiлген, яFни «мeлшеp», «тapaзы» сынapлapы «мep» сeзiмен aлмaстьфылFaн. Ха-лы;тан ас;ан эдш тepеmi жо;, жYЙpiк акынды шздщ мepiмен бipден тап бaсып, аныктап, paCTaH беpедi дейдi:
ЖYЙpiк озды жYЙpiкген кулaштaFaн,
Кepген жуpт квз мврiмен paстaFaн [4, б. 91].
ЖоFapыдaFы eлен жолдapынaн туpaкты тipкестеpдiн 6ÍP компонентiн баска сeздеpмен aлмaстыpy ap^^i a^^ap айтыс eлендеpiндегi тapтысты бейнел1, мэнеpлi сeздеpмен беpiп, тьщцapмaннын сезiмiне эсеp еткен жэне мaFынa дэлцiгiн аны;тап, тынцaymы жуpттын нaзapын ayдapFaн.
ПaйдaлaнылFaн эдебиеттер:
1. Исaев С.M. Казак; тiлi жaйынцa oräap. - Aлмaты, 1997. - 224 б.
2. Ыусабаев F. Казак; тiлi тapихынaн. - Aлмaты: Mекгеп, 1988. - 13б б.
3. БолFaнбaев Э. Казак; тiлiнiн лексикологиясы. - Aлмaты: Mекгеп, 1988. -148 б.
4. Aima - Aлматы: Жязушы. - I т. - 1965. - 556 б.
