CC BY
0FiZiKANIN T9DRiSiNDa §AGiRDL9REN iDRAKi MARAQLARININ T9§9KKÜL
PROBLEMi
Xülasa: Azarbaycan Respublikasinda tahsilin bütün saviyyalari, marhalalari vd strukturlarinin inki§afina önam verilir. Tahsilin ahamiyyati onunla §artlanir ki, ölkamizin iqtisadiyyatmm bütün sahalarinin inki§afi tahsildan va onun müasirliyindan asilidir. Ölkamizin raqabatli bazar iqtisadiyyatina kegmasi, qloballa§an dünyanin iqtisadi, texniki, madani, humanitar, hüquqi va tahsil sistemlarina inteqrasiyasi, tahsilin qoyulu^u va onun naticalarina münasibatin va baxi§larin dayi§masi dövlatin bütün qurumlarinin diqqatini tahsila yönaldir.
Müasir tahsil ganc naslin inki§afi, milli-ba§ari dayarlara yiyalanacak Azarbaycan vatanda§inin yeti§dirilmasi ügün zaruridir. Müasir elmi dünyagörü§a, darin va sistemli biliklara, konkret, universalpraktiki bacariqlara,dinamik tafakküra, saglam manaviyyata, zaruri kompetensiyalara va s. keyfiyyatlara malik ganclarin yeti§dirilmasi bugünki maktabin ba§lica vazifasidir. Bu masalalarin hayata kegirilmasinda bütün maktab fanlari, o cümladan fizika fanni mühüm rol oynayir. Malumdur ki, fizika tabiatin an ümumi qanunlarini, harakat formalarini va onun xassalarini öyranan tabiat haqqinda elmdir. Fizika elmi biza atraf alamda ba§ veran harcür dayi§ikliyi, qanunauygunluqlari öyranib, dark etmaya, hadisa va proseslari tahlil etmaya imkan verir. §agirdlarin elmi dünyagörü§ünün inki§afinda fizikanin bütün bölmalarinin özünamaxsus rolu vardir.
Agar sözlzr: Fizika, idrak, maraq, §agird, tafakkür.
Malumdur ki, son dövrda ölkamizin ictimai-iqtisadi hayatinin har sahasinda oldugu kimi tahsilin da bütün saviyyalari va marhalalarini ahata edan ciddi islahatlar aparilir. Bu islahatlarin aparilmasinda maqsad qloballa§an dünyanin, elmi-texnoloji taraqqinin talablarina adekvat cavab vera bilacak, tahsili müasir, bacariqlari mükammal, axlaqi keyfiyyatlari yüksak, dü§üncasi 9evik, yeni bilik va informasiyalara hassas ganc naslin yeti§dirilmasidir [1].
Qeyd edilan masalalarin hayata ke9irilmasi ü9ün tahsilin hüquqi-normativ sanadlari takmilla§dirilir, maddi-texniki bazasi yenilanir, o cümladan, maktablarin müasir tadris resurslari (laboratoriyalar, avadanliq, informasiya-kommunikasiya vasitalari, plakatlar va s.) ila tachizati zanginla§ir, günün talablarina uygun darsliklar va metodik vasaitlar tartib edilir, §agirdlari dü§ündüran, faalla§diran, onlarda praktik bacariqlar formala§diran talim metodlari, zaruri biliklar va i§ üsullari va s. tatbiq edilir.
Bütün bu dayi§ikliklar talim prosesinin daha alveri§li öyradici mühit va §agirdlari idrak faaliyyatinin aktivla§dirilmasi, onlarin yaradici tafakkürünün inki§afi ü9ün aparilir [3]. Talim prosesinda §agirdlarin faalliginin yüksaldilmasi hami§a qabaqcil psixoloq, pedaqoq va metodistlarin diqqat markazinda olmu§dur. §agird §axsiyyatinin inki§afi onun fardi va ictimai hayati, aila va maktabdaki münasibatlari,bilik-bacariqlara va axlaqi keyfiyyatlara yiyalanma prosesinda faalligi, axlaqi, hüquqi, etik, estetik baxi§lari va s. ila qar§iliqli alaqadadir.
§agirdlarin faalligi bir 9ox faktorla-yenilik hissi, öyranmak istayi, fardi va ya sosial xarakterli maqsadi, talabati, maragi, galacak planlari, onlari realla§dirmaga §arait yaradan imkanlar va s. ila alaqadardir. Bütün bunlar talim prosesinda §agirdlarin maqsadauygun faaliyyati ila hayata ke9irilir.
Maktab tacrübasinda müasir kompüterlardan va digar informasiya manbalarindan istifada etmayi bacaran lakin, darsda passiv olan, darsa maraq göstarmayan §agirdlarada rast galirik.
C9LILOVA SEVINC XAZAY QIZI
Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universiteti, Fizikanin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin dosenti
MUSAYEVA GÜL§9N 9LI QIZI
Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universiteti, Fizikanin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin ba§ müallimi
Giri§.
Muallimin qoydugu problem, yolda§larinin axtari§lari, mu§ahidalari, ol9malari, muqayisa va umumuila§dirmalari, muallimin tarbiyavi tasiri zaif oxuyan §agirdlari adalatli vaziyyatdan 9ixara bilmir [4]. Bela §agirdlarzaif oxumaqla yana§i yolda§larinin da talim faaliyyatina, ugurlar, naticalar alda etmasina mane olur, manfi tasir gostarirlar.
Bela vaziyyatin aradan qaldirilmasina 9ox zaman bir muallimin quvvasi, bir fannin tadrisinin imkanlari kifayat etmir. Bu i§da fann muallimlarinin, sinif rahbarlarinin, §agird kollektivinin, valideynlarin albir sayi lazimdir ki, bazi §agirdlarin passivliyini aradan qaldirmaq,onlari sinifda talim prosesinin aktiv, i§guzar va oyradici muhitina daxil etmak mumkun olsun.£ali§maq lazimdir ki, §agirdlarin tabiat hadisalarini darindan dark etmaya, bizi ahata edan alamda fiziki hadisalarin tazahuru va tatbiqlarini gormaya, duymaga onlardan istifada etmaya maragi, talabati olsun.
Fiziki hadisa va proseslara aid problem qoymasi ela §akilda olmalidir ki,§agird ona gundalik hayatdan malum olan adi tabiat hadisasinda "qeyri-adi", tazadli hadisa kimi du§unsun, taaccub etsin va hatta heyrata galsin. insanin heyrat etmak qabiliyyati muhum keyfiyyatdir. O, muayyan vaziyyatda ba§ verir va muayyan hadisanin, qanunauygunlugun yaxud informasiyanin ziddiyatli gorunan taraflarini darindan dark edilmasi ila baglidir.
Metod.
Muallimin talim prosesinda ugurlu naticalara nail olmasi u9un muasir talim metodlari, i§ formalari, muxtalif resurslar va inteqrativlikdan istifada etmasi hami§a yetarli olmaya bilar. Qabaqcil muallimlarin i§ tacrubasi gostarir ki, qeyd olunan masalalarla yana§i talim prosesin psixologiyasi va §agirdlarin fardi psixoloji xususiyyatlarinin nazara alinmasi va nazarda tutulan talim naticalarinin hayata ke9irilmasi, kompetensiyalarin formala§masinda muhum rol oynayir.
§agird u9un talim faaliyyati onamlidir. Faaliyyatiin digar novlari da onun hayatinda (amak, oyun, nitq va s.) muhum yer tutur va talim faaliyyati ila bu va ya digar daracada alaqadardir.
Talim prosesi da butovlukda va ayri-ayri §agirdlarin talim faaliyyati,motivasiya ila alaqadardir. Motivasiyaya bazan maraqoyatma kimi baxirlar. Motivasiya talim prosesinda §agirdin idraki faaliyyati talabati,maragi va yiyalanacayi dayarlarla alaqdadardir.
§agirdin maraqlari i9arisinda idraki maraq ustun yer tutur. Maktab dovrunda §agirdlar muxtalif fanlarin tadrisinda canli va cansiz tabiatda ba§ veran proseslari oyranir, xalqinin, olkasinin madaniyyati, tarixi, camiyyat hadisalari mahz idraki maraq asasinda oyranirlar.
idarki maragin formala§masinda ham xarici faktorlar, ham da §agirdin daxili fardi psixoloji xususiyyatlari rol oynayir. §agirdlarin diqqatini darsda muallimin emosional nitqi, apardigi effektli tacrubalar, muqayisalar, madani, xo§ raftari calb eda bilar. Bunlar vacib olsa da, daxili faktorlar daha muhumdur. Muallimin oz fannini §agirdina sevdirmasi, fiziki hadisalarin mahiyyatini oyranmaya maraq yaratmasi, fizikanin muxtalif bolmalarinin ozunamaxsuslugu §agirdda, fizika fannini darindan oyranmak istayi yaradir.
Maragin bu marhalasinda §agird darsda,muallimin komayi ila alda etdiyi bilikla kifayatlanmir, onu artirmaga 9ali§ir. §agirdin maragi xo§ taaccublu emosiyalarla, oyranmanin sevinci va oz faaliyyatinin raziliq hissi ila a§kara 9ixir.
Muallimin maqsadyonlu talim faaliyyati naticasinda §agirdlarin maragi inki§af edarak, idraki maraga 9evrilir. §agirdlarin davamli idraki maraqlari onlarin idraki faalligina darsda taqdim olunan hadisa, proses va qanunauygunluqlarin ara§dirilmasi, muzakirasi va tahlilinda i§tirakina, naticalarin ifada olunmaginda oz fikirlarini ifada etmalarina sabab olur. Onlarin idraki maragi hadisanin oyranilmasinin aparici motivina 9evrilir, darsin motivasiya marhalasi ila mahdudla§mir va sonraki marhalalarda §agirdlarin bilik, bacariq va muxtalif dayarlarin formala§masinda da muhum rol oynayir [7].
Bu marhala §agirdin idraki faaliyyatinin inki§afi, onu maraqlandiran informasiyalarin axtari§i va tahlilina kifayat qadar yuksak gostaricilari ila xarakteriza edir. Davamli idraki maragi olan §agird bo§ vaxtlarinda da oyrandiyi hadisa va qanunauygunluqlar haqqinda du§unur, muayyan qanaata galir.
Maragin novlari bir-biri ila qar§iliqli alaqada va daha yuksak saviyyaya dogru inki§afdadir. Muallim §agirdlarin idraki maraqlarini diqqat markazinda saxlamalidir. §agirdin fiziki hadisa va
qanunauygunluqlarin öyranilmasina yönalan maragi riyaziyyat, kimya, biologiya va digar fanlarin darindan manimsanilmasina kömak edir. Bazan ela hallar olur ki, VII-VIII siniflarda §agirdlarin fizika fannina olan seçma münasibati yuxari siniflarda pe§a niyyatlari ila alaqadar baçqa fanlara da keça bilar [2]. Fizika müallimi çaliçmalidir ki, istanilan pe§a sahibinin elmi dünyagörü§ü, bilik-bacariqlari, fardi keyfiyyatlari fizikani manimsamakla daha dolgun va yüksak saviyyada ola bilacayini §agirdlar dark etsinlar.
Talim prosesinda müallimin tadris va çagirdlarin talim faaliyyati zamani idraki maraq özünü müxtalif formalarda göstarir. Maktab tacrübasi göstarir ki,idraki maraga çox zaman talim proseslarini faallaçdiran xarici tasir (stimul) kimi baxirlar. Ba§qa sözla, maraq §agirdlarin idraki faaliyyatini motivlaçdiran va müallimin çarhinin tasirini artiran vasitadir. Bu zaman §agirdlarin diqqati öyranilan masalaya calb edilir, tafakkürü faallaçir va o, xo§ hayacan, maraqla talim prosesinda i§tirak edir.
Mühüm talim vasitasi kimi idraki maraq o vaxt samarali natica verir ki, §agirdin yeni biliklara yiyalanmasina, tafakkürünün inkiçafina yol açsin, alda olunan fiziki biliklarin praktik tatbiqini va yaxin perspektivini göstarsin. §agirdlarin planlarini, niyyatlarini, fanna olan münasibatini müsbat istiqamatda dayiçmayan epizodik aylancali tacrüba va ya situasiya ancaq davamsiz maraq yaradir va o da tez sönür.
idraki maragin yaranmasinda mövzuya uygun aylancali problemlardan yerinda va sistemli §akilda istifada olunmasi müsbat rol oynayir. Son dövrda yaranan fizika darsliklarinda qisa da olsa aylancali materialllara rast galmak mümkündür. Maktab tacrübasinda aylancali materiallardan istifadaya darsda deyil, darsdan kanar maçgalalarda istifada olunmasini tövsiya edan müallimlarda vardir. Onlar fikrini bela asaslandirirlar ki, fizikanin öyranilmasi ciddi amak, gargin fikri amaliyyatlar talab edir. öylancalilik onlarin bu i§da iradi saylarini zaifladir.
Har bir insana dü§ünma, fikirlaçma, atraf alamda ba§ veran har cür dayiçikliyi, proses va hadisalari dark etma qabiliyyati vardir. Sadaca olaraq, bu fikirlar, dü§üncalar farqli,hamçinin tez qavrayib, qavramama kimi xüsusiyyata malikdir. insanlar gözla göra bildiyi har bir cismi hadisa va prosesi aydinlaçdirib tahlil etmaya havas göstarir.Müayyan ya§ saviyyasina galdikca insanlarin maraq dairasi geni§lanir inkiçaf edir, onlarin qararlari dayiçir. Masalan, maktablarin birinda aparilan araçdirmaya göra ibtidai siniflarin 95%-96%-i darsla deyil oynamaq fikrinda oldugu halda, 6-11- ci sinif çagirdlarinin 92%-93%-i müayyan peçaya sahib olmaq, bu sahada adddimlamaq qararinda oldugu mü§ahida edilmiçdir.
Maraqlidir, görasan müallimlarin har biri darsda §agirdlarin maragini düzgün dayarlandira bilirmi? Malum masaladir ki, yox. Natica va faktlar göz qarçisindadir. Longityudal tatqiqatin naticasina göra, 6 yaçdan 10 yaçina qadar borc hissi ila yaxin çagirdlarin sayi 15%-34%-a qadar artdigi halda, maraqla oxuyan çagirdlarin sayi 25%-dan 5%-a qadari azalir. [5] Psixoloji baximdan bu passivliyin sababi mahiyyat cahatdan aydindir ki, sinifdan-sinifa keçid zamani sosial problemlar yaranir. Yani sosial farq dayiçkanliyi, psixoloji motivasiyanin çökmasina, bir növ deformasiyasina sabab olur.
Müallim çagirdlarin maraginin artirilmasi üçün, psixoloji-pedoqoji çarait yaratmaq maqsadi ila müayyan amillari asas götüra bilar:
• Problemli vaziyyatin yaranmasi-asas fikir müallim §üurlu çakilda problemin na oldugunu dark etmi§ olmali bu asasda çagirdlarda maraq oyatmalidir. Düzgün asaslandirilmi§ problem situasiya §agirdin idraki maragini ahata etmi§ olur.
• Problem situasiyali vaziyyatin halli zamani, çagirdlarin tatqiqatçiliq qabiliyyatini güclandirmak-diqqat yetirmak lazimdir ki, tadqiqat na saviyyadadir. Bu o, demakdir ki, qoyulan problem darsin maraqli olmasi ^ün kifayatdir va ya aksina.
• Yeni biliyin manimsadilmasi-bu maqsadla lazimi galan materiallarin §üurda aks etdirilmasi üçün §araitin yaradilmasi vacibdir.
Maraq haqqinda müayyan qadar malumatlara nazar yetirdik. Uygun olaraq bela bir sual meydana galir "idraki maraq" deyirik bas onda idrak nadir? idrak-obyektiv gerçakliyin insan §üurunda aks olunmasidir. Obyektiv realliq fizika fanni baximindan, fizika darsinda öyranilan har
bir darsin insan beyninda aks olunmasi kimi ba§a dü§ülür. idrak yeni bilik alda etma prosesidir. Yam biza olmayan hadisalarin dark edilmasi, öyranilmasidir. idrak prosesinin ugurlu olmasi ü9ün insan beyni faal olmalidir. Aktiv olan insan beyini hami§a yeni bilik alda etmaya hazir olan bir robortdur. idrakin asas mövqeyi ondan ibaratdir ki, onun kömayi ila yeni biliklar qazanilir, beyinda aks olunur, bununlada qazanilmi§ bilik maragin effektli olmasina sabab olur.
idraki maraq qazanilan biliklarin, dark olunan alamin realliqlarini, ger9akliyini öyranmaya, tatbiq etmaya zamin yaradir. Bilik olmayan yerda maraq yoxdur, maragin olmasina sabab biliyin olmasi va ya olmayan biliyin qazanilmasidir. Psixoloqlar qeyd edirlar ki, idraki maraq §axsiyyatin müayyan obyekt, hadisa va proseslarin öyranilmasinin se9ma xarakterinda özünü büruza verir. idraki maraq-müallim va §agird faaliyyatlarinin qar§iliqli alaqasinda, uzla§masinda talimin maqsad va vazifalarinin hayata ke9irilmasinda böyük rol oynayir". [2]
idraki maragin yaradilmasi fikri hami§a müallimlarin diqqat markazinda olmalidir. Aparilan mü§ahidalar göstarir ki, fizika fannini gözal bilmak ü9ün yüksak saviyyada idraki maraq yaranmalidir. Formala§dirilmi§ zangin bir aktual bir problem yüksak saviyyada maraga sabab olur. Bu proseslar zamani asas yük müallimin üzarina dü§ür. Darin dü§ünülmü§ bir fikir, §agird diqqatini calb edir ki, bununlada intensiv olaraq §agirdlar tadqiqat suali atrafinda dü§ünmaya cah edir, ara§dirir, hatta tahlil etmaya ba§layir. Müallim tarafindan qoyulan problem situasiya §agird ü9ün yorucu, cansixici olmamali aksina onlar ü9ün maraqli görünmalidir.
Ümumitahsil orta maktablarinin birinda aparilan mü§ahidalarin birinda "Hansi fanni sevmirsan" sorgusu aparilmi§ va cavab olaraq fizika, kimya va s. bir sözla daqiq elmlar deyilmi§dir. Buna sabab manim fikrimca avvallar müallim §agird amakda§liginin az olmasi va valideyn §agird amakda§ligi olmasinda idi. Bu na demakdir? Valideyn-§agird? Bali, bu müallimlarin §agirdlara verdiyi ev tap§iriqlarinin valdeyinlarin etmasi ila bagli idi. §agird özü ara§dirmir, hazir cavablari kö9ürür va ya ümumiyyatca oxumur. Bununla yana§i, a§agi sinifdan tamal yax§i qoyulmalidir. 9sas vazifa isa riyaziyyat fanin üzarina dü§ür ki, bu fanni yax§i oxuyan §agird ü9ün fizika fanni maraqli galir [4].
idraki maragin ta§akkül probleminin asasinda müayyan oyanma manasinda bir növ inki§afi nazarda tutulur. §agirdlarin darsa qar§i idraki maraginin yaranmasi ta§akkül probleminin öz hallinin tapmasi demakdir. Yani artiq har bir §agird fizika fannina qar§i bir qism mövzulari bilir, ara§dirir,daim langimadan maraqla yeni biliklari öyranmaya 9ali§ir. Ta§akkül problemi, bir növ yatmi§ bir beynin oyanmasi va ya havassiz oxumayan §agirdin yeni bilik alda etmasina cahd göstarmasidir. Biliksiz bir beyini i§latmadikca, onun üzarinda 9ali§madiqca inki§af etmasini gözlamak "qurumu§ güla su vermak" kimi görünar. Müallim 9ali§malidir ki, sinifdaki an passiv §agirdi bela i§lak bir beyina 9evirsin. Müallim öz darsini faal ke9masa, o darsin ugurundan dani§maq bela olmaz.
Belalikla, o demak deyil ki, maraq oyatmaq ü9ün avadanliq va ya §arait olsun asas masala §agirdlarin idraki maraqlarini har hansi yol olursa olsun nöqteyi nazardan öyratmakdan ibaratdir.
Natica
Maqalada §agirdlarin idraki maraqlarinin inki§afina yönalan müasir talim metodlari va i§ formalarinin xüsusiyyatlarini nazara alan, fanlararasi inteqrasiya va talim resusrlarinin imkanlarinin dolgun §akilda realla§dirililmasi i§lanmi§dir.
Mülahiza va materiallarin, ara§dirma naticasinda yoxlanmasi göstarir ki, §agirdlarin faalligini artiran, maragini yüksaldan talim metodlari, i§ formalari, tadris resusrlari va inteqrasiya imkanlarindan samarali istifada olunmasi onlarin fizikadan bilik va bacariqlarinin inki§afina sabab olur.
aD9BiYYAT
1.Azarbaycan Respublikasi Tahsil Qanunu. "Azarbaycan müallimi" qazeti, 2009, 11 sentyabr.
2. Azarbaycan müallim qazeti "Fizika fannina maraq" S.Abdullayeva 124 nömrali maktab direktorunun fikirlari, 2017.
3. Abdurazaqov R.R, Nagiyeva D.§, Padarov X.i. "Ümumitahsil kuriklumunun asaslari", Baki-2015, ADPU.
4. Agayev Э.Э. Talim prosesi:anana va müasirlik. B.Adiloglu, 2006.
5. ismayilov i.N. Fizikanin tadrisinin müasir problemlari. Baki-2016
6. ölizada Э.Э, ölizada Н.Э "Yeni pedaqoji tafakkür: psixolojipedaqogikaya giri§".-B., 2008, -479 s.
7. Daçdamirov A.O, öliyeva A.O. Ümumitahsil kuriklumunun asaslari (mülahizalar): Baki-2015, 199 sah.
