CC BY
1ФИЗИКАНЫ ОЦЫТУДА ЭКОЛОГИЯЛЬЩ ТЭРБИЕНЩ МЭН1
ЖАНАДИЛОВА КАРЛЫГАШ САРСЕНБАЕВНА
Магистр, Абу Али Ибн Сина жогары колледжi, Физика пэншщ окытушысы, ТYркiстан
облысы Сарыагаш каласы, ^азакстан
Аннотация: Fылыми-техникалыц прогрестщ жедел даму барысында, цогам мен табигаттыц царым-цатынас мэселестдег1 курдел1 шиелетстерд1 дурыс шеше б1лу, букш жер шарыныц болашагын, эрб1р адамзаттыц ем1рт сацтауга мYмкiндiк туады. Ойткет, енд1р1стщ дамуы барысында табиги цорлардыц дагдарысца ушырауына, цоршаган табиги ортаныц ластануына себепшi болып, жаца дагдарыстардыц туындауына уйытцы болады. Табигат элемi адамдардыц тiршiлiк ету ортасы. Ал, адамдар табигатсыз емiр суре алмайды.
ЮлттЫ свздер: Физика, Эклология
Соцгы жылдардагы мемлекетпк жоспарларды орындау, eндiрiстi еркендету непзп мшдет болып, табигатты (ауаны, суды, еамдштер мен жануарлар дYниесiн) коргап, ядролык жарылыстар, табигат байлыктарын орынсыз пайдалану, табигатты ауруга ушыратты. Жутатын ауамыз, iшетiн суымыз, жейтiн тамагымыздыц к¥рамында улы заттар кeбейдi. Заводтардан шыгатын калдыктар CYЗгiден дурыс eткiзбестен ауага таралып, осыныц нэтижесiнде екпе, рак, жYрек, психикалык аурулар саны кебешп барады. ДYние жYзiлiк денсаулык сактау уйымыныц мэлiметiне CYЙенсек, аурулардыц 80-90% шетш ас суынан жэне жутатын ауадан туындап отырганы кeрiнедi.
^азакстан азаматтарыныц денсаулыгы, бiлiмi мен эл-аукатыньщ артуын камтамасыз ету максатымен, Президентiмiз Н. Э. Назарбаевтыц «^азакстан 2030» атты ез халкына жолдауында адамдардыц денсаулыгын жаксарту, ауруларды болдырмау жэне салауатты eмiр салтын калыптастыру Yшiн экологиялык проблемаларды шешу кажеттiгi атап айтылган Президенттщ жолдауында: «Экологиялык нашар ахуал бYгiнде адам eлiмiнiц 20%-ке себеп болып отыр, ол кейбiр аймактарда жагдайы мунан да киын, отандастарымыздыц Yштен бiрi сапасыз тамактанбау да терiс демографиялык салдарга экеп согады; - деген.
Озон кабатыныц жукаруы, улы тузды жацбырлардыц жаууы, химиялык заттармен ластануы - адамныц iс-эрекетiнен жасалган касiрет болып табылады. Табигаттыц осындай кYЙге ушырап, елiмiздiц кептеген жерлерiнiц апат аймагына айналуыныц бiр себебi -экологиялык бшм мен тэрбиенiц тeмендiгi.
Цоршаган ортаны коргау - адамзаттыц алдында турган басты проблемалардыц бiрi. Табигатты коргау такырыбымен жеке таныстыруда физика сабагыныц да мYмкiндiктерi кеп. Муныц eзi физикалык зацдар мен кубылыстардыц мэнш ашып, сабактыц кызыкты eтуiне себеп болар едь Окушыларга табигатты коргау кажеттшн техниканыц кауырт дамуы оган елеулi зиян келтiретiндiгiн ескерту орынды. Ауаныц ластануы жeнiнде накты фактшер келтiрген жен. Мысалы жыл сайын элемдiк мухитка он миллион тоннага жуык мунай агызылады. ^азiрri кезде ауа атмосферасында газ тектес жэне катты коспалардыц Yлесi елеулi артуда. ДYние жYзiндегi барлык энергетикалык кондыргылар атмосферага жыл сайын 200-250 миллион тонна ^л жэне 60 миллион тоннага жуык ^гаррт ангидрид шыгарады. Никель зауытыныц электр балкыту цехтарында пайдаланылган газдыц курамыныц % белшн металл курайды. Мiне кэсiпорын тек ауаны ластап кана коймай багалы шикiзаттан да айрылып отыр.
Ластаудыц тагы бiр кeзi автомобиль транспорты болып табылады. 300милионнан астам штен жанатын двигателi бар автомобильдер жыл сайын ауага миллиондаган тонна ^ирт жэне азот тотыктарын, сутектi кeмiр, кeмiртектi тотыгын шыгарады. Муныц eзi адамга кауiптi. Ластанудыц физикалык факторларына электромагниттiк eрiс, шу, радиоактивтi сэулелену, вибрация, гравитациялык eрiс жэне енеркэсштш кондыргылардыц жылуы жатады.
Вибрация - эртYрлi механизмдер жумысыныц нэтижеа. Ол жабык гибратта жумыс iстейтiн машиналар екеш белгiлi, онда вибрациядан адамдарды коргау кажет немесе вибрациясын ауыр транспорттыц жYрiсiшц эсерiнен пайда болган вибрациядан архитектура ескерткiштерi бYлiнуде. Кене архитектура ескертюштерш бYлiнуден сактау Yшiн физиктер темiр бетон блоктардыц арасына каучук блоктар салынган корзина жастыкты асфальтталган жол салуды усынады. Осы материалдарды физика пэнiнен «Еркш жэне ершаз тербелютер» такырыбын еткенде колдануга болады.
Бiз дыбыс элемiнде емiр CYремiз. ^ажетп сигналдардан бетен бiзге транспорттыц, жумыс iстеп турган машиналардыц жэне бар дауыска койылган аудио аппаратуралардыц Yнi эсер етедi. Дегенмен адам толы; тыныштыкта емiр CYре алмас едь Адам дыбысты толы; ести алады. Бул жапырак сыбдыры акырын ойналган музыка тагы баскалар. ^оршаган ортадагы сан алуан дыбыстыц шшде хаостык жагымсыз тYрi шу. Шумен адам баласы ежелден кYресiп келедь Мэселен, Италиядагы Сибарис атты ежелп грек колониясыныц тургындары ез каласында тYнде шулауга тиым салып, устахана мен шеберханаларда кала сыртына салгызатын болган. ^атты дыбыс зиянды. Шу адамда кан айналымын бузады, зат алмасу езгеред^ асказан жарасын, гипертонияны т. б. аурулады тудырады. Шу децгешнщ нормалары бар. ^аушт децгей, аса кауiптi табалдырыгы, метр болу децгеш.
Радиоактивт1к ластану каупi уранныц ыдырау реакциясы ашылганнан бастап пайда болды. Бул баска ластану кездерше караганда ерекше болып табылады. Радиоактивт нуклидтердi ядросы тураксыз химиялык элементтердщ зарядталган белшектер шыгаратын кыска толкынды электромагниттiк сэулелену деуге болады. Биосферада радиоактивт сэулеленудiц екi тYрi белгш:сырттай жэне iштей сэулелену. Сырттай сэулеленудщ кезi радиоактивтiк нуклид аркасында болады. Ал, штей сэулелену адам агзасына су, тамак жэне ауа аркылы тYCкен радиоактивтi элементтер аркылы жYредi. Радиоактивтi сэулеленудiц адам агзасындагы мелшерш айкындау Yшiн рентгеннiц биологиялык эквивалентен (бэр) немесе зиверт (Зв)елшем бiрлiктерi пайдаланылады. Кеп жагдайда радиоактивтi ластану биосферада адамныц колынан жасалады десек болады. Мундай ластану атом электростанциялары, ядролы кондыргысы бар су асты кайыктары, уран ендiрi жэне т. б ендiрiстерде радиоактивтi калдыктарды тшмаз колданудыц нэтижесiнен пайда болады. ^органыс жолдарын пайдалану зацдылыктарын бiлсе жэне орындаса мундай ластанулар адам агзасына жэне коршаган ортага зияны болмас едь Осы маглуматтарды «Радиоактивт сэулелер, биологиялык эсерЬ» такырыбында айтса окушылар радиация угымына косымша мэлiметтер алар едь
^азiрri тацда екiнiц бiрiнде уялы телефон. Осы телефонныц адам агзасына каншалыкты зиян екенiн бiлемiз бе? ^азiр элем галымдары бул тургыда белгiлi бiр тужырымдамага келе бастады. Мэселен уялы телефон адамныц зердесш зардапка ушыратады. Есте сактау кабшеп мYлде жойылады. ¥ялы телефонмен узак сейлескен адам ашушац мазасыз кYЙгелек болады. ¥ялы телефон электромагнитпк толкынныц ортасы екенi белгiлi. Ал адамныц езi электромагниттiк толкындардыц жуйеа болып табылады десек кате айтпаган болар едiк. Бэрiмiзге белгiлi бiздiц канымыз тузды оц жэне терю иондар (NaCl). Осыган сэйкес бiзде диффузиялык ток туады. Одан эрi кандай процесс жYретiнi белгiлi, электр тогы, электромагниттiк ерiс, одан эрi аура, биополе т. б.
Элемдеп галымдар уялы телефонныц эсерiнен адамныц денсаулыгына зиян келетiнiне еш ^мэндары жок екенiн айтады. Мэселен 2010 жылы 500000 адам мидан закымданган болса, кез ауруына шалдыккандар саны да осынша болатыны белгiлi болып отыр. Муныц бэрi уялы телефонныц эсерь ^азiрri тацда бул керсетюш жылына 30-50 мыц болып отыр. Осы жайттарды бiле отырып «Электромагнитпк толкындар» такырыбында сез козгасак бундай керсетюштер болмас едi. Эрине бул телефонды колдануга болмайды деген емес. ¥ялы телефонды калтада жYрек тусында белде косулы кYЙде устамау, машинада, лифтще жэне металлмен коршалган аумактарда колданбау т. б сиякты кейбiр зацдылыктарын сактау кажет.
Физикалык факторлардыц бiрi - жылулык ластану. Ауага кэсiпорындар мен жеке кондыргыларда пайдаланылган бу мен газдар аркылы жылу белiнiп, оныц жылдык Yлесi
мьщдаган кдлага жетедь Энергияны пайдалану каркыныныц ecyi жылулык баланстыц ягни климаттыц eзгерyiне экеп согады. Сонымен 6ipre кыздыру кезшде ауадагы су буымен кeмiркышкыл газыныц молекулалары ^ншц кыска толкынды сэулелерш eткiзедi де оны жутып алады, ягни жерден таралатын узын толкынды сэулелердщ 78 пайызын устап калады. Мiне сол себептi СО2-нщ атмосферага таралу мен ажырауын бшудщ мацызы зор. «Жылу машиналарыныц жумыс принцит» такырыбын карастырганда муFалiм осыны ескерген жен. ^оршаган ортаныц физикалык ластануын тYсiндiре келiп муFалiм мына шарттарFа ерекше токтаFаны дурыс: ластану кездер^ ластанудыц тигiзетiн зияны жэне онымен кYрес тэсiлдерi.
^оршаган ортаны корFаy мэселесiне сабактан тыс уакыттарда да оралyFа болады. Мысалы, «Физика жэне калдыксыз технология» атты конференция уйымдастырyFа болады. Барлык танымдык кызмет кезецдершде экологиялык мэдениеттi курастыру келе - келе болады, баска белек жалпы бшм беру пэндерiнде окытылады. Yзiлiссiз экологиялык бiлiм жYЙесiндегi, мектептегi барлык окыту - тэрбие процессi мазмунындаFы, окыту пэндерi жэне интегралды курс экологиялык мэдениетке жэне окытyшыFа баFыт болып, берiп турFан пэншщ маFынасын тYсiнyге кемектесу.
Экологиялык мэдениет барлык окушылардыц ойларында курастырылуы керек, оны KурастырyFа мектепке Yлкен жауаптылык жатады. Экологиялык мэдениет негiзi саласына жаратылыстану бiлiмi жатады, бул окушылардыц бшм жYЙесiне, казiргi заманFы адекваттык Fылыми элем суретш курастыру, экологиялык ойлау, элемдiтанy, баFалы жобалар, экология зацын тYсiнyге кемек керсету мYмкiндiгi, тэжiрибелi кызметтер, табиFатты пайдалану. ^арастырылFан мэселеш сараптау бойынша окушылардыц жаратылыстану бшмшде экологиялык мэдениеттi окыту жетiспейтiндiгi аныкталды.
Экологиялык мэдениет, жалпы адамзат мэдениетшдеп курамдас бeлiгi болып келедi, адам арасындаFы кунды карым - катынас кeлемi жэне элеyметтi табиFат ортасындаFы процесстiц пайда болуы жэне материалдык жэне рухани кундылыкты жэне мшезш аныктайды, баFалы баFыт жYЙесi пайда болады жэне коFамныц жауаптылык сатысы жэне туракты биосферадаFы жеке адамды сактау, экологиялык iс - эрекетп дэлелдеу жэне адамзат кызметiнiц шешiмiнде жэне барлык тYрлерде игерiледi, таб^ат™ корFаy жэне танумен байланысты.
Накты фактшермен, кызыкты мысалдармен физика сабаFында экологиялык бшм беру оныц пэндiк мэнш жан-жакты ашумен коса окушылардыц коршаFан ортаFа CYЙiспеншiлiгiн арттыра тYседi.
Таб^ат™ аялау, соныц негiзiнде имандылыкка, iзгiлiкке баулу бала тэрбиесiндегi улттык тамырдан нэр алып, экологиялык ой-тужырымдар баланыц коршаFан табиFат ортасымен жэне eмiр CYрiп отырFан коFамындаFы калыптаскан тылыми уFым тYсiнiктерiмен байланыстырса, соFурлым ез тyFан жерiн, елiн корFаyFа, табетат байлыктарына укыпты караyFа мiндеттейдi.
1. «^азакстан 2030» стратегиясы
2. «Математика жэне физика» гылыми эдiстемелiк журналдары 2002-2005 ж
3. Методика преподавания физики в 8-10 классах средней школы. ч. 1 и ч. 2/ В. П. Орехов, А. В. Усова, И. К Турышева и др: Под. ред. В. П. Орехов, А. В. Усова. -М:Просвещение, 1980.
4. «Физика в школе» научный методический журнал 1982-1985г
5. «Физика» подписная научно-популярная серия 1987г №1-12.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
