CC BY
27Cilt: 2,Sayi: 1, 2019
Vol: 2, Issue: 1, 2019
Sayfa — Page:1-10
E-ISSN: 2667-4262
iThenticate*
X. Professional Plagiarism Prevention
T3YEJICI3flIK ^KhlJlMPWHM ^KAPhlK KBPrEH K0PKEM IIIblFAPMAJIAP TIJIIHflE KE3flECETIH /I,MAJ1EKTIJ1EP
DIALECT IN THE LANGUAGE OF FICTION PUBLISHED DURING INDEPENDENCE
Galiya TOKTIMANOVA*
Макала туралы акпарат АННОТАЦИЯ
^Gelis: 19.11.2018 \/Kabul: 15.01.2019 Макалага аркау болып отырган мэселе тэуелшзднс жылдары аралыгындагы шыгармалар бойышпа керкем эдебиет мэтшдершдеп диалектшк ерекшешктер. Керкем мэтшдердеп жергшкп сипаткд ие ерекшелштер жалпы хальщтъщ лексиканьщ курамдас белЫ ретшде танылып, халкымыздыц мол рухани байлыгыньщ бг'р саласы рейнде карастырылуы керек. Аталган жылдар аралыгындагы керкем мэтшдердеп диалектизмдердо жеке алып зерттеу - казак тш бшмшщ жалпы диалектология саласы ушш жэне эдеби тшдщ кемелдену1 мен толыгуы упин диалектизмдердщ эсер1, сондай-ац лингвомэдениеттаным жэне этнолингвистика саласы ушш де мацызы зор. Керкем шыгарма тш эдеби тшге Караганда аумакты, себеб1 онда диалектизмдер де, ауызею тш улгшер1 де, авторга тэн колданыс та кездесед1. Керкем шыгармада жазушы суреттеп отырган объекпсш жан-жакты таныту ушш, улттык тшдац барлык; мумкшдггш пайдаланады, б1рак оньщ да ез орны болуы керек. Бндеше эдеби тш нормасын, тш мэдениетш калыптастыруга керкем шыгарма езшдос рель аткарады. Еюнпп жагынан керкем шыгарма тш эдеби тшдац нормасына лайьщ сездерда косып отырады. Бул керкем шыгарма тш деген мэселенщ тшдщ езекп мэселелер1мен б1рге жасайтындыгын керсетедь Сондьщтан керкем шыгармаларда диалектизмдерд1 колдану мэселесш зерттеу тш бш1м1 ушш езекп. Осы максатта макалада тэуелызддк жылдарында жарык керген керкем шыгармалар тшнде кездесетш диалектизмдердщ стилистикалык кызмета, жергшкп ерекшелисгерд1 колданудыц стильдш максаты, диалектизмдер, олардыц сипаты, колданысы талданады.
Kinm свздер: К,азац тш бшгмг, Диалектология, Диалектшер, Этнографизимдер, Эдебиет.
Атщйгта Makalesi
ARTICLE INFO ABSTRACT
^ Received: 11.19.2018 s/Accepted: 01.15.2019 The topic of this article is the dialectical features of independence work in the texts of fiction. Local features in artistic texts should be recognized as an integral part of the general public dictionary and considered one of the moral wealth of our people. Individual work on the dialectic in literary texts over years is important for the impact of literacy on linguistics and ethnology; as well, the general dialect of Kazakh linguistics, and the dialectic of literary language. Creative art is much more common than literary language because it includes both the dialectical and verbal language; as well, the unique use of the author. In art, the author uses all abilities of the national language to make the object widely visible, but its place must also be present. Therefore, artistic work plays a role in the formation of the literary language norms and language culture. On the other hand, the art of creation adds meaning to the norm of the literary language. Together with the language of art, it shows a language with real language problems. Therefore, the study of the dialectical use of art is related to linguistics. For this purpose, this article analyzes dialectic style, local characteristics, dialecticism, characters and the use of language in artistic works published in years of independence.
Keywords: Kazakh linguistics, Dialectology, Dialects, Ethnographies, Literature.
Research Article
* Ogr. G6r., Kazak-Rus Tip Universitesi, Almati / KAZAKISTAN, E-mail: g.toktvman@gmail.com ORCID © https://orcid.org/ 0000-0002-2806-9953 Bu makaleyi ju jekilde kaynak gosterebilirsiniz (APA):
Toktimanova, Galiya (2019). "Тэуелйздк Жылдарында Жарьщ Керген Керкем Шыгармалар Тшшде Кездесетш Диалектшер". Uluslararasi Dil, Edebiyatve Kultur Aragtirmalari Dergisi (UDEKAD), 2 (1): 1-10.
Extended Abstract
A literary text is a single world that shapes national unity, psychology, outlook, life experience, traditions and beliefs. A literary text is a linguistic image and a mirror of the national culture, that is why it is possible to get the material and spiritual culture of a certain nation in a work of art, to know its linguistic basis. There is a problem of using local features in a work of art. There is no equal sign between the language of a work of art and the concept of a literary language. Language of fiction is the most widely used place to show the richness of national language.
This article discusses the dialectical features in the texts of fiction literature on works over the years of independence. The peculiarities of local character in literary texts should be recognized as an integral part of the general cultural vocabulary and considered as the sphere of moral wealth of the people. Separate study of dialectics in literary texts during these years is of great importance for the sphere of General dialectology of Kazakh linguistics and the influence of dialect on the development and replenishment of the literary language; as well, in the field of cultural linguistics and ethno linguistics.
The language of the work of art is more extensive than the literary one, as it contains both dialectics and oral linguistic images, and the use characteristic of the author. In a work of art, the writer uses all the possibilities of the national language in order to diversify the described object, but they must also have their place. Thus, a work of art plays a role in the formation of the norms of the literary language, language culture. On the other hand, the language of the work of art adds words that correspond to the norms of the literary language. This indicates that the problem of the language of a work of art takes place in the actual problems of language. Therefore, studying of use of dialectics in works of art is relevant for linguistics.
The study of dialectical features in our language has a great importance. The remaining of an ancient tribal language is one of the important dialectical features, preserved as remnants of an ancient language. It includes borrowed words associated with communication of the Kazakh people with neighboring nations in different areas. Recently, there are also new language elements in the language of young writers, which arose under the Soviet power and became the basis for the study, i.e. residents of independent Kazakhstan, who gained sovereignty. All this research is considered in the theoretical part of the Kazakh dialectology, and the use of language features, that is, dialects in the language, the correct use and ability to analyze is the result of theoretical knowledge.
The purpose of studying the scope of dialect words in works of art is to teach the student the purity of language, expressive speech and artistic, linguistic skill. Future teacher has to correspond with this in order to prepare the student. Moreover, purity of language is a guarantee of transparency of a thought. From this practical point of view, teachers need to know dialect words and navigate in their history.
The various language features, the phenomena found in texts of fiction, are gained from national language. The language of fiction is an indicator of vocabulary models and vocabulary development. When writing a literary work, the writer uses every word, sorting and choosing it. The language of fiction is the initiator that forms the norms of the literary language.
To this end, the article analyzes the stylistic activity of dialecticisms encountered in the language of works of art published during the years of independence, the stylistic purpose of the application of local features, dialectics, their nature and application.
In addition, this study will reflect the attitude of local features to the language of works of art, the nature of local features of the Kazakh language, goals, ways and principles of using dialecticism in the work of art, as reviewed by the works, reviews of scientists and researchers. The stylistic activity of dialectics in the works of modern writers, the stylistic purpose of applying local peculiarities, dialectics, their character and application, semantic groups are considered setting out the works and substantiating examples.
BAGIMSIZLIK YILLARINDA YAYIMLANAN YAZILI ESERLERDEKI
LEHÇELER
Özet
Makalenin konusu, kurgu metinlerinin bagimsizlik eserlerinde diyalektik özellikleridir. Sanatsal metinlerdeki yerel özellikler, genel halk sözlügünün ayrilmaz bir parçasi olarak tanmmali ve halkimizm bol manevi zenginliklerinden biri olarak kabul edilmelidir. Yillar boyunca edebi metinlerdeki diyalektikle ilgili bireysel çali§ma, Kazak dil biliminin genel lehçesi ve diyalektigi, edebi dilin mûkemmelleçmesi ve okuryazarligi için oldugu kadar, dilbilim ve etnolojibilim etkisi için de önemlidir. Yaratici çaliçma sanati edebi dilden çok daha yaygindir, çiinkii hem diyalektigi hem de konujulan dili ve ayrica yazarm kendine özgü kullammmi içerir. Sanat eserinde, yazar nesneyi geni§ ôlçtide görünür kilmak için ulusal dilin tüm yeteneklerini kullanir, ancak onun yeri de olmalidir. Bu yüzden sanatsal çaliçma, edebi dil normlannm, dil külffirünün olu§umunda rol oynar. Öte yandan, yaratma sanati edebi dil normuna anlam katmaktadir. Bu, sanat dilinin yarn sira bir dili gerçek dil problemleriyle birlikte gösterir. Bu nedenle, sanat eserlerinde diyalektik kullaniminin incelenmesi dil bilimi ile ilgilidir. Bu amaçla çaliçma, bagimsizlik yillannda yayinlanan sanatsal eserlerinin diyalektigin üslup etkinligini, yerel özelliklerin kullanim çeklini, diyalektizmi, karakterlerini ve bagimsizlik yillannda yayinlanan sanatsal eserlerin dilinde kullanimlarini analiz etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Kazak dil bilimi; diyalektoloji; lehçeler; etnografya; edebiyat.
¥лт айнасы тш десек, тш - халк£шыздьщ турмыс пршшпнщ, ой-сезшшщ, елдМ мен ерлпчнщ, болмысыныц, дуниетанымы мен парасатыньщ Kyaci. вркениетп к;огамда тш адамзаттьщ бага жетпес кундылыгы. Ал осы тшдщ сез байлыгын танытатын -керкем эдебиет.
Б1ршпиден, бул 03Í - тарихи категория. Сондьщтан да жалпыхальщтьщ тшдщ тарихы мен ь^алыптасуын, оларды лексика-фразеологияльщ, грамматикальщ жатынан тексеру мэселелершде диалектшердщ коп пайдасы бар. Екшпиден, муны эдеби т1лд1 байытудьщ 6ip K03Í деп к;арау керек. Keñ6ip жаца угымдарды, заттарды немесе буйымдарды казаьсша атау керек болганда жэне баламасы эдеби тшден табылмаган жагдайда оларды осы жергипкп ерекшелжтерден ¡здеген абзал. Диалектизмдерден алынатын, кэдеге асырылатын сездер эл1 де бар» - дейд1 галым Н.Уэлиев (Уэлиев 2007: 26).
Тшдщ эркелю турлерк он да эдеби тш жэне жергЫкп тш ерекшел1ктер1 (диалектшер), ауызею тш жэне арго (тольщ емес, редуцирленген - создк децгейше дейш цысщпылган тшднс жуйе) бар екендЫ белгш.
Прозалык; шыгармаларда диалектшк ерекшелпстер непзшен кешпкерлердщ тшнде цолданылады. Сонымен к;атар, кейде автор созшде колданылуы да орын алып отырады. Жазушьшар диалектшж ерекшелжтерд1 кебшесе жергшпсп тургындарды сипаттауда, хальщ турмысын шьшайы керсету, белгЫ 6ip аймавда тэн материалдьщ жэне рухани мэдениет ерекшелжтерш беру упин, хальщтьщ болмысын, рухын шынайы турде бейнелеу мак;сатында колданады.
Жергшпсп ерекшелштердщ лирикальщ поэзияда цолданылуы мен прозалык; шыгармаларда цолданылуынын; езщцк epeкшeлiктepi бар (Сыздык; 2005:133). Экспрессией к;ызмет1 автордьщ жеке 03Í таратып отырган хабардагы кершютермен байланысты, ендеше сез оз тулгасын бнццре алудьщ куралы ретшде ьсызмет етед1.
£Ht / "Volume: 1, ^yi / ^ssue: 1, 2019
Импрессивт! кызмет сейлеупинщ жетк1згел1 отырган хабарына каратыла айтылады десек, ол сойлеунпнщ эсерше байланысты адресат хабардьщ кандай тшмен жетюзшгет туралы акраратты алумен катар, автордьщ осы хабарга деген эмоционалдьщ жай-куйш бше алады. Б¥л кызмет белгии б1р эрекеттерге байланысты адресаттьщ коцш-к^ше, сез1мше, талап-тшегше ьщпал жасай алады.
Прозальщ шыгармалармен салыстырганда, лирикальщ шыгармаларда диалектЫк ерекшелжтер элдекайда аз колданылады, оныц устше онда непзшен лексикальщ ерекшелжтер, ал фонетикалык, грамматикальщ ерекшелпстер мейлшше аз. Бул жерде жергшкп тургындардьщ тшндеп фонетикалык, грамматикальщ ерекшелштерд1 керсету емес, ойын накты беру, кыска да тусшнгп етш жетюзу максатынан туындаган.
Лексикальщ ерекшелпстер оз шпнен б1рнеше топтарга жжтеледь Атап айтканда:
1) накты лексикалык ерекшелштер - эдеби тшде баламасы, синоним! бар создер;
2) семантикалык ерекшелпстер - белгЫ б!р т^ргындардьщ тшшде жалпыхальщтьщ колданыстан белек магынасы бар создер;
3) этнографияльщ ерекшелштер - белгш б1р аймакка гана тэн, баска жерлерде колданылмайтын немесе олардан тубегейл1 ерекшеленетш заттар мен кубылыстардыц аттары.
Этнографизмдердщ жалпыхальщтык тшде баламасы болмайтындьщтан, оларды сипаттама туршде гана беруге болады;
Фразеологияльщ ерекшелпстер - белгин б1р аймакка гана тэн, сол жерде гана тусЫки болатын туракты соз т1ркестер1 (Сыздык 2005:145-146).
Жазушы тшн, соз колдану ерекшелпстерш соз еткенде, ец алдымен, ею факта: а) белгЫ б1р сездерд1 колдануда автордьщ езшдж позициясын, максатын тусщцру; э) автор бейнесшщ ерекшелпстерше мэн беру.
Акын-ж^^ьшардьщ шыгармаларында кейшкер тшшде (кейде лирикальщ кейшкер автормен астасып, орайласып жатады) жергшкп тш ерекшеткгершщ кещнен колданьшуы — шыгарманьщ кундылыгын арттырады.
Дегенмен каламгер тшшде жергшкп ерекшелпстерд1 колдануында ею турл1 басты кемшшк байкалады: а) жергшки ерекшелпстерд1 автордьщ оз баяндауында (автор мен лирикальщ кейшкер сэйкес келмеген жагдайда) колдануы; э) сол ещрге жат, таныс емес, баска аймакта колданьшатын сездерд1 колдануы, ягни, автор жергшки тш ерекшелжтерш колданганмен, оныц кай аймакка тэн екендтнен туындайтын фактор, себеб1 лексикальщ ерекшелпстер зерттеушшер назарын ертеден-ак оздерше аударган, б!р т1лде сойлейтш ею адам оз ара тусшюкенмен, жекелеген создерд1 бшмеу1 немесе колданбауы, екппш жагынан, сол сезге плдпс жагынан назар аудартады.
Фонетикалык, грамматикалык ерекшелжтер сойлеунн тшшдеп кейб1р ерекшел1ктерд1 байкауга мумкщдак беред1, б1рак озара тусшуге елеулььщпал ете алмайды. Ал лексикалык ерекшел1ктерд1 жекелеген дыбыс, фонема, кос морфема
¿«к / ^о(ите: 1, ^у! / ^5вае: 2019
келемшде емес, тутас лексикальщ б1рл1к болгандьщтан, адресанттьщ ойын тусшуде олар мацызды цызмет атцарады (Сарыбаев, Кдлиев 2004: 25).
Прозальщ шыгармаларда лирикальщ шыгармалармен салыстырганда диалектЫк ьфлданыстар ете кеп кездеседь ДиалектЫк ь^олданыстар кебшесе автордьщ Т1лдш санасьшда к;алыптаск;ан угым ретшде немесе авторльщ позицияны аньщтау упин жэне кейшкер болмысын ашу мацсатында цолданады. Мэселен,
Тэтей, айщаныцызды уктым (^^шетцали 2008: 54).
Тэтей сез1 жасы улкен эйел адамга ¡зет бивдру сыпайыгершшкпен айтылатын царатпа сез ретанде Казак;станньщ оцтустак аймаьстарында цолданылады. Сонымен катар, батыс ещрлершде осы сездщ баламасы ретшде апай колданылады. Бундай цолданыстар жас жазушылардыц шыгармаларында кептеп кездеседь
Мысалы, Лира Крныстьщ «Бес тиын» шыгармасында
Оны кектемге салым бегде тэтей келш алыс-алыс жак;тагы балалар уйше альш кеткен (Жада гасыр эдебиеп 2015: 89)
Жозы - уйгыр тЫнен ауысьсан, аласа устел деген магынаны бщщред1. Мысалы: -Отырган ьсыз орнын табат та, оган несше киналдыц! — деп Саркыт оймактай сырлы ожау мен ею тостаганды дем алатын белмедеп жозыга цойып цайта шьщты (^эдиев 1989: 81).
Жозы сез1 кебшесе Алматы облысы Райымбек ауданыныц тургындары ьфлданады. Жозы сезш Б.Сарыбайдыц шыгармасынан кездеспремхз. Жозьшьщ эдеби тшдеп баламасы - устел, ас устель
Жергшки тш ерекшелпстершщ эстетикалык; мэш контекстеп колданысы мен шла уэждшп непзшде айцындалады. Шыгармада жергшки тш ерекшелштершщ цолданылуы белгЫ б!р аймацтьщ колоритш, шыгарманьщ шынайылыгын бередь Ол, ец алдымен, шыгарманьщ тацы- рыбына, мазмунына, суреттелетш оцигаларга, автордьщ мак;сатына, эстетикальщ идеалы мен шеберлЫне байланысты. Алайда эдеби т1лде жергЫкп ерекшел1ктерд1 шамадан тыс к;олдану да шыгарманьщ тЫн шубарландырып, тусшшпздпске урындырары сезыз (Сыздьщ 2005:151). Осыган орай, академик Р. Сыздьщ: «Тусшшлз болатын сез дер - белгЫ б1р аймацта гана жумсалатын жергЫкп сездер, олардыц шпнде диалектизмдер мен жергЫкп кэаби сездер, коне немесе сирек кдлданылатын сездер жэне жазушыньщ ез1 усынган жаца колданыстар. Демек, лексикальщ норма проблемасыньщ б!р ушы - керкем шыгарма тЫнде диалектизмдердщ керппсше барып йреледь
Еалым Р.Сыздьщ былай деп тужырым жасайды: «Сез жок;, жалпы кепшЫкке ортак; емес, цолдану аясы шектеул1 сездер мен тулга-тэсшдерд1 ешб1р себепыз тогытып жумсау принципшде эдеби нормага, оньщ пшнде улттьщ керкем сез нормасына кайшы екендЫ даусыз, б1рак; текспге бейтаныс элементтердщ цолданылу себептерш, уэждь уэжиздЫн, кажеттшк дэрежесш, лексика цазынасын байыту мумкшдпЧн т.т. жан-жадты тугел есепке алган кунде гана «шсЬ> диалектизмнен кашудьщ жен еместЫ жэне эцпменщ б1р ушы жазушы шеберлЫне (автор идеясына кызмет етпре биту сипатьша)
/ "Уо1ите: 1, ^у! / ^ввае: 1, 2019
тшелей катысты екещцп байьсалады. Демек, бул жерде норма проблемасы стилистика мэселелер1мен уштастырыла каралуга тшс. Коркем эдебиет тшнде диалектизмдердщ, кэс1би создердщ немесе баска да тосын колданыстардьщ орьш алуын соз еткенде, оларды эрдайым нормадан ауьпку, тш мэдениетш бузу деп тануга болмайды. Бугшп казак коркем сезшщ тш мэдениетш сактау дегенде, б1здщше, ец алдымен сезд1 дэл колданбау, ягни сезд1 орнымен дурыс жумсай алмау, кажетаз юрме сездерд1 енпзу, эдеби норма сыртьшда турган элементтерд1 emöip зэрушкыз текепге енпзудо айту керек» (Сшдык 2005:246).
Жогарьща айтылгандарга сай, Ka3ipri жас жазушыларымыздыц шыгармаларынан да кейб1р уэжс1з колданылган диалектшерд1 кездест1рем1з. Мэселен, Мирас Мукаштыц «Ак шагала» жинагында:
Espiöip жалыкдайды. 1^ынбайды. Шэбелеп кайта шыгады карсы алацга (Жаца гасыр эдебиета 2015: 141).
Кдс карая тощректеп кальщ тал-шшнс арасына сщш, мезгш-мезгш тым-тырыс жок болып кететшдер1 бар (Жада гасыр эдебиет1 2015: 144).
Жуынып турып ажырайып айнага караса, eKi K03i кып-^жыл, басы мыцгы-дыцгы. (Жада гасыр эдебиет12015: 135).
Дэл1зге беттегенде 6ipiH-6ipi кага-мага, сурше-мурше жулрген студенттерд1 корд1 (Жада гасыр эдебиеп 2015: 145).
Мирас Мукаштьщ пайдалануындагы шэбелеп, тал-шЫк, мьщгы-дацгы, ката-мага создершщ барлыгыньщ эдеби плде баламасы бар. Мэселен, шэбелеп ~ шэутдеп, тал-шшк~тал-фрай, мыцгы-дыцгы~мец-зец, цага-мага. цагып-согып. Автордыц колданысындагы диалектшер ешкайсысы автордьщ позициясына айкьшдап немесе кандай да 6ip максатта жумсальш турган жок, KepiciHine шыгарма мэтшш шубарлап тур.
Сонымен катар жогарьща бершген Мирас Мукаштьщ созшде кынбайды деген диалект соз колданылган. К^ьшбайды сезшщ магынасы диалектик сездпсте келесщей бершген:
ЩЛНБАУ
(К.орда, Арал) 6eri кайтпау. Жауынгерлер к ы н б а д ы, кайта олар einire тускендей (Э. Нурп., Курл., 7) (Диадектологмльщ сездк 2007: 525).
Осы секщщ диалектшерд1 уэжыз колдануды Ж.Шагатай мен Д.Нэутэйулыньщ шыгармаларынан да кездест1рем1з.
Желбуаз пенде атаулыныц 6ip кундпс жарьщ, жалт етш сусыган сэулеге мэз болып кун Keiiiyi де, TinTi барша OMipi де мэн-м^ьшасыз нэсте, адамныц куаныш-кайгысы, элденеге умтьшысы мен элс1з талпыныстары тугел1мен жалган, кенпа мунардай алдамшы козбояу гана (Ш^атм 2008:51).
£ilt / 'Volume: 1, ^yi / ^ssue: i, 2019
Дуниенщ барша жумбагын шешсе де, мукым адамзат эйел жаныныц купияларын толык ашуга кабшетс1з (Шстатм 2008: 54).
Сол ьщгайсыз куйд1 мен де 6ip пэсте басымнан кенгим (Жаца гасыр эдебиет1
2015: 89).
Жогарыда бершген узшдшердеп нэсте, мущлм, пэсте диалектшпс колданыстары уэжс13 пайдаланылып тур деп есептейм13. Бул сездердщ барлыгыньщ эдеби тшде баламасы бар.
Бул жердеп же лбу аз сез1не аймаьсгьщ сезджте келес1 магына бершген: ЖЕЛБУАЗ
1) (Гур., Мацг.) буаз деп журш кысыр шыгу..
2) (Крст., Жанг.) бос, куры. Шырагым, ж е л б у а з сезщщ койып жумысынды icTemi (К,ост., Жанг.) (Диалектологияльщ сездпс 2007: 284).
Автор желбуаз co3Íh пенде деген сезге экспресивтпс мэн устеу унпн колданган. Бул сездщ орньша бос журген пенде немесе бейкам, ешнэрсеш ойламайтын, 6ip кундпс OMÍp суретш пенде деп колданса, бул сез ripicecTepi авторлык прозицияны белгш 6ip децгейде жетюзе алмас едь
Жогарыдагы муцым ce3Í Казакстанныц турл1 аймактарында эртурл1 магынада колданылады:
М¥Щ»1М
1) (Алм.: Шел., Кег.) тпги, мулде, em6ip. Болат кггапты м у к ы м жатка айтады (Алм., Кег.). - Алда разы болсын, коп жаса! Муктаж болып отыр ек, м у к; ы м (Ж. Нэж1м., Kinne., 7). Ащпылар мрым тау еппасшщ езшдей-ак шапшандыкпен, эл1 орлеп барады (F. Сл., Кен, op., 8).
2) (Сем.: Аде., Кекп., Абай; Tay., К,ош.; Шыг. Каз., Болын.; МХР) букш, барльщ. Мукым 6ip ел мьщ койды бага алмай отыр (Сем., Акс.). Абайдьщ ел1мше м у к ы м ел болып кайгырдьщ (Сем., Абай).М рым 6ip тайпа елд1 чакырып той ютед1 (МХР). Букым туршде де айтылады. Тарбагатай тауыньщ куншыгысынан ыцырана кетершген ай м у к ы м элемд1 ак сут сэулеге орады (О. Бек., Эз от. еш., ).
3) (Ак;т., Ырг.) бекем, 6epÍK, мытым. К,арагым, жол жургенде нэрсеце м у к ы м бол (Акт., Ырг.).
4) (Гур., Мацг.) теп. Мен эншешн ойнасам о не не дегеш, м у к ы м (Гур., Мацг.). Осы журт сол жалгыз атты жолаушьщан неге корьщты? Сонша дурлыш, м у к ы м, С1рэ! (Ж. Нэж1м., Юшк) ^иадектологмльщ сездпс 2007: 485).
Осыныц пшнде автор мукым сез1 букш, барльщ деген магынада колданып тур.
Жас жазушьшардьщ шыгармаларын талдау барысында диалект1 сездерд1 автордьщ кездеген максатын жетюзу, бeлгiлi 6ip магына устеу ушш колданылатын жагдайларды кептеп кездестаруге болады. Мэселен,
Онсыз да суркай каладагы талгамсыздьщтьщ ец соракы улпс1 секивд, уш кабатты болса да келушшердщ ецсесш езгендей, мейшнше жер бауырлап, жатаганданып коршетш кестрсгз, суркай гимараттьщ нелштен балалардьщ еннисше тигеш де ешш тусшбейтш жумбак (Сарыб^ 2009: 73).
Осы узшдщеп кестрсЬ сез1 аймактык сезджте келесщей магынаны бшд1редь
КЕСП1Р
1) (Гур., Мацг.; Туркм., Таш.) тур, элпет, кескш, сиык. К е с п i р i жаман адамнан жаксыльщ шыга бермес болар (Гур., Мацг.). Мынадай к е с п i р i нашар затты алар ма адам (TypiKM., Таш.). Осы сэтте Ракымбайдыц кез алдына 03i кутан элп аксак немютщ к е с п i р i келд1 (С. Сешт., Сез., 8) (Диадектологи^шс создк 2007: 600).
Жогарыдай айткынымыздай бул сез авторльщ максатка жету yniiH колданылып тур. Мэселен, кесшнЫз~с^рсыз~тур1 нашар-кестрси деген кдтарда Kecnipci3 сезшщ экспресивтшк мэш баскаларга Караганда жогары болып, гимараттьщ сырт келбетшщ тым нашар екендп1н бщщрш тур.
Эйтеу1р мтрсЬ тарлктщ куйбещ мен таусылмайтын кам-карекета шашырадкы жуздерше абыржу мен лажсыздыктыц морш эбден терендеп, мулдем ешпестей етш баскан журттан ерекшелеп менмундадалайды (Шагатай 2008: 65)
М1Г1Р
1) (Орал, Орда; Гур.: Есб., Мацг.) маза, тыным. Ол 6ip м i г i р i жок адам (Орал, Орда). Ол м i г i р етпестен жумыс жасады (Гур., Есб.). Оларда еш м i г i р жок (К-Жумал., Айкас, ). Не де болса хан аулыньщ о шеи мен бу шетшде куш-туш м i г i р жок, абыр-саб^ (Э. Кекш., Уркер, 6) (Диадектологивдык создк 2007: 501).
Осыньщ алдында бершген мысалдагьщай, мшрсЬ тлрлш. колданысыньщ баска тынымсыз пйрлж~мазасыз mipnin колданыстарына Караганда магынасы каныгырак, куйбещ мен таусылмайтын кам-карекет1 коп, OMipi шаруасы бггпейтш т1рлк деген магьшада колданыльш тур.
Сонымен катар, жас акын-жазушылар диалектизмдерд1 кейшкер ерекшелт мен болмысын аша тусу yrniH, озшдк ерекшшгш таныту максатында колданылады.
Кейшкер образьш жандандыра тусу тэсшдершщ 6ipi - оныц тшнде сол ещрдщ жергшки ерекшелктерш беру. 0p6ip субъектшщ жасына, кызметше, OMip сурген ортасына, кунделки TipmmiriHe карай соз колданысы да баскалардан ерекшеленетпп белгЫ. Олай болса, жазушы образ сомдауда осы ерекшел1ктерд1 мумкшдМнше мол камтуга тырысьш, экстралингвистикальщ факторларды ескершедь
1 Талжан, 6api де бггл. Енда кеш болып тур... Енд1 телефон согуьщ артьщ... Мен сейлесе алмаймьш.. Тусшсейш?, - деп телефон кулагын коя салды (Алтай 1998: 49).
2 ^айымдна куда шакырайын деп жатыр екен (Сарыбай 2009: 85).
Кутпеген сэтте уыз сез1мге мелдектей толган журепм, элденеге май шпсендей кшкш, кеудемнен ушып кетердей орекпи сокты (Сарыбай 2009: 121).
МЕЛДЕК
(Жамб.: Шу, Луг.) тойып туру, тою. Су шип турган той деймш, мелдт атып тур той (Жамб.,Луг.) (Диалектологияльщ сездж 2007: 452).
Бул мысалдарда бершген жудэ, нэйет1, эйбат, тусшсейш, цайымдт (цайнымдии), мелдек диалектипк колданыстары кешпкердщ жергипкп ерекшелжтерш беру ушш колданылган.
Корыта айтканда, коркем шыгарма тшшде жазушы сол диалектшк аймактан шыкдандьщтан сез тандауда жастайынан сщген сезд1 алады. Улттьщ эдеби тшдщ тарих койнауында жатьсан диалектшердщ езше тэн ерекшелжтерш дурыс ажырату бугшп улттьщ тш мэдениетш котеруге де улкен ьщпал етед1. Ел1м1з егемендпс алганнан бер1 казак; тЫнщ когамдьщ кызмеп жанданган уакытта кептеген диалектшерд1 кдйтадан тшдпс айналымга енш, улттьщ тшдщ сездпс к;орын байытты, кептеген диалектшер терминдш сипат алып, улттьщ терминжасамныц кэдесше асты. Диалектшердщ сейлешс тшшдеп орфоэпияльщ ерекшелштерш сактау т1лд1к норманы калыптастырады.
Диалектизмдерд1 хальщтыц еткен тарихымен, эр аймакты жайлаган хальщтардьщ мэдени-шару^^^ ерекшелпстер1мен жэне аралас-куралас отырган кернп елдердщ ем1р1мен кабыстыра отырьш карастырган абзал.
Пайдаланылган эдебиеттер
Айтбайулы, 0м1рзак-Эбд1рахманов, Сауытбек жэне т.б. (2007). Диалектологияльщ создгк. Алматы: Арыс.
Алтай, Аскар (1998). Цыр мен цала хикаялары: Повестер мен эцгшелер. Алматы: Санат.
Сарыбай, Бейбгг (2009). Рауагаш ерше гулдейЫ. Алматы: Жальш.
Тулеуов, Ес1мбек-Аскар, Азамат жэне т.б. (2015). Жаца гасыр эдебиетг. Алматы: Санат
1^алиев, Еабдолла (1989). "Диалектик неологизм сездер туралы". Жогары оцу орындарыныц профессорлары мен оцытушылары, аспиранттарыныц мацалалар жинагы. Алматы: Мектеп, Б: 121-126.
К^алмаханбет, Мукамедкали (2008). Гул. Алматы: Санат.
Сарыбаев, Шора(2004). Цюац диалектологиясы. Алматы: Арыс.
Сыздьщ, Рабига (2005). Сез цудгретг. Алматы: Атамура.
Уэлиев, Нургелд1 (2007). Диалектизмдер цубыжъщ емес. Алматы: Айкын.
Шагатай, Жацабек (2008). Цандагаштыц шоц сыргасы: хикаяттар, эцг1мелер. Алматы: Жазушы.
/ "Уо1ите: 1, ^пуг I ^ваае: 1, 2019
References
Aitbaiuly, Omirzaq-Abdrahmanov, Sauytbek e.a. (2007). Dialektologiialik sozdik. Almaty: Arys.
Altai, Asqar (1998). Qyr men qala hikaialary: Povester men angimeler. Almaty: Sanat.
Beibit, Sarybai (2009). Rayagas erte guldeidi. Almaty: Jalyn. Esimbek Tyleyov-Asqar, Azamat e.a. (2015). Jana gasyr adebieti. Almaty: Sanat Qaliev, Gabdolla (1989). "Dialektilik neologizm sozder tyraly". Jogary oqy oryndarynyn professorlary men oqytysylary, aspiranttarynyn maqalalar jinagy. Pp: 121-126.
Qalmahanbet, Myqametqali (2008). Gul. Almaty: Sanat.
Sarybaev, Shora-Qaliev, Gabdolla (2004). Qazaq dialektologiiasy. Almaty: Arys.
Syzdyq, Rabiga (2005). Soz qudireti. Almaty: Atamura.
Yaliev, Nyrgeldi (2007). Dialektizmder qubyjyq emes. Almati: Aiqyn.
Sagatai, Janabek (2008). Qandagastyn soq syrgasy: hikaiattar, angimeler. Almaty: Jazysy.
