Научная статья на тему 'РАДИАЦИЯЛЫҚ ҚАУІПТІЛІК ЖӘНЕ ҚАТЕРЛІ ІСІК АУРУШАҢДЫҒЫ. ӘДЕБИ ШОЛУ'

РАДИАЦИЯЛЫҚ ҚАУІПТІЛІК ЖӘНЕ ҚАТЕРЛІ ІСІК АУРУШАҢДЫҒЫ. ӘДЕБИ ШОЛУ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
97
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қАТЕРЛі іСіКТЕР / РАДИОАКТИВТіЛіК / ХАЛЫқ ДЕНСАУЛЫғЫ

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Ілбекова Қ.Б., Ибраева Д.С., Аумаликова М.Н., Бахтин М.М.

Өзектілігі: Радиоактивті ластану қоршаған орта мен адам денсаулығына әсер ететін маңызды фактор болып табылады. Уран және оның ыдырау өнімдері адамның табиғи иондаушы сәуле көздерінің әсеріне ұшырауға әкеліп соқтырады. Радонның жоғары деңгейі, табиғи радиация көздері мен ұзақ және ірі ауқымды уран өндіру Қазақстанның солтүстік аудандарында кеңінен таралғандығы байқалады. Елдің көптеген өңірлерінде радонның жоғары деңгейі бар екеніне қарамастан радонның Қазақстан халқына әсері аз зерттелген. Жұмыстың мақсаты: Уран және оның еншілес өнімдерінің экологиялық қолайсыз аймақтарда тұратын халыққа әсері және денсаулыққа ықтимал әсерлері туралы әдебиеттерді талдау. Іздеу стратегиясы: Мамандандырылған Google Scholar іздеу жүйесінде, Web of Science, PubMed базасында және CyberLeninka электрондық ғылыми кітапханасында дереккөздерді іздеу жүргізілді. Іздеу тереңдігі 20 жылды құрады. Ақпараттық шолуды іздеуде келесідей түйінді сөздер қолданылды: уран, радон, қатерлі ісіктер, радиоактивтілік, халық денсаулығы (MeSH Terms: uanus, uranium contamination, human exposure, health risk, radon, cancer incidence). Әдебиеттерге шолу электронды және қол режимінде жүргізілді. Енгізілетін критерилер : Орыс және ағылшын тілдеріндегі мақалалар; толық мәтінді эпидемиологиялық және клиникалық зерттеулер. Енгізілмейтін критерилер : Анық емес тұжырымдары бар мақалалар, қайталанатын мақалалар, тезистер, ақылы қол жетімді мақалалар, газет басылымдары. Барлығы 566 дереккөз табылды, оның ішінен қорытынды талдау үшін 57 мақала таңдалды. Нәтижесі: Барлық осы зерттеулер радонның және оның еншілес өнімдерінің сәулеленуі халықтың денсаулығына айтарлықтай қауіп төндіруі мүмкін екенін көрсетеді. Радонмен сәулелену - өкпе қатерлі ісігінің екінші себебі және ешқашан темекі шекпегендердің арасында бірінші болып табылады. Қазақстанда табиғи және антропогендік жоғары радиоактивтілікке әкелетін бірқатар факторлары бар аудандар бар, оның ішінде табиғи радиоактивтілігі өте жоғары көптеген учаскелер, уран кен орындары, сондай-ақ уран кеніштері мен уран минералдануымен байланысты басқа да пайдалы қазбалардың тау-кен кәсіпорындарының ұзақ мерзімді қызметі бар. Қорытынды: Осылайша, қауіп-қатерді бағалау және аурудың алдын алу үшін сәулеленуге ұшыраған адамдардың популяциясын бақылау қажет екендігі айқын болды. Бұл тақырып Қазақстан Республикасы үшін өте өзекті болғандықтан, уран деңгейі жоғары аудандарда тұратын халықтың онкологиялық аурулар қаупіне толық ауқымды зерттеулер жүргізу қажет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по фундаментальной медицине , автор научной работы — Ілбекова Қ.Б., Ибраева Д.С., Аумаликова М.Н., Бахтин М.М.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RADIATION RISK AND CANCER INCIDENCE. REVIEW

Relevance: Radioactive contamination is a significant factor affecting the environment and human health. Uranium and its decay products make a major contribution to human exposure to natural radiation sources. High levels of radon are observed in the Northern regions of Kazakhstan due to natural sources of radiation and long - term and large - scale uranium mining. The impact of radon on the population of Kazakhstan has been little studied, even though many regions of the country contain high levels of radon. The work aims: The analize of the literature data on possible health consequences associated with the uranium impact and its decay products on the population living in ecologically unfavorable regions. Search strategy: The search for sources was carried out in the Web of Science database, PubMed, using the specialized Google Scholar search engine and in the CyberLeninka electronic scientific library. The search depth was 20 years. The following keywords were used: uranium, radon, malignant neoplasms, radioactivity, public health (MeSH Terms: uranus, uranium contamination, human exposure, health risk, radon, cancer incident)...Relevance: Radioactive contamination is a significant factor affecting the environment and human health. Uranium and its decay products make a major contribution to human exposure to natural radiation sources. High levels of radon are observed in the Northern regions of Kazakhstan due to natural sources of radiation and long - term and large - scale uranium mining. The impact of radon on the population of Kazakhstan has been little studied, even though many regions of the country contain high levels of radon. The work aims: The analize of the literature data on possible health consequences associated with the uranium impact and its decay products on the population living in ecologically unfavorable regions. Search strategy: The search for sources was carried out in the Web of Science database, PubMed, using the specialized Google Scholar search engine and in the CyberLeninka electronic scientific library. The search depth was 20 years. The following keywords were used: uranium, radon, malignant neoplasms, radioactivity, public health (MeSH Terms: uranus, uranium contamination, human exposure, health risk, radon, cancer incident). The literature review was conducted in electronic and manual modes. Inclusion criteria : Publications in Russian and English; full - text epidemiological and clinical studies. Exclusion criteria: Publications with unclear conclusions, repeated publications, abstracts, articles with paid access, newspaper publications. A total of 566 sources were found, 57 articles were selected for the final analysis. Results: All these studies show that exposure to radon and radon progeny can pose a significant risk to public health. Radon exposure is the second cause of lung cancer and the first among those who have never smoked. There are areas in Kazakhstan with several factors leading to natural and anthropogenic increased radioactivity, including numerous areas with abnormally increased natural radioactivity, uranium deposits, as well as long - term activities of uranium mines and mining enterprises of other minerals associated with uranium mineralization. Conclusions: Thus, it becomes obvious that it is necessary to control populations of people exposed to radiation to assess the risk and prevent diseases. Since this topic is very relevant for the Republic of Kazakhstan, it is necessary to conduct full - scale studies of the risk of cancer in the population living in areas with elevated levels of uranium.

Текст научной работы на тему «РАДИАЦИЯЛЫҚ ҚАУІПТІЛІК ЖӘНЕ ҚАТЕРЛІ ІСІК АУРУШАҢДЫҒЫ. ӘДЕБИ ШОЛУ»

Received: 25 July 2021 / Accepted: 10 April 2022 / Published online: 30 April 2022

DOI 10.34689/SH.2022.24.2.021 ЭОЖ 616-006:544.54(048)

РАДИАЦИЯЛЫК КАУ1ПТ1Л1К ЖЭНЕ КАТЕРЛ1 1С1К АУРУШАИДЫГЫ. ЭДЕБИ ШОЛУ

Куралай Б. 1лбекова1, https://orcid.org/0000-0001-9950-9808 Данара С. Ибраева1, https://orcid.org/0000-0002-1640-1728 Молдир Н. Аумаликова1, https://orcid.org/0000-0002-4242-9193 Мейрат М. Бахтин1, https://orcid.org/0000-0001-6117-5101

1 Радиобиология жэне радиация коргау институты, КеАК «Астана медицина университет», Нур-Султан к-, Казакстан Республикасы.

Тушндеме

©зектiлiгi: Радиоактивтi ластану коршаган орта мен адам денсаулыгына эсер ететЫ ма^ызды фактор болып табылады. Уран жэне оньщ ыдырау внiмдерi адамньщ табиги иондаушы сэуле квздерiнiн эсерЫе ушырауга экелiп соктырады. Радонныщ жогары дечгейi, табиги радиация квздерi мен узак жэне iрi аукымды уран вндiру ^азакстанныщ солтYстiк аудандарында кечЫен таралгандыгы байкалады. Елдiк квптеген вфлерЫде радонныщ жогары дечгейi бар екеыне карамастан радонныщ ^азакстан халкына эсерi аз зерттелген.

Жумыстьщ максаты: Уран жэне оныщ еншiлес внiмдерiнiн экологиялык колайсыз аймактарда туратын халыкка эсерi жэне денсаулыкка ыктимал эсерлерi туралы эдебиеттердi талдау.

1здеу стратегиясы: Мамандандырылган Google Scholar iздеу жYЙесiнде, Web of Science, PubMed базасында жэне CyberLeninka электрондык гылыми кiтапханасында дерекквздердi iздеу жYргiзiлдi. 1здеу терекдiгi 20 жылды курады. Акпараттык шолуды iздеуде келесiдей тYЙiндi свздер колданылды: уран, радон, катерлi iсiктер, радиоактивтiлiк, халы к денсаулы™ (MeSH Terms: uanus, uranium contamination, human exposure, health risk, radon, cancer incidence). Эдебиеттерге шолу электронды жэне кол режимiнде жYргiзiлдi. EHsi3memm критерилер: Орыс жэне агылшын тiлдерiндегi макалалар; толык мэтiндi эпидемиологиялык жэне клиникалык зерттеулер. Енгiзiлмейтiн критерилер: Анык емес тужырымдары бар макалалар, кайталанатын макалалар, тезистер, акылы кол жетiмдi макалалар, газет басылымдары. Барлыгы 566 дерекквз табылды, оныщ шнен корытынды талдау Yшiн 57 макала тачдалды.

Нэтижесi: Барлык осы зерттеулер радонныщ жэне оныщ еншiлес вымдерЫщ сэулеленуi халыктыщ денсаулыгына айтарлыктай каут твндiруi мYмкiн екенiн кврсетедi. Радонмен сэулелену - вкпе катерлi ютнщ екiншi себебi жэне ешкашан темега шекпегендердщ арасында бiрiншi болып табылады. ^азакстанда табиги жэне антропогендiк жогары радиоактивтiлiкке экелетiн бiркатар факторлары бар аудандар бар, оныщ iшiнде табиги радиоактивтiлiгi вте жогары квптеген учаскелер, уран кен орындары, сондай-ак уран кенiштерi мен уран минералдануымен байланысты баска да пайдалы казбалардыщ тау-кен кэапорындарыныщ узак мерзiмдi кызметi бар.

Корытынды: Осылайша, кауiп-катердi багалау жэне аурудыщ алдын алу Yшiн сэулеленуге ушыраган адамдардыщ популяциясын бакылау кажет екендт айкын болды. Бул такырып ^азакстан Республикасы Yшiн вте взектi болгандыктан, уран дечгейi жогары аудандарда туратын халыктыщ онкологиялык аурулар каупiне толык аукымды зерттеулер жYргiзу кажет.

TYÙmdi свздер: Уран, радон, катерлi юктер, радиоактивтiлiк, халык денсаульны.

Резюме

РАДИАЦИОННЫЙ РИСК И ОНКОЗАБОЛЕВАЕМОСТЬ. ОБЗОР ЛИТЕРАТУРЫ

Куралай Б. 1лбекова1, https://orcid.org/0000-0001-9950-9808 Данара С. Ибраева1, https://orcid.org/0000-0002-1640-1728 Молдир Н. Аумаликова1, https://orcid.org/0000-0002-4242-9193 Мейрат М. Бахтин1, https://orcid.org/0000-0001-6117-5101

1 Институт радиобиологии и радиационной защиты, НАО «Медицинский университет Астана», г. Нур-Султан, Республика Казахстан.

Актуальность: Радиоактивное загрязнение является значительным фактором, влияющим на окружающую среду и здоровье человека. Уран и продукты его распада вносят основной вклад в облучение человека естественными источниками излучения. Высокие уровни радона наблюдаются в северных районах Казахстана из-за естественных

источников радиации и длительной и крупномасштабной добычи урана. Воздействие радона на население Казахстана мало изучено, несмотря на то, что многие регионы страны содержат высокие уровни радона

Цель работы: Анализ литературы о возможных последствиях для здоровья, связанных с воздействием урана и продуктов его распада на население, проживающего в экологически неблагополучных регионах.

Стратегия поиска: Поиск источников проводился в базе Web of Science, PubMed, с помощью специализированной поисковой системы Google Scholar и в электронной научной библиотеке CyberLeninka. Глубина поиска составила 20 лет. Использовались следующие ключевые запросы: уран, радон, злокачественные новообразования, радиоактивность, здоровье населения (MeSH Terms: uanus, uranium contamination, human exposure, health risk, radon, cancer incidence). Обзор литературы проводился в электронном и ручном режимах. Критерии включения: публикации на русском и английском языках; полнотекстовые эпидемиологические и клинические исследования. Критерии исключения: публикации с нечеткими выводами, повторно встречающиеся публикации, тезисы, статьи с платным доступом, газетные публикации. Всего было найдено источников 566 для итогого анализа были выбраны 57 статей.

Результаты: Все эти исследования показывают, что облучение радоном и его дочерними продуктами может представлять значительный риск для здоровья населения. Облучение радоном является второй причиной рака легких и первой - среди никогда не куривших. В Казахстане есть районы с рядом факторов, ведущих к естественной и антропогенной повышенной радиоактивности, в том числе многочисленные участки с аномально повышенной естественной радиоактивностью, урановые месторождения, а также долгосрочная деятельность урановых рудников и горнодобывающих предприятий других полезных ископаемых, связанных с урановой минерализацией.

Выводы: Таким образом, становится очевидным, что необходимо контролировать популяции людей, подвергшихся облучению, для оценки риска и предотвращения заболеваний. Поскольку эта тема очень актуальна для Республики Казахстан, необходимо провести полномасштабные исследования риска онкологических заболеваний у населения, проживающего в районах с повышенным уровнем урана.

Ключевые слова: Уран, радон, злокачественные новообразования, радиоактивность, здоровье населения.

Abstract

RADIATION RISK AND CANCER INCIDENCE. REVIEW

Kuralay B. Ilbekova1, https://orcid.org/0000-0001-9950-9808 Danara S. Ibrayeva1, https://orcid.org/0000-0002-1640-1728 Moldir N. Aumalikova 1, https://orcid.org/0000-0002-4242-9193 Meirat M. Bakhtin1, https://orcid.org/0000-0001-6117-5101

1 Institute of radiobiology and radiation protection nCJSC "Astana Medical University", Nur-Sultan city, Republic of Kazakhstan.

Relevance: Radioactive contamination is a significant factor affecting the environment and human health. Uranium and its decay products make a major contribution to human exposure to natural radiation sources. High levels of radon are observed in the Northern regions of Kazakhstan due to natural sources of radiation and long-term and large-scale uranium mining. The impact of radon on the population of Kazakhstan has been little studied, even though many regions of the country contain high levels of radon.

The work aims: The analize of the literature data on possible health consequences associated with the uranium impact and its decay products on the population living in ecologically unfavorable regions.

Search strategy: The search for sources was carried out in the Web of Science database, PubMed, using the specialized Google Scholar search engine and in the CyberLeninka electronic scientific library. The search depth was 20 years. The following keywords were used: uranium, radon, malignant neoplasms, radioactivity, public health (MeSH Terms: uranus, uranium contamination, human exposure, health risk, radon, cancer incident). The literature review was conducted in electronic and manual modes. Inclusion criteria: Publications in Russian and English; full-text epidemiological and clinical studies. Exclusion criteria: Publications with unclear conclusions, repeated publications, abstracts, articles with paid access, newspaper publications. A total of 566 sources were found, 57 articles were selected for the final analysis.

Results: All these studies show that exposure to radon and radon progeny can pose a significant risk to public health. Radon exposure is the second cause of lung cancer and the first among those who have never smoked. There are areas in Kazakhstan with several factors leading to natural and anthropogenic increased radioactivity, including numerous areas with abnormally increased natural radioactivity, uranium deposits, as well as long-term activities of uranium mines and mining enterprises of other minerals associated with uranium mineralization.

Conclusions: Thus, it becomes obvious that it is necessary to control populations of people exposed to radiation to assess the risk and prevent diseases. Since this topic is very relevant for the Republic of Kazakhstan, it is necessary to conduct full-scale studies of the risk of cancer in the population living in areas with elevated levels of uranium.

Keywords: Uranium, radon, malignant neoplasms, radioactivity, public health.

Библиографиялык сштеме:

Лбекова КБ., Ибраева Д.С., Аумаликова М.Н., Бахтин М.М. Радиациялык rçayirïrmiK жэне ^атерл1 îcîk аурушачдыгы. Эдеби шолу // Гылым жэне Денсаулык сактау. 2022. 2 (Т.24). Б. 175-182. doi 10.34689/SH.2022.24.2.021 Ilbekova K.B., Ibrayeva D.S., Aumalikova M.N., Bakhtin M.M. Radiation risk and cancer incidence. Review // Nauka i Zdravookhranenie [Science & Healthcare]. 2022, (Vol.24) 2, pp. 175-182. doi 10.34689/SH.2022.24.2.021

Лбекова КБ., Ибраева Д.С., Аумаликова М.Н., Бахтин М.М. Радиационный риск и онкозаболеваемость. Обзор литературы // Наука и Здравоохранение. 2022. 2(Т.24). С. 175-182. doi 10.34689/SH.2022.24.2.021

Юрюпе. Рентген с8улелерi мен радиоактивттк кубылыстарыныч ашылуы иондаушы с8уле (ИС) кездерЫ адам змiрiнiи 8ртYрлi салаларында -энергетика, инженерия, медицинада колдануга непз болды. Бул ретте, физикалык агентт пайдаланудыч айкын артыкшылыктарымен катар, еч алдымен с8улелену^ч жогары ж8не орташа дечгейлерУч (жинакталган доза 1 Зв астам) 8серi кезiнде адам организмЫе радиациялык 8сердiч бiркатар терiс салдарлары тiркеледi. Егер бiз ИС-ыч адам агзасына терiс 8серi туралы осы уакытка дейiн жинакталган барлык фактiлердi карастыратын болсак, онда радиациялык 8сердщ барлыгын детерминирленген (дозага т8уелдi) ж8не стохастикалык (ыктималды, кешiктiрiлген) деп белуге болады. [6, 8].

Детерминирленген 8серлерге жiтi ж8не созылмалы с8улелiк аурулар, сондай-ак жалпы немесе жергiлiктi с8улеленудщ жогары ж8не орта дечгейлерУч 8сер етуi салдарынан дамитын бiр жердеп с8улелiк реакциялар (закымданулар) жаткызылуы тию. Стохастикалык 8серлер патологиялык жагдайлар (немесе аурулар) тобын ж8не радиациялык 8серге ушыраган адамдарда сонымен катар олардыч урпактарында тiркелген катерлi iсiктер мен генетикалык ауруларды бiрiктiредi ж8не олардыч детерминирленгеннен айырмашылыгы, радиациялык 8серге ушыраган адамдардыч б8рiнде дамымайды ж8не тек кана бiрден-бiр иондаушы с8улелену кездерiмен жанасудыч салдары болып саналмайды.

Радиациялык фактор, бул жагдайда патологиялык процестердщ немесе ауруларды ч даму факторларыныч ^ болып табылады. Осыган байланысты оныч Yлесiн ж8не тiркелген катерлi iсiк патогенезiндегi д8режесiн, генетикалык акауды ж8не т.б. багалау, сондай-ак радиациялык 8серге байланысты денсаулыкка кауiп

индикаторыныч мелшерЫ аныктау ете кYPделi iргелi м8селе болып керiнедi. Оны шешу Yшiн багалаудыч 8ртYрлi дечгейлерЫ (молекулярлык дечгейден популяциялык дечгейге дейiн) ж8не статистикалык материалдыч Yлкен келемiн пайдаланып, жYЙелi т8сiлдi колдана отырып зерттеулер жYрriзу кажет [7].

Халыкаралык катерлi юкт зерттеу агенттiгi (IAIR) жариялаган м8лiметтер ХХ гасырдыч сочгы онжылдыгы катерлi iсiк ауруыныч 23% - дан астамга артуымен сипатталганын керсетедi.

Жумыстыц максаты: Уран ж8не оныч енштес енiмдерiнiч экологиялык колайсыз аймактарда туратын халыкка 8серi ж8не денсаулыкка ыктимал 8серлерi туралы 8дебиеттердi талдау.

1здеу стратегиясы: Мамандандырылган Google Scholar iздеу жYЙесiнде, Web of Science, PubMed базасында ж8не CyberLeninka электрондык гылыми кiтапханасында дереккездердi iздеу жYргiзiлдi. 1здеу теречдiгi 20 жылды курады. Акпараттык шолуды iздеуде келесiдей тYЙiндi сездер колданылды: уран, радон, катерлi гактер, радиоактивтiлiк, халы к денсаулыгы (MeSH Terms: uanus, uranium contamination, human exposure, health risk, radon, cancer incidence). Эдебиеттерге шолу электронды ж8не кол режимще жYргiзiлдi. ЕнгЫлетн критерилер: Орыс ж8не агылшын тiлдерiндегi макалалар; толы к м8тiндi эпидемиологиялык ж8не клиникалык зерттеулер. Енгiзiлмейтiн критерилер: анык емес тужырымдары бар макалалар, кайталанатын макалалар, тезистер, акылы кол жетiмдi макалалар, газет басылымдары. Барлыгы 566 дереккез табылды, оныч шнен корытынды талдау Yшiн 57 макала тачдалды. Эдебиеттiк шолу жYргiзудiч ретi келесi кестеде усынылады:

Кесте 1

Эдебиеттiк шолу Yшiн дереккездер корынан табылган гылыми макалаларды ipiKTey жолы.

Дереккездерден табылган гылыми жарияланымдар n=566

Web of Science Google Scholar eLibrary.ru CyberLeninka

n=157 n=134 n=92 n=183

Алып тасталган кайталанатын гылыми жарияланымдар (телнускалар)

n=35 n=77 n=33 n=53

^алган гылыми жарияланымдар n=368, алып тасталган гылыми жарияланымдар n=198

122 57 59 130

Алып тасталган гылыми жарияланымдар (баяндамалардыч тYЙiндемесi, тезистер)

n=47 n=13 n=11 n=61

^алган гылыми жарияланымдар n=263, алып тасталган гылыми жарияланымдар n=132

n=75 n=44 n=48 n=69

Шолу такырыбына сэйкес келмейтЫ алып тасталган гылыми жарияланымдар

n=50 n=22 n=44 n=63

^алган гылыми жарияланымдар n=84, алып тасталган гылыми жарияланымдар n=179

^ктелген гылыми жарияланымдар n=57

25 22 4 6

Казакстандагы уран кeздерi

^азакстан пайдалы казбалар, металл кендер^ табиги газ жэне мунай корлары сиякты бай табиги ресурстарга ие. Эфесе уран белсендi вндiрiлiп, кайта вчделетУ белгiлi. Уран кенiн вндiру жэне кайта вчдеу ^азакстанда екiншi дYниежYзiлiк ^ыстан кейiн басталды, элемдк уран корыныч 14% - ы жэне всiп келе жаткан тау-кен секторы бар, онда 2019 жылы шамамен 22 830 тонна вндiрiлдi жэне оны эрi карай улгайту жоспарлануда [51, 53]. СолтYстiк ^азакстанда уран кенiн вндiру жэне байыту бiркатар кызмет тYрлерiн, атап айтканда пайдалы казбаларды ашык вндiру, байыту фабрикаларына тасымалдау, усактау жэне кайта вчдеу, сондай-ак тау-кен внеркэсiбiнiн радиоактивт жэне радиоактивтi емес калдыктарын сактау процесiнiн нэтижесiнде коршаган ортаныч ластануына алып келдi. ^азакстан уран ыдырауыныч еншiлес внiмi ретiнде табигатта кездесетЫ радонды, радиоактивтi газды коса алганда, эртYрлi кауiптi материалдардыч эсерiне ушырауы мYмкiн. ^азакстандагы негiзгi мэселе кала халкыныч 85% - га жуы^ы коршаган ортаныч ластануы руксат еттген нормалардан асып TYсетiн аумактарда туратынды^ында болып отыр [26, 34]. Радон мен оны 4 радиоактивт ыдырау вымдерУч адам канцерогендерi ретiндегi рвлiн 1988 жылы катерлi iсiк ауруын зерттеу жвнiндегi халыкаралык агенттiк курды жэне жануарларга зертханалык тэжiрибелер, [22] адамдарга эпидемиологиялык зерттеулер жYргiзу кезiнде алынган тэжiрибелiк мэлiметтермен расталды [37].

Табиги уранныч ластануы

Уран - бул табиги турде кездесетiн элемент, мысалы, тау жыныстарында, топырактарда жэне швпндтерде. Оттегi жагдайында минералдардагы ерiмейтiн U (IV) ери™ U (VI) дейн тоты^а бейiм, U (VI) - су жYЙелерiнде жаксы козгалгыштыгы бар карбонатты кешендердiч пайда болуына ыкпал етедi, мысалы UO2 (CO3). 2 2-жэне UO2 (CO3) 3 4 [44]. Осылайша, геологиялык процестерге байланысты жер асты суларыныч уранмен ластануы квптеген елдерде бiртiндеп кеч таралган мэселеге [28, 32, 43, 47] жэне жаhандык денсаулык сактау мэселеане айналуда, уранныч коршаган ортага эсер ететiн эртYрлi жолдары бар. Ауыз судыч кауiпсiздiгiн камтамасыз ету Yшiн дYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымыныч (ДД¥) басшылыы бiрнеше рет TYзетiлдi [12]. ДД¥ жэне А^Ш коршаган ортаны коргау агенттiгi (А^Ш коршаган ортаны коргау агенттiгi) ауыз судагы уранныч концентрациясы 30 мкг/л-ден аспауын усынды, бул радиотоксикалык емес, химиотоксикалыкка негiзделген усыныс. Алайда, казiргi шектеуге катысты квптеген белгiсiздiк бар, оны косымша эпидемиологиялык жэне токсикологиялык зерттеулер, эсiресе балалар сиякты элш топтар Yшiн кврсетуi керек [11, 27, 30, 33]. Уранмен ластанган аудандарда жерплт тургындарга уран ауыз су немесе тамак аркылы тарайды (ДД¥, 2001).

Радонныц денсаулыкка кауштшт

Адам агзасында табиги TYPде шамамен 90 мкг уран бар жэне оны тамакпен бiрге кабылдау ^нЫе шамамен 0,7 ~ 15,3 мкг курайды [20, 39]. Биологиялык суйыктыктарда уранныч биожетiмдi TYрлерi (мысалы, UO2 2+) бикарбонатпен, цитратпен жэне акуыздармен

[19, 54]. апта шнде жутылган уранныч шамамен 95%-ы несеппен бYЙрек аркылы тез шыгарылады, ал уранныч бiр бвлiгi алты валенттi уранил ионы (UO2 2+) TYрiнде калады [57]. ^алган уран негiзiнен сYЙектерде, бYЙректерде жэне бауырда кездеседi [38]. Осылайша, уранныч коршаган ортага немесе вндiрiсте эсер етуiнен денсаулыкка зиян келфу ыктималдыгы алачдаушылык тудырады. Уран адам агзасында газ тэрiздi жэне аэрозольд уранды деммен жуту кезiнде, су немесе тамак ш кезiнде, сондай-ак терiмен жанасу кезiнде жиналуы мYмкiн, ал уранныч жедел немесе созылмалы шамадан тыс эсер етуi бYЙрек, сYЙек, бауыр, ми жэне вкпеге закым экелу каупi бар (ДД¥, 2001; ATSDR, 2013).

Уранныч халыкка эсерi табиги уранмен ластанган аумактарга судыч немесе тамак внiмдерiнiч TYсуiне, сондай-ак газ тэрiздi уранныч немесе аэрозольдердiч ингаляциясына байланысты (UNSCEAR, 2016).

^атерл1 iсiктiч пайда болуы мен дамуыныч квптеген кауiп факторлары халыктыч вмiр сYPУ жагдайларыныч аймактык ерекшелктерЫе байланысты екендiгi атап втiлдi. ^атерл1 iсiктiч таралуы, эр TYрлi iсiктердiч жиiлiгi, олардыч антропогендiк жэне техногендк (соныч iшiнде ИС) факторларды коса алганда, эр TYрлi сырткы-экологиялык факторлармен байланысы туралы TYсiнiк алуга накты уйымдастырылган бакылаушылык эпидемиологиялык зерттеулер мYмкiндiк бередi [4].

^рп уакытта ИС+щ канцерогендiк эсерi жвнiндегi деректер дYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымы (ДД¥) шыгарган екi томда, сондай-ак Бiрiккен ¥лттар ¥йымы (Б¥¥) жанындагы атомдык сэулелену^ч эсерi жвнiндегi гылыми комитеттiч (НКДАР) басылымдарында жинакталган, онда сочгы жылдардагы жэне одан бурынгы жумыстардыч зерттеулерi ретiнде деректер келтiрiлген. Радиациялык медицина, радиобиология, радиациялык гигиена, эпидемиология саласындагы отандык галым-мамандар журпзген зерттеулердiч нэтижелерi ресейлiк жэне шетелдiк гылыми басылымдарда кечiнен усынылган [2,3,9,10].

Деммен жутылган радон вымдерЫен альфа бвлшектерiнiч шыгарылуы вкпенiч катерлi iсiгiн тудыратыны аныкталды [31]. ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымыныч мэлiметтерi бойынша эпидемиологиялык зерттеулер тургын YЙлерде жиi кездесетiн радонныч салыстырмалы турде твмен дечгейiнде де радонныч ш сэулеленуi мен вкпе катерлi iсiгi арасындагы байланыстыч накты дэлелдерЫ усынды. Радоннан жэне еншiлес вымдерден сэулелену дозасы концентрацияга, гранулометриялык курамга, тыныс алу жолдарындагы швгiндiлерге жэне вкпе клиренане байланысты. Радон тургын YЙ-жайларFа iргетас аркылы немесе курылыс материалдары аркылы TYседi. Нэтижесiнде бвлмеде радиацияныч жоFары дечгейi болуы мYмкiн. Радонныч адам сэулеленуiнiч орташа дозасын калыптастыруFа коскан Yлесi 50% - дан астамFа баFаланады, сондыктан радон радионуклидтерЫе орташа адам аFзасы табиFи жэне адам радионуклидтi ортадан алатын сэулеленудiч жалпы дозасыныч жартысынан астамы келедi [49]. Радонныч адам аFзасына жалпы эсерi оныч радиоактивтiлiгiмен байланысты, сондыктан ол радиациялык коздырылFан катерлi iсiк каупiн тудырады.

Элемдк зерттеулер бойынша деректер

Ядролык-энергетикалык ендiрiс к8сiпорындары орналаскан Украинаныч бес каласындагы халыктыч катерлi iсiктермен сыркаттанушылыгын талдау кезще осы тургындар арасындагы iсiктердiч барлык тYрлерiнiч жиiлiгi улттык жэне аймактык дечгейден асып тYсетiнi аныкталды [1]. А^Ш тургын y^ жайларындагы радон дечгейiнiч артуы европоидтi жэне негроидтi популяциялардагы созылмалы лимфоцитарлык лейкемия життмен байланысты [52]. 1995 жылдан 2011 жылга дейiн тургын Yйлердегi радон концентрациясыныч жогарылауымен Техас аудандарындагы балаларда диффузды жасушалы лимфомамен ауыратындар саныныч есуi байкалды [45]. Пэтерлерде радонныч созылмалы эсер етуi терУч базальды жасушалык карциномасыныч пайда болу каупЫ тудыруы мYмкiн. Радон жэне 8сiресе оныч ыдырау енiмдерi су молекулаларымен жэне кейбiр атмосфералык белшектермен байланысып, аэрозоль тYзедi жэне электростатикалык тартылыс аркылы терiге, коргалмаган шмге, оган канцерогендi эсер етуi уакыттыч узактыгына байланысты болады [16].

Уранныч коршаган ортага тигiзетiн канцерогендiлiгiне аз кечт белiндi, алайда зерттеу ОчтYстiк Каролинада колоректальды катерлi iсiк, сут безi, бYЙрек жэне жалпы катерлi iсiк ауруы уранмен ластанган жер асты суларын жиi колданумен байланысты екеын керсеттi [56]. Тагы бiр зерттеу калпына келтiрiлген уранныч 8серi Франциядагы уран ечдеу зауытыныч жумысшыларында екпе, лимфа жэне гемопоэтикалык катерлi iсiктердiч пайда болу жиiлiгiн арттыратынын керсеттi, бул уранныч физикалык жэне химиялык сипатына жэне оныч изотоптык курамына байланысты болуы мYмкiн [18].

Кейбiр зерттеулерде темекi шекпейтiн эйелдер тобындагы аденокарцинома ауруы мен тургын y^ жайлардагы радон концентрациясыныч жогарылауы арасындагы оч байланыс аныкталды. Кейбiр зерттеулер радонныч кумулятивтiк с8улеленуi мен екпеден тыс катерлi iсiк кауп арасындагы статистикалык мачызды байланысты керсетт [35, 50]. Алайда, зерттеушiлердiч кепштИ радонды деммен жуту кезiнде бронхтыч закымдану каупi факторы адам агзасыныч баска мYшелерiне караганда элдекайда жогары деп санайды. ^атерлi iсiк индукциясыныч негiзгi максаттары сегменттiк бронхтар болып табылады [13]. Радонмен сэулелену ешкашан темекi шекпейтiндерде екпе обырыныч алгашкы себебi болып саналады [55]. Torres Duran et al. зерттеу максаты-бул ешкашан темега шекпейтiндердiч екпе катерлi iсiгiмен аурудыч каупiнде тургын YЙ-жайлардаFы радонныч 8серiн багалау жэне коршаган ортадагы темекi тYтiнi тургын YЙ-жайлардаFы радонныч 8серiне эсер ететiнiн аныктау. Авторлар коршаган ортадагы темекi тYтiнiне жэне > 200 Бкм3 радон концентрациясына ушыраган адамдарда радонныч темен концентрациясы мен коршаган ортадагы темега тYтiнiнiч 8серiне ушыраган адамдарга караганда екпе катерлi iсiгiнiч жогары кауп бар екенiн керсеттi. Kreuzer et al. [40] ез зерттеулерЫде екпеыч катерлi iсiгi каупi ешкашан темега шекпейтiн адамдарда радонныч с8улеленуiмен байланысты екеын керсеттi. Радон темекi тYтiнi, шач жэне тYтiн сиякты баска

факторлардыч 8серiн KYшейте алады. Темега тYтiнi радонныч онкогендiк 8серiн 2-ден 10 есеге дейiн арттырады жэне еч бастысы, радон екпе катерлi iсiгiнiч жасырын кезечiн ед8уiр кыскартады [21]. А^Ш-тыч коршаган ортаны коргау агенттiгi жYргiзген зерттеулер радоннан туындаган екпе катерлi iсiгiне байланысты темега шегушiлердiч саны сол халыктыч темега шекпейтщерЫе караганда Yш есе кеп екеын керсеттi [23]. Darby et al хабарлагандай [25] 75 жаска толганда екпе обырыныч кумулятивтiк кауп 0, 100 жэне 400 Бк / м3 радон концентрациясы Yшiн ешкашан темекi шекпейтiндер Yшiн 0,4%, 0,5% жэне 0,7% багаланады. Бул ретте 75 жастагы темекi шегуштер Yшiн екпе обырыныч жиынтык кауп 0, 100 жэне 400 Бк / м3 радон концентрациясы Yшiн 10%, 12% жэне 16% - га жетедк Б¥¥-ныч атом радиациясыныч 8серi женiндегi гылыми комитетiнiч м8лiметтерi бойынша, радон 8лемдегi екпе обырыныч барлык ауруларыныч шамамен 20%-ына жауап бередк Радонныч 8серi А^Ш-тагы екпе катерлi iсiгiнiч 21000-га жуык жагдайын тудыратын екiншi мачызды кауiп факторы болып табылады [25]. ¥лыбританияныч радиациялык корганыс бюросы ¥лыбританияда жыл сайын радон тудырган екпе обырынан 1400 адам кайтыс болады деп хабарлайды [42]. Испанияда жYргiзiлген "жагдай-бакылау" зерттеуi 147 Бк/м3 радонмен сэулеленген кезде екпе обырыныч кауп екi есе артатынын керсетп [14]. Канадалык галымдардыч зерттеулерiне сэйкес, 200 Бк/м3 эсер ететiн радонмен емiр сYретiн темекi шекпейтiн адамдарда екпе катерлi iсiгiнiч салыстырмалы кауп бакылау тобымен салыстырганда екi есе артады [41]. Петерсон жэне бiрлескен авторлар [36] Онтарио (Канада) екпеыч катерлi iсiгiнен кайтыс болгандардыч 13,6%-ы радонныч 8серiнен болатындыгын керсеттi. Багалау непзЫде Канада Yкiметi 2007 жылгы маусымда 800 Бк/м3 бастап 200 Бк/м3 дейiнгi YЙ-жайлардыч ауасындагы радонмен сэулелену бойынша нормативтердi кайта карады [68]. Ресейде популяциялык зерттеу радонмен сэулеленуге ушыраган адамдарда екпе катерлi iсiгiнiч даму каупi ед8уiр жогарылаганын керсеттi [17]. Осыган уксас нэтижелер Чиуауа каласында (Мексика) радон-индукцияланган екпе обырыныч каупiн зерттеу кезще де алынды [48]. Данияда 1993 жылдан 1997 жылга дейiн 57 053 адамныч емiр сYPУ жагдайы зерттелдi жэне н8тижелердi талдау екпе катерлi iсiгi мен YЙ-жайдаFы радон арасындагы оч корреляцияны керсеттi [29]. Осылайша, 8ртYрлi елдерде жYргiзiлген эпидемиологиялык зерттеулер радонныч жогары мелшерi мен екпе катерлi iсiгi каупi арасындагы байланыстыч болуын керсетедi. Алайда радонныч ^азакстан халкыныч денсаулыгына эсер ету проблемасы жеткiлiктi зерттелген жок.

СолтYстiк Казакстандагы радон бойынша деректер

СолтYстiк ^азакстанда онкологиялык аурулардыч жиiлiгi елдiч баска ечiрлерiмен салыстырганда еч жогары. Жогарыда айтылгандай, радонныч жогары белсендiлiгi байкалса, олар ^азакстан аумагымен белгiленген, бiрак СолтYстiк ^азакстан радоныныч еч жогары дечге^мен сипатталады (елдi мекендердiч 67%). Бiр кызыгы, катерлi iсiк ауруы елдiч солтYстiк белiгiнде (1,5 жэне одан да кеп есе) есд бул радон

дечгей мен катерл1 гак ауруы арасындагы байланысты болжайды. ©кiнiшке орай, ^азакстанда радонныч ^атерл1 iсiк ^аупiне 8серiн зерттеу жетктшз. СолтYстiк ^азакстан мемлекеттiк университетУч зерттеуштер тобы СолтYстiк ^азакстан халкы арасында коршаган орта факторларыныч, оныч шнде радонныч онкологиялык аурулардыч дамуына 8серЫ зерттедi. Олар ^азакстанныч осы аймагындагы тургын Yй-жайлардагы радон концентрациясы мен тYрлi рак аурулары арасында оч байланыс тапты, олардыч арасында екпе обыры басым [15]. Радиобиология ж8не радиациялык коргау институтыныч зерттеушiлерi аталган аймактагы халыктыч денсаулыгына уран ж8не оныч еншiлес енiмдерiнiч 8серЫ зерттеп, оныч соматикалык аурушандыгына бага берген [24].

^азакстандагы радон аймактарыныч проблемасы казiргi уакытта халы к денсаулыгыныч мачызды экологиялык м8селелерiнiч бiрi ретЫде айкындалады.

Жогарыда аталгандарды негiзге ала отырып, уран ендiрiсi 8ртYрлi нысандарыныч ж8не оныч ыдырау енiмдерiнiч сол ечiрлерде туратын халыкка 8сер етуне байланысты денсаулык сактау максатында скрининпне немесе мониторингiне кажеттiлiк кYM8н тудырмайды.

Жарияланган кептеген м8лiметтер радонныч ж8не оныч енштес енiмдерiнiч с8улеленуi халыктыч денсаулыгына айтарлыктай кауiп тендiруi MYMкiн екеын керсетедi. Радонмен с8улелену екпе катерлi iсiгiнi ч екiншi себебi болып саналады ж8не ешкашан темекi шекпегендердiч арасында бiрiншi болып саналады. Кептеген елдер YЙдегi радонныч еч жогары концентрациясы бар аудандарды сипаттау Yшiн тургын Yй-жайларда радонныч с8улелену карталарын жасады. ^азакстанда табиги ж8не антропогендiк жогары радиоактивтткке 8келетiн бiркатар факторлары бар аудандар бар, оныч шнде табиги радиоактивттИ ете жогары кептеген учаскелер, уран кен орындары, сондай-ак уран кенiштерi мен уран минералдануымен байланысты баска да пайдалы казбалардыч тау-кен к8сторындарыныч узак мерзiмдi кызметi бар.

Корытынды

Осылайша, кауiп-катердi багалау ж8не аурудыч алдын алу Yшiн с8улеленуге ушыраган адамдардыч популяциясын бакылау кажет екендiгi айкын болды. Бул такырып ^азакстан Республикасы Yшiн ете езект болгандыктан, радиоактивтi калдыктар коймаларыныч жанында туратын халыкта радон-индукцияланган обыр каупЫе толык аукымды зерттеулер жYргiзу кажет. Генотоксикалык зерттеулердiч барлык талаптарын сактай отырып жYргiзiлетiн зерттеулер ^азакстанды егжей-тегжейлi радонды аймактарга белу Yшiн аукымды ж8не сенiмдi деректердi усына алады. Бул сонымен катар радон кауп темен тургын ж8не ендiрiстiк гимараттардыч курылысын жоспарлауга MYMкiндiк бередi. Бул, ез кезепнде, ауада радон концентрациясы жогары аудандарда туратын адамдардыч денсаулыгына радонныч 8сер ету каупiн азайту бойынша шаралар 8зiрлеуге кемектеседi.

Авторлардыц Yлестерi. Бул мацаланы зерттеуге жэне жазуга барлык; авторлар брдей катысты.

МYдделер цацтыгысы. МYдделер ;а;тыгысы жарияланган жо

Царжыландыру. Бул жумыстарды жYргiзу кезнде сырттан уйымдар мен медициналыц вюлдер тарапынан царжыландырылмаган.

Басылым туралы аппарат. Бул макала бурын басца басылымдарда жарияланбаган жэне басца баспаларда царастырылмаган.

Эдебиеттер:

1. Базыка Д.А., Присяжнюк А.Е., Романенко А.Е. и др. Заболеваемость злокачественными новообразованиями населения городов Украины с предприятиями ядерно-энергетического производства // Радиация и риск. 2011. №3, Т.20. С.58-68.

2. Булдаков Л.А., Калистратова B.C. Радиоактивное излучение и здоровье. - М.: Информ-Атом, 2003.-165с.

3. Гуськова А.К. Медицина труда в атомной промышленности и энергетики // Медицина труда и промышленная экология. 2004. №3. С.17-24.

4. Ильин Л.А., Кошурникова H.A., Кузнецова И.С., Болотникова М.Г. Заболеваемость и смертность от злокачественных новообразований лимфатической и кроветворной тканей среди населения города Озерска за период с 1948 по 2000 год // Медицинская радиология и радиационная безопасность. 2003. №1. С. 65-71.

5. Ильин Л.А., Ярмоненко С.П. Источники и эффекты ионизирующего излучения / Отчет Научного комитета ООН по действию атомной радиации 2000 года Генеральной ассамблее ООН с научными приложениями. Т. II: Эффекты (Ч.З). М.: РАДЭКОН, 2002. - 308 с.

6. Ильин Л.А., Киселев М.Ф., Панфилов А.П. и др. Медико-дозиметрический регистр работников атомной промышленности России. Состояние и перспективы // Бюллютень по атомной энергии. 2004. №5. С. 38-42.

7. Иванов В.К., Цыб А.Ф., Панфилов А.П., Агапов А.М. Оптимизация радиационной защиты: «Дозовая матрица». - М.: Издательство «Медицина», 2006.-304 с.

8. Ильин Л.А., Туков А.Р., Кошурникова H.A. и др. Оценка заболеваемости гемобластозами населения закрытых административных территорий // Хроническое радиационное воздействие: медико-биологические эффекты: Материалы III международного симпозиума. Челябинск, 2005. -29 с.

9. Ильин Л.А. Радиационная медицина. Том 3. Радиационная гигиена. М.: 2002. - 608 с.

10. Кошурникова H.A., Третьяков Ф.Д., Окатенко П.В. и др. Основные показатели здоровья населения г. Озерска в период 1948-2002 г.г. // Бюллютень сибирской медицины. 2005. Т.4. №2. С. 29-35.

11. Ansoborlo E., Lebaron-Jacobs L., Prat O. Uranium in drinking-water: A unique case of guideline value increases and discrepancies between chemical and radiochemical guidelines // Environ. 2015. Int. 77, P. 1-4.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

12. Bacquart T., Frisbie S. et al. Multiple inorganic toxic substances contaminating the groundwater of Myingyan Township, Myanmar: arsenic, manganese, fluoride, iron, and uranium // Sci. Total Environ. 2015. 517, P. 232-245.

13. Baradaran S., Maleknasr N., Setayeshi S., Akbari M.E. Prediction of Lung Cells Oncogenic Transformation for Induced Radon Progeny Alpha Particles Using Sugarscape Cellular Automata // Iran J Cancer Prev. 2014. 1:40-7.

14. Barros-Dios J.M., Ruano-Ravina At., Pérez-Ríos M., et al. Residential Radon Exposure, Histologic Types, and

Lung Cancer Risk. A Case-Control Study in Galicia, Spain // Cancer Epidemiol Biomarkers Prev. 2012. 21(6):951.

15. Beletskaya N. Effect of environmental factors on cancer incidence in the population of North Kazakhstan and East Kazakhstan. Petropavlovsk: Kozybayev M.SKGU; 2013. p. 225.

16. Brauner E.V., Loft S., S0rensen M. et al. Residential Radon Exposure and Skin Cancer Incidence in a Prospective Danish Cohort // PLoS One. 2015. №10(8). P.1-14.

17. Canada Health. Cross-Canada survey of radon concentrations in homes final report. Ottawa: Queen's Printer; 2012. P.2.

18. Canu I.G., Jacob S., Cardis E. et al. Uranium carcinogenicity in humans might depend on the physical and chemical nature of uranium and its isotopic composition: results from pilot epidemiological study of French nuclear workers // Cancer Causes Control. 2011. 22 (11), 1563-1573.

19. Carriere M., Thiebault C., Milgram S. et al. Citrate Does Not Change Uranium Chemical Speciation in Cell Culture Medium but Increases Its Toxicity and Accumulation in NRK-52E Cells // Chem. Res. Toxicol. 2007. 19, 16371642.

20. Carvalho F.P., Oliveira J.M. Uranium isotopes in the Balkan's environment and foods following the use of depleted uranium in the war. Environ // Int. 2010. 36 (4), 352-360.

21. Chahine T., Schultz B.D., Zartarian V.G., Xue J. Subramanian S.V., Levy J. Modeling Joint Exposures and Health Outcomes for Cumulative Risk Assessment: The Case of Radon and Smoking // Int J Environ Res Public Health. 2011. 8:368-711.

22. Collier C.G., Strong J.C., Humphreys J.A., Timpson N. et al. Carcinogenicity of radon/radon decay product inhalation in rats - effect of dose, dose rate and unattached fraction // Int J Rad Biol. 2005. 81:631-47.

23. Darby S., Hill D., Deo H., Auvinen A., Barros-Dios J.M., Baysson H., et al. Residential radon and lung cancer—detailed results of a collaborative // Scand J Work Environ Health. 2007. Feb. 33(1):80

24. Djanabaev D.D., Kashkinbaev E.T., Ilbekova K.B., Saifulina E.A., Bakhtin MM, Sharipov M.K., Kazymbet P.K. Health status of the population living in the zone of influence of radioactive waste repositories // Electronic Journal of General Medicine. 2019. 16(6). 176.

25. Darby S., Hill D., Deo H., Auvinen A. et al. Residential radon and lung cancer—detailed results of a collaborative analysis of individual data on 7148 persons with lung cancer and 14 208 persons without lung cancer from 13 epidemiologic studies in Europe. Scand J Work Environ Health. 2006. 32(Suppl 1):1-84.

26. Environment and Sustainable Development in Kazakhstan. A series of UNDP publication in Kazakhstan. №UNDPKAZ06. Almaty; 2004. 58 p.

27. Frisbie S.H., Mitchell E.J., Sarkar B. World Health Organization increases its drinking-water guideline for uranium // Environ. Sci.: Processes Impacts. 2013. 15 (10), 1817-1823.

28. Guo H, Zhao W, Li H., Xiu W., Shen J. High radionuclides in groundwater of an Inland basin from northwest China: origin and fate // ACS Earth Space Chem. 2018. 2 (11), 1137-1144.

29. Hinojosa de la Garza O.R., Sanín L.H. et al. Lung Cancer Mortality and Radon Concentration in a Chronically Exposed Neighborhood in Chihuahua, Mexico: A Geospatial Analysis // Scientific World Journal. 2014. 2014:935380

30. Homma-Takeda S., Kokubo T., Terada Y. et al. Uranium dynamics and developmental sensitivity in rat kidney // J. Appl. Toxicol. 2013. 33 (7), 685-694.

31. ICRP. Radiological Protection against Radon Exposure. ICRP ref 4829-96716554. Draft Report for Consultation. Atlanta, USA: Elsevier; 2011. P 37.

32. Jakhu R., Mehra R., Mittal H.M. Exposure assessment of natural uranium from drinking water // Environ. Sci.: Processes Impacts 2016. 18(12), 1540-1549.

33. Kaur S., Mehra R. Toxicological risk assessment of protracted ingestion of uranium in groundwater // Environ. Geochem. Health 2019. 41 (2), 681-698.

34. Kazymbet P.K. Radioecological state of the residential areas in the uranium mining regions of Kazakhstan // Scientific Proceedings of Institute for Radiobiology and Radiation Protection. 2014. 1:19-55.

35. Kreuzer M., Walsh L., Schnelzer M., Tschense A., Grosche B. Radon and risk of extrapulmonary cancers: results of the German uranium miners' cohort study, 19602003 // Br J Cancer. 2008. 99:1946-53.

36. Krewski D., Lubin J.H., Zielinski J.M. et al. A combined analysis of North American case-control studies of residential radon and lung cancer // J Toxicol Environ Health. 2006. 69:533-97.

37. Laughlin J. An historical overview of radon and its progeny: applications and health effects // Radiat Prot Dosimetry. 2012;152:2-8.

38. Li W.B., Roth P., Wahl W., Oeh U, Hollriegl V, Paretzke H.G.J. Biokinetic modeling of uranium in man after injection and ingestion. Radiat // Environ. Biophys. 2005. 44 (1). 29-40.

39. Magdo H.S., Forman J., Graber N., Newman B., Klein K. et al. Grand rounds: nephrotoxicity in a young child exposed to uranium from contaminated well water // Environ. Health Perspect. 2007.115 (8). 1237-1241.

40. Méndez D., Alshanqeety O., Warner K.E. The Impact of Declining Smoking on Radon-Related Lung Cancer in the United States // Am J Public Health. 2011.101(2).310-14.

41. Milner J., Shrubsole C., Das P., Jones B., Ridley I. et al. Home energy efficiency and radon related risk of lung cancer: modelling study // BMJ. 2014.348. p. 1-12.

42. Neri A., Stewart S.L., Angell W. Radon Control Activities for Lung Cancer Prevention in National Comprehensive Cancer Control Program Plans, 2005-2011 // Prev Chronic Dis. 2013.10: p. 1-9.

43. Nolan J., Weber K.A. Natural uranium contamination in major US aquifers linked to nitrate // Environ. Sci. Technol. Lett. 2015. 2 (8). p. 215-220.

44. Norrstrom A.C., Lov A. Uranium theoretical speciation for drinking water from private drilled wells in Sweden - Implications for choice of removal method // Appl. Geochem. 2014. 51. p. 148-154.

45. Peckham E.C., Scheurer M.E., Danysh H.E. et al. Residential Radon Exposure and Incidence of Childhood Lymphoma in Texas 1995-2011 // Int. J. Environ. Res. Public Health. 2015. №12. P.12110-12126.

46. Peterson E., Aker A., Kim J.H., Li Y., Brand K, Copes R. Lung cancer risk from radon in Ontario, Canada: how many lung cancers can we prevent // Cancer Causes Control. 2013. 24: p. 20.

47. Post V.E.A., Vassolo S.I., Tiberghien C. et al. Weathering and evaporation controls on dissolved uranium concentrations in groundwater - A case study from northern Burundi // Sci. Total Environ. 2017. 607-608. pp. 281-293.

48. Rahmanin Y.A., Novikov S.M., Shashin T.A., Abalkina I.L. Assessment and reduction of strategic risks in the social sphere. Civil Protection Strategy: Issues and research. 2013. 3(2): p. 150-62.

49. Robertson A., Allen J., Laney R., Curnow A. The Cellular and Molecular Carcinogenic Effects of Radon. Exposure: A Review // Int. J Mol Sci. 2013.14: pp. 140-63.

50. Ruano-Ravina A, Aragonés N., Pérez-Rios M. et al. Residential radon exposure and esophageal cancer. An ecological study from an area with high indoor radon concentration (Galicia, Spain) // Int J Radiat Biol. 2014. 90(4): pp. 299-305.

51. Salbu B. Preface: uranium mining legacy issue in Central Asia // J Environ Radioact. 2013.123: pp. 1-2.

52. Schwartz G.G., Klug M.G. Incidence rates of chronic lymphocytic leukemia in US states are associated with residential radon levels // Future Oncol. 2015. p. 10.

53. Stegnar P., Shishkov I., Burkitbayev M. et al. Assessment of the radiological impact of gamma and radon dose rates at former U mining sites in Central Asia // J Environ Radioact. 2013.123: pp. 3-13.

54. Sutton M., Burastero S. Uranium(VI) Solubility and Speciation in Simulated Elemental Human Biological Fluids // Chem. Res. Toxicol. 2004. 17. pp. 1468-1480.

55. Torres-Duràn M., Ruano-Ravina A. et al. Lung cancer in never-smokers: a case-control study in a radon-prone area (Galicia, Spain) // Eur Respir J. 2014. 44(4): p. 850.

56. Wagner S, Burch J.B., Bottai M. et al. Groundwater uranium and cancer incidence in South Carolina // Cancer Causes Control 2011. 22 (1). pp. 41-50.

57. Wang X., Dai X., Shi C. at al. A 3,2-Hydroxypyridinone-based Decorporation Agent that Removes Uranium from Bones In Vivo // Nat. Commun. 2019. 10 (1). p. 2570.

Reference: [1-10]

1. Bazyka D.A., Prisyazhnyuk A.E., Romanenko A.E. i dr. Zabolevaemost' zlokachestvennymi novoobrazovaniyami naseleniya gorodov Ukrainy s predpriyatiyami yaderno-energeticheskogo proizvodstva [The incidence of malignant neoplasms in the population of Ukrainian cities with nuclear power plants]. Radiatsiya i risk [Radiation and risk]. 2011. T.20, №3. pp. 58-68 [in Russian].

2. Buldakov L.A., Kalistratova B.C. Radioaktivnoe izluchenie i zdorov'e [Radiation and health]. M.: Inform-Atom [M .: Inform-Atom]. 2003. p.165 [in Russian].

3. Gus'kova A.K. Meditsina truda v atomnoi promyshlennosti i energetiki [Occupational medicine in the nuclear industry and energy]. Meditsina truda i promyshlennaya ekologiya [Occupational medicine and industrial ecology]. 2004. №3. pp. 17-24 [in Russian].

4. Il'in L.A., Koshurnikova H.A., Kuznetsova I.S., Bolotnikova M.G. Zabolevaemost' i smertnost' ot zlokachestvennykh novoobrazovanii lim-faticheskoi i krovetvornoi tkanei sredi naseleniya goroda Ozerska za period s 1948 po 2000 god [Morbidity and mortality from malignant neoplasms of lymphatic and hematopoietic tissues among the population of the city of Ozersk for the period from 1948 to 2000] // Meditsinskaya radiologiya i radiatsionnaya bezopasnost' [Medical radiology and radiation safety]. 2003. №1. pp. 65-71 [in Russian].

5. Il'in L.A., Yarmonenko S.P. Istochniki i effekty ioniziruyushchego izlucheniya [Sources and effects of ionizing radiation]. Otchet Nauchnogo komiteta OON po deistviyu atomnoi radiatsii 2000 goda General'noi assamblee OON s nauchnymi prilozheniyami. T. II: Effekty (Ch.Z) M.: RADEKON [Report of the UN Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation in 2000 to the UN General Assembly with scientific appendices. Vol. II: Effects (Part 3) M.: RADEKON]. 2002. p. 308 [in Russian].

6. Il'in L.A., Kiselev M.F., Panfilov A.P. i dr. Mediko-dozimetricheskii registr rabotnikov atomnoi promyshlennosti Rossii.Sostoyanie i perspektivy [Medical and dosimetric register of workers of the nuclear industry in Russia. State and prospects]. Byullyuten' po atomnoi energii [Atomic Energy Bulletin]. 2004. №5. pp. 38-42 [in Russian].

7. Ivanov V.K., Tsyb A.F., Panfilov A.P., Agapov A.M. Optimizatsiya radiatsionnoi zashchity:«Dozovaya matritsa» [Optimization of radiation protection: "Dose matrix"]. M.: OAO «Izdatel'stvo «Meditsina» [M.: JSC "Medicine Publishing House"]. 2006. p.304. [in Russian].

8. Il'in L.A., Tukov A.R., Koshurnikova H.A. i dr. Otsenka zabolevaemosti gemoblastozami naseleniya zakrytykh administrativnykh territorii [Assessment of the incidence of hemoblastosis in the population of closed administrative territories] Khronicheskoe radiatsionnoe vozdeistvie: mediko-biologicheskie effekty: Materialy III mezhdunarodnogo simpoziuma. - Chelyabinsk [Chronic radiation exposure: medico-biological effects: Proceedings of the III International Symposium. - Chelyabinsk]. 2005. p.29 [in Russian].

9. Il'yin L.A. Radiatsionnaya meditsina. Tom 3. Radiatsionnaya gigiena [Radiation medicine. Volume 3. Radiation Hygiene]. 2002. p.608 [in Russian].

10. Koshurnikova H.A., Tret'yakov F.D., Okatenko P.V. i dr. Osnovnye pokazateli zdorov'ya naseleniya g. Ozerska v period 1948 -2002 g.g. [The main indicators of health of the population of Ozersk in the period 1948 -2002]. Byullyuten' sibirskoi meditsiny [Bulletin of Siberian Medicine]. 2005. T.4. №2. pp. 29-35 [in Russian].

Контактная информация:

1лбекова Куралай Бакытбеккызы - докторант по специальности «Медицина», НАО «Медицинский университет Астана», г. Нур-Султан, Республика Казахстан.

Почтовый адрес: Республика Казахстан, 010000, г. Нур-Султан, ул. ул. Бейбитшилик 49 а. E-mail: ilbekova.k@amu.kz Телефон: +7(775)134 07 07

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.