CC BY
67АЙТЫС 0ЛЕНДЕРШДЕО СИНОНИМ С0ЗДЕРДЩ ЦОЛДАНЫЛУЫ
© Алмабаева А.А.*
№ 51 - мектеп гимназия, Астана каласы, Казахстан
В статье рассматриваютсяструктурно-семантические изменения фра-зеолигизмов, трансформация узуальных устойчивых словосочетаний.
На примере иллюстраций, взятых из сутного народного творчества, в частности песенного состязания - айтыс, показаны стилистические особенности фразеологизмов. Автор подчеркивает особое эксперессив-ное, эмоциональное воздействие трансформационных фразеологизмов.
Трек создер: синоним, узуаль фразеологизм, трансформация струк-тура-семантикальщ, стильдак-экспрессияльщ, аграмматикалык, анома-лиялык, метабазистж, дистрибуциялык шецбер.
Туракты тiркестердiц езгертшп, авторлык ецдеумен колданылуы, ягни, байыргы тiркестердiц структура-семантикалык сабактастыгын сактай оты-рып, трансформацияланган (езгерген) узуаль фразеологизмдер екеш белгiлi. Кдзак эдеби тш образды фразеологизмдерге бурыннан да бай болатын. Айтыс акындары тшмiзде бар туракты тiркестердi елец жолдарына кестелеп келаре отырып, осы тiркестердi ецдеп, езгертiп колданган. Эр акынныц керкем тiлiнен ерiлiп шыккан бейнелi етк1р де утымды сездер айтылмак ойды одан эрi терецдетiп, экспрессиялык, эмоциялык эсерiн калыцдата TYC-кен. Бундай езгерiске тYCкен фразеологизмдер стильдж-экспрессиялык ка-сиетгмен сездi тYрлендiрiп, айшыкты етiп турады. Fалым С.М. Исаев: «Керкем шыгармада белгiлi дэрежеде жазушы интеллектiсiне карай кейбiр ершн-дак, формальды турде жалпы нормадан ауытку, аграмматикалык, аномалия-лык, метабазистж кубылыстар болып отырады. Керкем стильде тiлдiк эле-менттердiц дистрибуциялык шецберi кецейiп, олардыц узуальды мэн-ма-гынасын бузады», - деп керсетедi [1, 168 б.].
Акындардыц жеке езiндiк шыгармашылыгы аркылы пайда болган окка-зионалды фразеологизмдердiц («бiр колданар сездердщ») поэзия тiлiнiц колоритiн арттыруга косар Yлесi кеп. ¥лы акын Абайдыц елендершщ тiлiн зерттеушi галым Р.Сыздыкова темендепдей пiкiр бiлдiредi: «Фразеологизмдер дуниесшде Абайдыц колданган жэне бiр эдiсi - жалпыхалыктык тiлдегi туракты тiркестердiц идеясын алып, магынасын куалап, соныц iзi-мен жаца пркес жасау болды»[2, 27 б.].
Тшдеп окказионал сездер экспрессивтiк, эстетикалык кызмет куралы-ныц бiрi ретiнде каралса, ойды барынша керiктi бере б^дщ негiзгi керiнiсi окказионалды фразеологизмдерде тшп айкын ацгарылады. Муны казак
Учитель высшей категории.
42
ЯЗЫК И КУЛЬТУРА
тшндеп макал-мэтелдердщ окказионалды езгеру жайын карастыртан Г. Ту-рабаева да ерекше атап керсетед1 [3, 6 б.].
«Казак керкем эдебиетшдеп окказионал сездер» деген зерттеущде Г. Муратова окказионал фразеологизмдердщ табигатын былайша сипапайды:
«Окказионал фразеологизмдер дегешм1з - фраза тудыртыштык процесп жаца ттддк материалдар непзщде кайта жащырта отырып, пайда болтан жеке авторлык жаца тын тркестер...
Бурынгы фразеологизмдер непзщде жаца пркестердщ жарыкка шыгуы фразеологизмнщ даму, жацару, езгеру кушнде бола алатын ем1ршенд1пн керсетпек. Окказионалды пркестер сандык езгерюп емес, сапалык жацару-ды кездейдр ятни пркестер компоненттер курамыныц кемуш, толыгуын не-месе варианттар катарыныц кебеюш максат етпейдт Бул тэсш фразалык пркестердщ семантикалык рецк1н немесе мулде жаца магынасы ашылуын басты багытка алады» [5, 47 б.]. Ягни окказионал фразеологизмдер - туракты пркестер улпанде жасалатын бейнел1 сез колданыстар.
Коцыратбаева Ж. окказионал фразеологизмдердщ мынадай турлерш керсетедг
1. авторлык фразеологизмдер - автордыц ез тарапынан тыцнан жаца пркес тудыруы жэне оныц фразеологиялык сипатта болуы.
2. фразеологизмдердщ авторлык езгерюке ушырауы. Сощысы б1р-неше тэсш аркылы жузеге асады. Фразеологизмдердщ курылым-дык магыналык тургыдан ецделш бершур автор тарапынан транс-формацияланып жащыртылуы белгш б1р максатка непзделедт
а) эллипсиспк кубылыс;
э) фразеологизмдердщ лексикалык курамын жаймалап колдану;
б) фразеологизмдерд сыйыстырып колдану;
в) фразеологизм сыцарларыныц арасынан сыналап сез ендру;
г) болымсыз мэндеп фразеологизмдерд болымды мэнде немесе керюшше колдану;
д) фразеологизмдердщ орнын алмастырып колдану;
е) фразеологизмдердщ лексикалык курамын ауыстырып колдану. Акындар стил1нде синоним белгш б1р ойды толыктыру, нактылау ушш
келтре отырып, карсыласын сезден суршдру ыцтайында колданган. Тшдеп синонимнщ кызметш талым 0. Болганбаев былай керсетедг «Эрк1м езшщ ойлаган ойын, кещл куш мен кезкарасын нактылы, эр1 керкем турде жет-к1зу ушш синонимдер тшде айрыкша кызмет аткарады. Олар белгш б1р ой-ды тогыз сакка жупртш, плд1 соншама оралымга келпредш [6, 41 б.]. Стиль тургысынан келгенде, синоним б1р утымды нактылау ушш кажет болтан магынасы жакын, мэндес сездердщ белгш контексте колданылуы. Айтыс елецдервде туракты пркестердщ б1р сезш тана синоним сезбен алмастыру жш кездесед. Мысалы, Сара:
Сыйладым сагыц жерде цалмасын деп,
Аттатпай адымыцда! бурар едм.
Лексикология и фразеология
43
Я болмаса:
Найманга жалгыз тиын керегщ жок,
Келесщ кайыр сурап анда-санда.
Немесе Майкет:
Карагын айткан сезш болжаусыздын,
Демте нан nicedi кей мэнсйдщ.
Я болмаса:
Батшагар, бул сезщд1 еспгенде,
Жоныцнан таяц алар жалацаштап.
Немесе Жамбыл:
Акындарды женгенде,
Шщз оцга ЖYгiргeн.
Я болмаса Жэмш1бай:
Саламын каршыгамды кара куска,
1лмеймт сет мулде жанарыма.
Немесе Кемшрбай:
Тэуекел дариясынан 6emiM жудым,
Ажалдан корыккан болсам неге тудым?
Я болмаса Кдрасакал Ер1мбет:
Дариясын тэуекелдщ кешкен ерлер,
©гетш ылгал шалмай ултарагын.
1лгерщеп елен жолдарында Сара эдеттеп лркестерда, ягни «сагы сыну», «б1р тиынга турмайды» компоненгтерiнiн б1р сынарын синоним сезбен алма-стыру аркылы ойын эарелеп жетк1зе бшген. Майкет Кулмамбетп мшеп «демше нан тскен мэнахщ», «жоныннан таяк алар жаланаштап бат-шагарсын» деп катты кетедт Майкет акын «Кеудесше нан шсп» жэне «Жо-нынан алды (пдд)» туракты тйркестершщ «кеудесше», «таспа» сездерш «демше», «таяк» сездер1мен алмастырып, атайын деген ойын дэл жетюзш т¥р. Жамбыл мен Сарынын айтысында Жамбыл «id онынан келу» тобепн-дег1 «келу» етiстiгiн «жYгiрген» сезiмен алмастырып сез кайталаудан кашып колданган. Шеже мен Жэмшiбайдын айтысында «Мен, Жэмшiбаймын, сезге жуйрш тiлiндi тарта сейле» деп Шеженi елемейдi. «Кезге iлмеу» туракты тiркесiнiн «кез» компонентш «жанар» сезiмен алмастырып эбден «жауыр» болган сездi кайталамау Yшiн, ойын керкемдеп жеткiзуде колданган. Сощы мысалдарда Кемпiрбай «Тэуекелге бел байлады» сез колданысындагы «бел байлау» фразеологизмiн езгертш «Тэуекел дариясынан бетйм жудым» немесе «Жаратып жалгыз кектщ тiлiн будым» десе де, Шежеден женiлiп калады. Туракты тiркестiн сынарын ауыстыру аркылы Кемпiрбай сез енерiнде езiнiн басым екендiгiн жеткiзгiсi келген. Ал, сощы мысалда б¥л тйркес тiпгi «тен-керiлiп» калган. Б¥л жалган дуниеден еткен ерлердiн ерлiгiн дэрiптеп, тын-дарманнын назарын аудару Yшiн эдет осылай колданылган. Акындар езде-ршше тэуекелге бел байлады, тэуекел кылды, тэуекелге салды, тэуекелдiн ке-месше мiндi туракты тiркестердiн негiзiнде «тэуекелдщ дариясынан жуыну,
44
ЯЗЫК И КУЛЬТУРА
тэуекелдщ дариясын кешу» варианттарын жасаган. Айтыс акындары бак, ба-кит сездерше кебшесе синоним етш «кут» сезш алган. Мысалы, акын Сара: Шетшен кыдыр конды еншен кутым,
Мын-мыннан цут тастаган арт жагына.
Я болмаса:
Ел артпас Сержбайдын жарлыгынан,
Кут болды бас кад1р1 барлыгынан.
Немесе Мэделк
Бац - цут деген, бармактай болады екен,
Кыз бен жшт басына конады екен.
Немесе Уакит:
Сейпш де сол жаксыньщ б1р1 болды,
Кут орнап мандайында турган шалкып.
Я болмаса Омаркул:
Кес1рл1 кесепатты келш туса,
Шайкалып ата цуты жасканады.
Сара елдщ ип жаксыларын мактап кут тастаган, бак берген дей отырып, солардын iшiнен Сершбайды ерекше атап «елге кут болды, бак болды» деп мактайды. Мэдел акын тшм1здеп «бармактай бак бер» туракты лркесше уйлеспре «бак» ягни «кут» сездерш жарыстыра колданып «бармактай кут бер» немесе «бармактай кут болады» деп келпрген. Ал Уакит эдеттеп колда-ныстагы «мандайынын багы бар» фразеологизмiне орайластыра «кут орнап мандайында турган шалкып» деп авторлык ендеуден етк1зген. Сощы мысалда «ата куты», ягни ата дэулеп б1р эулеттщ, жануянын бакыты деген магынага келпрш колданылган. Будан баска «кез жасын кел кылды» туракты лр-кесщдеп «кел» сезш темендепдей лзбектермен берген: «Кез жасын сия кыл-дым, колда калам, Кезiмнщ жасы болды сел, Кез жасын келдей дария сел кылып жур».
Немесе Шегебай:
Жайына аузын багып журмейд1 неге,
Эрим-ак «ершн цысцан» жаксы емес пе?
Мунда «аузын бакты» туракты лркесше «ернш кыскан» ттзбепн фразеологиялык синоним етш колданган. Сонымен б1рге айтыс елендершен
сег1з цырлы, жалгыз сырлы - сег1з цырлы, 6ip сырлы; квзштц цыры тYстi -кез цырын салды; цыз базары - цыз дэурен; ажал тYрттi - тYлен тYрттi; тамагътан втпейдi шкен айран - тамагътан ас втпедi; мылтыцца ушты -оцца ушты; узын жол - узац жол; жецаз квйлек - ушюл квйлек; есЬк цац-пай - шет цацпай; аузыцнан шыгып вкпец - вкпеа аузына тыгылды; цула-гыца ал - цулагыца Ы; сапар тартып - сапар шегт; бац айналса - цут ор-наса; цут тастаса - бац цонды; бац - цут деген бармацтай болады екен -бармацтай бац бер жэне т.б. сез лзбектерш кездеепрем1з. Туракты трке-стщ б1р сынарын синоним сезбен алмастыра беру орнымен орайласып ку-рыла бермеген. Мысалы, кыз бен Кекенщ айтысында кыз:
Лексикология и фразеология
45
Тускенде сен еаме, жан кудеке,
Тамагымнан вmпейдi шкен айран.
«Тамагынан ас етпейда» туракты пркеандеп «ас» деген угымга буюл тамак атаулы кiредi гой, егер «ас» сезш турт тамак аттарымен алмастыра берсек, лркестщ магынасы езгерш, уш белпа жогалып ершн тркеске айна-лып кету1 мумшн. Бул езгертуде ешкандай образдылык, магынасында елен етшзш тьщдарманньщ кещлш аударатындай ерекшелж жок деп ойлаймыз. Талданган мысалдардагы синоним сездер белгш б1р контексте гана мэндес сездер, ягни, лексикалык варианттар, ейткеш булардын б1р-б1ршен сэл бол-са да ерекшелт байкалады. Сондыктан буларды фразеологизмдерд1н сино-нимд1к тэсшмен турлену1 деп те айтуга болады. Айтыс елендершдеп туракты пркестердщ б1р сынарын синонимдж тэсшмен турленд1ру непзшен стильдж максатты кездейд1. Сэпмен жасалган алмастырулар фразеология-лык синонимдердщ катарын толыктырады.
ПайдаланылFан эдебиеттер:
1. Исаев С.М. Казак эдеби тшнщ тарихы. - Алматы: Ана тш, 1996. -304 б.
2. Болганбаев 0. Казак тшнщ лексикологиясы. - Алматы: Мектеп, 1988. -148 б.
3. Муратова Г.0. Казак керкем эдебиетшдеп окказионал сездер: Фил. гыл. канд. дисс. - Алматы, 1991.
4. Сыздык Р. Абай елендершщ синтаксиспк курылысы. - Алматы, 1977. -123 б.
5. Коныратбаева Ж. ХХ гасыр басындагы казак прозасы т1л1ндег1 фра-зеологизмдер. - Алматы, 2005. - 184 б.
6. Турабаева Г.КОкказиональные требования пословиц и поговорок в казахском языке: автореф. дисс. ... канд. фил. наук. - Алматы, 1989. - С. 12.
ВЕРБАЛИЗАЦИЯ КОНЦЕПТА «ПРОСТРАНСТВО» В ЭПИЧЕСКОЙ ПОЭМЕ «ЭЛЭС БООТУР»
© Старостина О.Е.*
Институт зарубежной филологии и регионоведения Северо-Восточного федерального университета имени М.К. Аммосова,
г. Якутск
Статья посвящена вербализации концепта «пространство» в эпической поэме народа саха «Элэс Боотур». Пространство рассматривается как система координат, позволяющая воспринимать мир и создавать
Студент.
