ФИЗИОКРАТИЯ ІЛІМІ МЕН ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКА АРАСЫНДАҒЫ САБАҚТАСТЫҚ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

УДК 33

Муратбеков Д.

Университет Казахстана

Гылыми жетекш^

Молдашов Н.О.

доцент м.а.эк.г.канд.

Университет Казахстана

Амангелды А.Б.

доцент м.а.эк.г.канд.

Университет Казахстана

ФИЗИОКРАТИЯ 1Л1М1 МЕН ЦАЗ1РГ1 ЭКОНОМИКА АРАСЫНДАГЫ САБАЦТАСТЬЩ

Аннотация: Бул мацалада физиократия сасяси экономия мектебшц тужырымдаган ойлары мен идеяларыныц мацыздылыгы, цазгргг тацдагы ауыл шаруашылыгы саласы арадагы байланысы мен цолданылу аясы зерттеледг. Теориялыц-методологиялыц эдгспен зерттелген тужырымдар абстракциялыц тургыдан царастырылады.Физиократтар мен цаз1рг1 экономикалыц усыныстардыц б1р1здыт мен б1регейлт т1рек реттде цолданылып, саяси экономия 1л1м1 - физиократияныц экономикалыц-саяси мэнг мазмундалады.

Кттт1 свздер: физиократия, саяси экономия, халыц шаруашылыгы, экономикалыц 1л1м, внд1р1с, пайда, ауыл шаруашылыгы, капитал, ресурс, нарыц субъектгсг, экономикалыц агент.

Методология

XVIII гасырдын, екiншi жартысында Францияда «физиократия» атауын алган мектеп жэне шм пайда болды. Смит "эр тYрлi кезецдерде жэне эр тYрлi хальщтарда эл-аукатты дамытудыц тYрлi жолдары адамдардыц саяси экономияныц "сауда жYЙесi", немесе "меркантилизм жYЙесi" жэне "ауыл шаруашылык жYЙесi" салаларыныц

байлыгын сатып алуы т^ргысынан ею тYрлi даму Yшiн себеп бердг Соцгысы «физиократия» деген атпен белгш болды . Б^л ^гым екi сезден тирады: "физио" - б^л табигат жэне" кратос " - билiк, ал бiрге - табигат кYшi немесе табигат билт. Физиократия терминiн гылыми айналымга алгаш енгiзген Пьер Самуэль Дюпон де Немур. Б^л багыттыц пайда болуы феодализм дагдарысыныц терецдеуiне байланысты болды жэне ол ел экономикасынын, негiзi ретiнде ауыл шаруашылыгыныц апатты жагдайга экелген абсолюттiк монархияныц кYшеюi аясында еттi.

Францияныц Англиядан айырмашылыгы, Францияда мануфактуралык ендiрiстiц ныгаю процессi орын алмады, енеркэсiптiк тецкерiс тiптi басталган жок. М^ныц себебi ретiнде мYлдем ауыр салык жYЙесi жэне ХУШ гасырдыц басында Пьер Буагильбер сынаган феодалдык пайдаланудыц сакталып отырган нысандарын карастыруга болады. ¥сак регламенттелiнуi жэне езшщ дамыму децгейiнiц темендiгi енеркэсш орындарыныц тауарлардыц жаппай ендiрiсiн камтамасыз ете алмауына экеп соктырды. Б^л жагдай келiк куралдары, транспорт жYЙесi мен коммуникациялык байланыстыц дамуын тежедг Пайда табу Yшiн жаппай ендiрiстi аз шыгынмен камтамасыз етуге болатын ендiрiс саласын табу кажет болды. М^ндай талаптарга 16 гасырда тек бiр гана материалдык ендiрiс саласы - ауыл шаруашылыгы сэйкес келдг Жацаша iлiмнiц жактаушылары экономикалык реформалаудыц негiзiн колдады. Шын мэнiнде, б^л тауарлардыц жаппай ендiрiсiн, оны жYрriзудщ аздаган шыгындарын жэне сырткы нарыкта отандык тауарлардыц жогары бэсекеге кабшеттшпн камтамасыз еткен саланы iздеу болды. Баскаша айтканда, енеркэсiптiк капиталдыц пайда болу мYмкiндiгi. Алайда, б^л мектептщ басшысы Ф. Кенэ тiптi осы мщдетл шешедi деп ойлаган жок Шотландиялык А. Смит Парижде болган кезiнде физиократтармен жакын танысып, оларды бiртYрлi экономистер деп атады. Мектептщ белсендi емiрi 1756 - 1778 жылдары орын алды жэне 1776 жылы А. Смиттiц "халыктар байлыгы" атты кiтабыныц шыгуымен ез емiрлерiн аяктады.

Физиократтар теориясыныц ерекшелiгi Францияныц ауыл шаруашылыгы ендiрiсi

мен салык саясатына ерекше рел белуiнде. Физиократтар ауыл шаруашылыгында,

пайдалы казбаларды ендiру, балык жэне т.б. аулау бойынша ецбек, сондай-ак ауыл

шаруашылыгында басты ретiнде пропорцияларды сактауга ыкпал ететш ецбек болып

151

табылады деп есептедг Б^л Казахстан Yшiн де мацызды. Эйткеш, когамныц табигатпен YЙлесiмi жок жэне ауыл шаруашылыгында тепе-тецдiктi колдау жок секiлдi кате т^жырымдардан сактану кажет. Ф. Кенэнен кейiнгi экономикалык ой негiзi "табиги тэртiп" идеясы ^сынылган кезкарастар жYЙесiнiц айкын тYрiне ие болды. "Барлыгы осы элемде табигат зацдарына багынады, - деп жазды Ф. Кенэ, - адамдар осы зацдарды тYсiну жэне оларды сактау Yшiн жеткiлiктi акылга ие". Осыдан табигат зацдарыныц жалгасы ретiнде когамдык зацдардыц объективтiлiгiн тану пайда болды. КYмэн жок, м^ндай т^щымды ой келпруге бiлiктi медицина мамандары тэжiрибесi кемектестi жэне оган кез жетюздг Физиократтар ортасындагы ец мацызды, кернеки т^лгаларыныц бiрi - Анн Робер Жак Тюрго (1727 - 1781). Жаца мектепте жеке т^лгалар мен олардыц к^рушыларыныц аттары дерлiк естг Тюргодан баска , оган Пьер Самуэль Дюпон де Немур, Д ' Аламбер, Виктор Мирабо, П. Мерсье де ла Ривьер, Летрон юрдг Дюпон де Немур б^л "мYлдем жаца оку" болганын жэне д^рыс болганын айтты, ейткенi онымен (оку) экономикалык ойдыц жаца кезещ - экономикалык гылым ашылды, оныц екiлдерi езiн экономистер деп атады. Доктор Ф. Кененiц айналасында бiрiккен адамдар тобы осылай аталды. Мектептщ басты екiлi Ф. Кенэ зерттеу ж^мысыныц реттелген кYЙi Кенэ "экономикалык кестесГ болып табылады.

«Экономикалык кесте» проблемаларын эзiрлеу физиократ оку-iлiмдерiнiц басты элементше айналды. Ф. Кенэ оныц непзше когамныц белгiлi бiр кезецге арналган жай-кYЙiн аныктау Yшiн практикалык к^ВДылык туралы ереже салды. Ф. Кенэ денсаулык жагдайын немесе ауруын аныктау - оныц к¥рамдас белiктерiн iске асыру барысында сэйкесшздштщ болуы немесе болмауы бойынша аныкталды. Экiнiшке орай, экономикалык теория эдютершщ немесе кагидаттарыныц б^л практикалык белт ^зак уакыт бойы ^рпактары гана емес, сонымен катар, А. Р. Тюрго сиякты езiнiц кернектi пiкiрлестерi де байкаган жок. Баскаша айтканда, кесте Ф. Энгельс "Сфинкс к^пиясы" деп аталатын проблемалык мэселе, актацдак болды.

¥зак уакыт бойы кестеде капиталдыц когамдык есуiнiц кецейтiлген н^скасы гана кердiк, ол "кара н^скада" Р. Кантильонмен келтiрiлген. Капиталды жэне оныц к¥рамдас белiктерiн талдау когамдык капиталды кайта к¥ру процесiн зерттеудеп бастапкы пункт

болды. Ф. Кенэ алгаш рет гылыми айналымга кайта ендiру ^тымын енгiздi жэне макроэкономика непзш калады.

Ф. Кенэ экономикалык саясатындагы негiзгi орын мемлекет пен экономиканыц езара карым-катынасы мэселесi болды.

Егер мемлекет баскарудыц экономикалык кагидаттарын, тшсл экономикалык зацдарды ^станса, когамныц байлыгы еседi. Оныц Yстiне, принциптердi оныц белiктерiне емес, тугас колдануга болады. Мемлекеттiц акылга конымды экономикалык саясатында байлыктыц есуiн керген У. Петтидщ кезкарастарына караганда Ф. Кенэ оган (мемлекетке) екi жагдайда пайдалану Yшiн тек кана кыска мерзiмдегi проблемада араласуын жен кердi:

а) экономика ауруы кезiнде дэрi-дэрмек функциясын аткару, ягни ел экономикасындагы дагдарыс жагдайында, халык шаруашылыгы «ауырган жагдайда»;

б) экономикалык кагидаттардыц б^зылуынан кейде туындайтын процессте ел немесе халыктыц бiр белiгi тарапынан "табиги тэртш" ю-кимылыныц кедергiлерiн алып тастау. Б^л жагдайда адамдарды абсолюттi монархия аппаратыныц шнлректерш пайдалана отырып, акикат жолына кайтару кажет, мысалы, меншiк иелерi каражаттыц бiр белiгiн ауыл шаруашылыгы ешмдерш сатып алуга емес, сэн-салтанат заттарын сатып алуга пайдаланган жагдайда. Б^л жагдайда олардыц шыгындарыныц осы белтн кейiннен ендiрiстiк кластыц пайдасына кайта белу Yшiн мемлекет салыгымен салу ^сынылды.

Ф. Кенэ «табигат зацдары» деп болашак мемлекеттiк кайраткерлердiц зерттеуше жэне пайдалануына жататын табигат зацдарына сэйкес келетiн экономикалык зацдар ескершдг Калыптаскан буржуазиялык к¥рылыстыц зацдары феодализм зацы ретiнде карастырылды, оны реформалауга талпынысы Ф. Кенэ басты инициатор ретшде танымал болды. Шын мэншде, реформалар буржуазиялык к^рылыстыц калыптасуына катысты болды. Б^л ереже Yндiстан деп кабылдаган Колумбтыц Американы ашылуын еске салады.

Кенэнщ ец мацызды ж^мысы атакты жэне казiргi кYнге дейiн мацыздылыгын

сактап келе жаткан "экономикалык кесте" (1758) болады, оны француздар аса Yлкен

мактанышпен, адамзат тарихындагы мацыздылыгы жагынан Yшiншi болып саналатын

153

жацалык деп атайды жэне оныц бiрiншi бедерiн, практикада элементтерш колданылуын галымдарга мойын с^нбаган Людовик XV адамдарыныц ездерi жасаган. Монарх галымга жаксы карап, тiптi оны дворяндык кадiр-касиетке салып, титулмен бiрге жердi меншiктеу к^кыгын сыйлаган. Рас, б^л Ф. Кенэнiц езiнiц Людовик ракымы туралы терiс пiкiрiн езгерткен жок. Адам бола т^ра, ол король сарайыныц iстерiне кез келген катысуын барынша жактамады. Д ' Аламбер оныц мiнезiнiц осы белгiлерi туралы жазган, ол елдiц тшн бiлмейтiн сарайда емiр CYрген философ санаган. Король министрлердi тагайындады жэне отставкага жiбердi, ал антресольдерде гылыми емiр кайнады. Кенэ туралы айтуга болатын жайт, б^л 30 жастагы бозбаланыц басы бар 80 жасар карт, Аламбер айтуынша. 1766 жылы физиократтар ортасында А. Смит бiрнеше кештер еткiздi. Антресольдердiц кожайынын басында аныктау киын болды, ейткенi осы когамда жYргiзiлген ете еткiр мэселелер бойынша пiкiрталастар Yнiн ете мейiрiмдi жэне сыпайы болды. Физиократтар позицияларын Маркиза Помпадурдыц елiмi темендеттi, себебi оныц белсендi катысуыныц аркасында бiркатар физиократтардыц экономикалык эксперименттерi жYргiзiлдi. Рас, физиократтардыц гылыми идеяларын 1774 - 1776 жылдары А. Р. Тюрго, елдiц каржы бас бакылаушысы (министр^ лауазымында iс жYзiнде дэлелдей алды. Бiрак iс кисынды соцына дешн жеткiзiлмедi. Гасырлар бойы созылып кеткен проблемалардыц тYЙiнi 1789 жылы ¥лы француз буржуазиялык революциясымен гана бiр сагатта кесiлген. Оган дейiн Ф. Кенэ емiр CYрген жок. Ол 1774 жылдыц 16 желтоксанында Версалда кайтыс болды.

Ф. Кенэнiц тюршше, мемлекеттiк араласуынсыз когам байлыгын молайту юке асырылмайды, экономикалык есiм болмайды. Сонымен катар, ол галымдардыц релi ретiнде, экономикалык завдылыктар мэнiн бшмд^ парасатты билiктi жинаган монархия басшысы - патшаныц назарына жеткiзуден тирады деп санаган. Мемлекеттiк билiк зацдар шыгара отырып, олардыц табиги зацга сэйкестiгiн ескеруi тиiс, б^л нег^рлым тиiмдi оц тэртiпке ыкпал етед^ б^л тап арасындагы катынастарды YЙлестiруде керiнiс табады. Ф. Кенэ емiр CYрген кезде б^л идеяны болашак монарх Людовиктiц XVI мемлекеттiк баскару к^пияларын окыту жолымен жYзеге асыруга тырысты.

Физиократтар арасындагы ец жаркын фигуралардыц бiрi Анн Робер Жак Тюрго (1727 - 1781) болды. Оныц экономикалык гылымныц дамуындагы ецбегшщ мэнi -физиологиялык идеялардыц дамуын жалгастырып кана коймай, жаца мектеп калыптастырган бiркатар негiзгi ережелердi тYзетiп, толыктырып, оларды сапалы жаца децгейге кетерушде.

Ф. Кенэмен жэне оныц жактастарымен танысу А. Р. Тюрго Yшiн Францияныц сол кездегi экономикалык болмысын пайымдауда жаца кезец болды. Ол теориялык бiлiмi калыптаскан экономист ретшде физиократияга келдi, соныц аркасында физиократия кезiнде байкалган догматизм мен белгш бiр шектеулiктен кугылды. Б^л жас галымныц ецбектерiнде физиократияныц жаца ережелершде керiнiс тапты.

Оныц реформаторлык кызметке бейiмдiлiгi, Лимождагы бiркатар экономикалык эксперименттердщ оц нэтижесiмен бекiтiлуi, Версалда жогары билiкте отырган шенеунiктерге байкалды жэне дарынды баскарушыны Людовик XV король сарайында бас каржы бакылаушысыныц (министрiнiц) орнын алуга шакырады. Сол кездеп Франция каржы жYЙесi кайгылы жагдайда болды жэне король сарайы калыптаскан жагдайды позитивтi арнага езгерте алатын жiгерлi жэне iскер адамга кажет болды. А. Р. Тюрго Yшiн бкл физиократиялык мектептiц ж^мысын жYзеге асырудыц бiрегей мYмкiндiгi болды.

Тюргоныц Каржы министрi лауазымындагы мансабы 1774 жылдан берi жалгасты.

1776 ж. осы уакыт iшiнде ол физиократизм рухында бiркатар прогрессивтi

экономикалык реформалар жYргiздi. Алайда, Yстем таптыц карсылыгы соншалыкты

агрессивтi болганы, реформалардыц нэтижелерi 1776 жылдыц 12 мамырында оныц

отставкадан кейiн де аягына дейiн жеткiзiлмеген болып шыкты. Осыдан кейiн Тюрго

психологиялык кYЙзелiске ^шарап, тек 5 жыл емiр CYPдi. Оныц денсаулыгы сол уакытта

катты б^зылды. Жылжуга тек аякка кажет кемекшi балдактарды, жакындастарымен

калжыцдаганда "менщ табандарым" деп санап, б^л уакытта демалу Yшiн ауыр екi

министрлш кызметте отырды. Ол езiнiц соцгы ж^мысын СолтYCтiк Америка

Францияныц кателжтерш кайталамайды деп Yмiттенiп, Бенджамин Франклинге

арнады. 1781 жылы 20 наурызда Тюрго кайтыс болды. Алайда, реформаныц соцына

дейiн оларга танылмаган, тек адамзат тарихындагы ец катыгез жэне канды окигалардыц

155

бiрi 1789 - 1793 жылдардагы ¥лы француз буржуазиялык революциясы барысында езiнiц одан эрi дамуына ие болды жэне жаца шмдердщ пайда болуына септiгiн тигiздi.

Практикальщ зерттеу бвлiмi

Мемлекеттiц экономикага катысты тYЙiндi проблема баска проблеманы -экономиканыц саясатка аракатынасын кYн тэртсбше койды, ол шартты тYPде 5 тармакка жеткiзуге болатын экономикалык саясаттыц бiркатар ^сак ережелерiнде езiнiц егжей-тегжейiн талдауга болады. Кенэнiц практикалык колданба принциптерi темендегiдей болды:

1. Францияныц саяси курылымы дiнмен жарык керген агартылган абсолюттiк монархия болуы тиiс. Мемлекеттiк аппаратта iрi жер иеленушшер мен аристократтар емес, агартушы адамдар болуы тиiс, олар аристократтар болуы тшс, олар аристократтар, олар аристократтар, олар аристократтар, олар аристократтар, олар аристократтар, олар когамды кедейлшке алып келедi. Эндiрiстiк емес класс, егер оны билiкке жiберсе, ез б^йымдарына ерекше артыкшылыктар мен жогары багага ^мтылу аркылы ауыл шаруашылыгы енiмдерiнiц багасын темендетуге ^мтылады, б^л ауыл шаруашылыгыныц жалгыз ендiрiстiк саласыныц дамуын тежейдi. Ф. Кенэ халык билiгiнiц белсендi жауы болды, ейткеш оныц пiкiрiнше, к^марлыкка ^шыраган надандык пен акылсыздык мемлекет толкытуга ^шырап, коркынышты салдарга экеп соктырады. Айта кету керек, соцгы ереже А. Смиттщ идеяларымен Yндеседi.

2. Ауыл шаруашылыгын дамытуды жалдамалы ецбектi пайдалана отырып, фермердi дамыту аркылы жYргiзу тиiмдi.

3. Жеке кэсiпкерлiкке салык салу керек , себебi б^л жеке капитал иеленушiге жалгыз артыкшылык, ол телеуге тиiс меншiк иелер^ оныц жалгыз иелерi. Б^л колда бар феодалдык жYЙенi сактау шегшде когамныц ендiрiстiк жiктерiнiц пайдасына Yстем таптарыныц меншiгiнiц езiндiк экспроприациясы болды.

4. Энеркэсш пен сауда ендiрiстiк емес кызмет тYрлерi болып табылатындыктан, ягни таза енiм жасамайды жэне егшшшкл ^стауда т^ратындыктан, олардыц шыгындарын барынша оцтайландыру кажет. Ол Yшiн сауда мен енеркэсiптi дамытуга салынатын салыкты темендету кажет.

5. Ауыл шаруашылыгында таза ешмнщ есу нэтижес бар ендiрiстiк шыгындарды барынша ынталандыру, ал бедеулшт (енеркэсiп пен саудада) соцгысыныц иыгына ауыстыру.

Франсуа Кенэнщ экономикалык пайымдаулары мысалы:

1. когамдык енiмнiц к^ны 7 млрд. ливрге тец, оныц 5 млрд.ауыл шаруашылыгы саласында пайда болсын делiк.

2. Талдаудыц бастапкы ережелерi жорамалдар болып табылады. Жыл басынан берi ауыл шаруашылыгында куны 5 млрд. ливрге тец болатын ешм жасалынды. Оныц iшiнде 2 млрд. ливр - "жыл сайынгы аванстар"; 1 млрд.ливр - "бастапкы аванстар"; 2 млрд. ливр - "таза ешм".

3. Бедеулш класс (енеркэсшшшер) 2 млрд. ливр сомасына енеркэсш енiмiн курды.

4. Жер иеленушшер жер шаруаларына жалга берiлген жер Yшiн рента тYрiнде алган 2 млрд. ливр акшалай сомамен ие болады.

5. Демек, когамдык жиынтык енiм 7 млрд.несер.

Тауарлар мен кызметтердщ айналысынан т^ратын айналыс процеа бес актiден тирады:

I акт: дикандар фермерлерден 1 млрд. ливрге азык^лш сатып алады;

11акт: жер иемденушшер енэркiсiп орындарынан 1 млрд. ливр сомасына тец арнайы ендiрiс куралдары мен бейымдарды сатып алады;

III акт: енеркэсiпшiлер фермерлерден жер иеленушшерден алынган 1 млрд. ливрге тец азык^лш енiмдерiн сатып алады;

IV акт: фермерлер 1 млрд. ливрге тец буйымдар ды енэрюсштен сатып алады;

V акт: енеркэсшшшер фермерлерден 1 млрд.ливрге ауыл шаруашылык шиюзатты сатып алады.

А. Р. Тюрго кызмет экономикалык гылым теориясыныц гана емес, шаруашылык тэжiрибесiнiц да дамуына терец iз калдырды, бул жиi кездеседг Физиократтар реформалардыц алгашкы талпыныстарын ещрлш децгейде кабылдады. Мысалы, ол жол жYPу ережесiн бекiттi, шаруалар мен т. б. бiркатар елеулi босацсуларды енгiздi.

Алайда, нагыз реформатор ретшлде ол XVI Людовик корольi сарайында езiн

керсеттi. Бул реформалардыц мэш мен негiзгi багыттары 6 эдиктада пркелдг Мэселен,

157

олардын, шшде бiрiншi, табиги жол салгырты акша жинагымен ауыстырылды, екiншiсi - нан саудасынан алынатын мемлекеттiк алымдарга тыйым салынды, Yшiншiсi -саудагерлерден сауда салыгынан барлык баска салыктарды жойды, бiрак феодалдык жуйе бойынша эшресе куатты соккы ретiнде коленер цехтары мен гильдиялардыц жойылуы керiнiс тапты. Соцгы ею эдикталар Францияга экелшетш майга жэне ет саудасынан алынатын алымдарды алып тастады. Сондай-ак астык багасын реттеу де жойылды.

Осы прогрессивтi шаралардыц барлыгы Франция экономикасыныц дамуына ыкпал етуi тиiс едi. Алайда, реформаларды жYзеге асыру барысында дворян мен мемлекеттен билш бiртiндеп жэне байкаусыз жаца класс - буржуазияга кештг Бул Yстемдiкке дворяндык тап сене алмады. Бул жагдай, егер билштеп адамдар оларды орындауга мYДделi болмаса, ец жаксы жобалар эркашан мемлекеттш децгейде белiнуi мYмкiн екенiн керсетед^ казiрri Казакстандагы жагдай осыныц айкын мысалы болып табылады.

Дэл осы физиократтар "Laissez faire, Laissez passer" уранын усынган экономикалык либерализмнiц алгашкы идеологтары болды. ("Не iстегiцiз келедi, ютеуге руксат берiцдер, кайда баргысы келед^ баруга мYмкiндiк берiцiздер ").

^орытынды

Корытындылай келе, темендегiдей тужырым жасауга болады. Физиократия мектебiнiц казiргi экономика ойларыныц негiзiн салды. Кдарп экономикалык жYЙемен арадагы байланысы ете жогары жэне келесi жагдайлармен керiнедi:

1. Белгш бiр енiм беретiн саланы зерттеп, экономикадагы орнын аныктап, ендiрiс саласын зерттейдi. Дагдарыстан шыгу, экономикалык ерлеу, когамды байыту мэселелерi халыктык шаруашылык сипатынан карастырылды.

2. Ка^рп замангы экономикалык тэуелсiздiк пен саяси егемендштщ езара байланысы бар кубылыс екенiн дэлелдейдi. Кргамда орын табатын астык дагдарысы, жер проблемалары туралы алгашкы кадамдар жасайды.

3. Экономикалык либерализмге жол бердг Нарыкта sp6ip субъектi мен экономикалык агенттщ ез icTepi y™h жауапкершiлiгi, езшщ мYддесi Y™iH кандай да 6ip шаруашылыкрен айналысуга еркшдш бepiлуi.

ПайдаланылFан здебиеттер

1) Блауг М. Физиократия // Экономическая мысль в ретроспективе = Economic Theory in Retrospect. — М.: Дело, 1994. — С. 21-27. — XVII, 627 с. — ISBN 5-86461-151-4.

2) Гейсман А. «О сущности физиократического учения и о его значении в истории политической экономии» (1849);

3) Кареев Н. И., Милюков П. Н. Физиократы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

4) Кенэ Ф., Тюрго А. Р. Ж., Дюпон де Немур П. С. Физиократы. Избранные экономические произведения — М.: Эксмо, 2008.

5) Подолинский С. А. Труд человека и его отношение к распределению энергии М.: Белые Альвы, 2005, ISBN 5-7619-0194-3

6) Смит А. «Богатство народов» (кн. IV, гл. 9);

7) Физиократы / М. Г. Покидченко // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.

8) Физиократы / Семенкова Т. Г. // Ульяновск — Франкфорт. — М. : Советская энциклопедия, 1977. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 27).

9) Черковец В. Н. Первая экономическая система буржуазной политической экономии (физиократизм) // Всемирная история экономической мысли: В 6 томах / Гл. ред. В. Н. Черковец. — М.: Мысль, 1987. — Т. I. От зарождения экономической мысли до первых теоретических систем политической жизни. — С. 471-478. — 606 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-244-00038-1.

10) Энгельс Ф. «Анти-Дюринг» (отдел 2, гл. X, содержащая оценку Марксом «Экономической таблицы» Кенэ)