CC BY
36
Уейгнк КагЫМи №2-2020
УДК 613.954
Физикалык жэне акыл-ой жумыс к1а6iлеттiлiгi туралы к1азiргi заманауи тYсiнiк (эдеби шолу)
А.К. Текманова, Э.И. Кусайынова, К.К. Тогузбаева, Б. Алшынов
С.Ж. Асфендияров атындат Казак ¥лттык медицина университет1
Вул макалада акыл-ой каб!летт!л!г!н!н ка з1рг1 заманFы кер!н!с!н!н нег1зг1 сэттер1 мен физикалык дамуы туралы б!ркатар Faлымдaрдын усыныстарына сипаттама бер1лд1. Студенттерд!н физикалык жэне акыл-ой каб1лет1н калпына келт1ру мен арттыру уш1н мелшерленген физикалык жуктемелерд1 колдану ти!мд!л!г!н!н ман,ызы зерттеу нэтижес1нде нег1зделген.
Туй1нд1 сездер: Студенттер, дене жумыска каб1летт1л1г1, акыл-ой жумыска каб1летт1л1г1, мелшерленген физикалык жуктеме
К,аз1рг1 буын арасында физикалык жумыс каб1летт1л1г1н1н темендеу1 аясында акыл-ой енбепнщ каркындылыFы курт ест1, бул ез кезепнде адам аFзасынын интеллектуалдык жэне психофизикалык потенциалдарынын (Д. А. Велухин, Г. Е. Жураковский А. П. Исаев, В. В. Колбанов, М. М Левина, А. Г. Щедрина жэне т.б.) уйлесу1не себеп болды. Гигиенистерд1н зерттеу нэтижеанде студенттерд1н кепш!л!г! кунд1зг1 уакыттын 82-85% - ы статикалык жаFдайда (отырFан жаFдай) турFанын керсетед1. Вул жаFдайда ЖОО-да оку урд!с!н!н акыл-ойдын жумыс каб1лет1н устап туруFа жэне ныFайтуFа ыкпал етпейд1. В1зд1н ел1м1зде козFалыс белсенд1л1г1н1н жетк!л!кс!зд!г! акыл-ой кызмет1мен айналысатын адамдар мен непзп кызмет1 оку болып табылатын студенттерге тэн касиет болып отыр. Кептеген зерттеулерде халыктын денсаулыFын сактаудын манызды шарты рет1нде козFалу белсенд!л!г!нщ кажетт1л1г1не нег1зделед1. КозFалыс белсенд1л1г1н1н жетк!л!кс!зд!г! - каз1рг1 студентт1н ем1р суру салтынын ез1нд1к ерекшел1г1. Ю. Г. Васина мен Г. А. Шевчуктын зерттеулер!не сэйкес студенттер белсенд1 Kимыл-козFалыс кызмет1не бос уакыттынын 1,4%. жумсайды. В1ркатар зерттеулерде студенттерд1н дене шыныктырумен жэне спортпен жуйел1 турде шуFылдануFа енг1з1лген кун тэрт1б1не жоFары белсенд!л!к танытатын студенттерде кун тэрт1б1н1н белпл! б1р стереотип! жасалынады.Ол олардын м1нез-кулкында сен1мд1л1к арттыра отырып, оларда " жоFары ем1рл1к тонус" байкалатыны аныкталды (М. Я. Виленский, А. А. Горелов, В. И. Ильинича, В. Л. Кондаков, В. И. Кузнецов, О. Г. Румба т.б.). Рылыми-теориялык денгейде м!селенщ езект!л!г! гуманист1к баFытталFан б1л1м беру сызбасына нег1зделген. Жумыс кабшеттшп-, гомиокинезд1 физикалык, эмоционалдык жэне зияткерлк жуктемелерде колданатын денен1н кеп компонентт1 касиет1 (Р. Е .Мотылянская, 1979). Н. В. Алишев пен
A. С. Егоровтын аныктамасы бойынша жумыс 1стеу каб1лет1 накты ем1р суру ортасынын, кун тэрт1б1н1н узакть^ыньщ, ти1мд1л1г1н1н, сен1мд1л1г1н1н жэне т. б. жаFдайларында етет1н накты кызметт1 орындауFа (немесе жалFастыруFа) аFзанын функционалдык дайындык дэрежес1 рет1нде сипатталады.
B.А.Сорванова (1987), бул - жатты^уларда белг1ленген максаттарды 1ске асыру кез1нде адамнын ен жоFары нэтижеге (нэтижеге) кол жетк!зу каб1лет1. Онда каркындылыктын курт немесе едэу1р ауыткулары демалу паузаларымен алмасады, ал KозFалыс пен куш-ж1герд1н эр турл1 узактыктыFы,эр турл1 формадаFы жэне сипапаы эрекеттер ретс1з кезектесед1 деген. Н. А. Агаджанян жумыска каб!летт!л!к деп адамнын белг1л1 б1р уакыт аралыFында физикалык (физикалык жумыска кабшеттЫп) немесе акыл-оймен (акыл-ой жумыска кабшеттЫп) жумыс 1стеу мумк1нд1ктер1н тус1нед1. Акыл-ойдын жумыс кабiлеттiлiгi-жоFары оку орнынын студент!н окытудын жоFары ти1мд1л1г1 мен нэтижеан, онын жеке тулFaсынын толыкканды дамуын камтамасыз етет1н студенттерд1н жалпы
кызметЫщ курдел1 педагогикалык феномен! болып табылады. Онда ол сырткы (оку енбег! мэдениетке баулу бойынша кызмет рет!нде) жэне 1шк1 (жеке, мотивациялык-кажетт1л1кт1к, интеллектуалдык, уйымдастырушылык-эрекеттк, козFaлу компоненттер1)деп бел1нед1. Кез келген оку жумысын орындaуFa адам куш1 мен аз шыFынды уакытынын жиынтыFындa ти1мд1 жэне сапалы акыл-ой жумыс каб!лет!н калыптастыру мен ныгайту курылымын жоспарлау, жумыс кезендер1н уйымдастыру, нэтижелерд1 болжау, шеш1м кабылдау, жоспарды тузету енг1з1лген. Н. Ф. Талызина тулFaлык компонент - б1л1м алушылардын оку материалын менгеруге дaйындыFын камтамасыз етет1н, тулFaнын танымдык уэждер1н, мудделер1н, дуниетанымын жэне рухани элем1н калыптастыратын басты компонент деген. Ол студенттерд!н оку урд1с1н1н ез1не деген жеке позитива карым-катынасын калыптастыра отырып акыл-ойдын жумыс каб!летт!л!г!н!н калыптасуына эсер етет1н барлык кaлFaн компоненттерге эсер етед1. Мотивациялык-кажетт1л1к акыл-ой енбег1н калыптастыру, нытайту жэне жет1лд1ру кез1нде туракты жэне пэрменд1 кажетт1л1к пайда болатын мотивациянын денгей1н камтиды. Вул зерделенет1н мaтериaлFa кызыFушылыкты кушейтуге, оку урд!с!н!н! ен!мд!л!г!н aрттыруFa экелед1. Зияткерл1к компонент калыптастыру урд1с1н1н операциялык жaFынa кызмет керсетед1. Оку жэне окудан тыс урд!сщ Kимыл-козFaлыс кызмет1мен уйлес1мд1 езара байланысы акыл-ойдын жумыс каб1лет1н ныFaйту болып табылады. ¥йымдастыру-!с-эрекет компонент! оку мен окудан тыс жумыска уакытты утымды белуге ыкпал етед!. Жэне акыл-ой мен физикалык жумыска каб!летт!л!кт!н неFурлым ен!мд! калыптасуында камтамасыз етед!. Акыл -ой жумысы-бул курдел! ерекше дайындык. Онда езара байланысты компоненттер жиынты^ын камтитын ЖОО-да оку-тэрбие урд!с!н уйымдастыру кез!нде кешенд! тэс!л кажет болады, яFни тэрбиел!к ыкпал жалпы жеке тулFaны кaлыптaстыруFa бaFыттaлуы ти!с.Дене шыныктыру теориясы мен эд!стемес!нде физикалык жумыс каб!летт!л!г! уFымы кен!нен колданылады. Оны эртурл! зерттеуш!лер эр турл! тус!нд!ред!. Ол кеб!несе адам aFзaсынын функционалдык сипаттамасын б!лд!ред! (К. Р.Ставицкий, Н. А.Худадов 1987). Физикалык жумыс каб!летт!л!г!-ерекше касиеттерд!, арнайы жумыска каб!летт!л!кт!, жоFaры физикалык жэне зияткерл!к жуктемелерд! кетеру каб!лет!н дамытудын нег!зг! ¡ргетасы (Р. Е. Мотылянская, В. Н. Артамонов, 1982). Физикалык жумыска каб!летт!л!г! "адамнын статикалык, динамикалык немесе аралас жумыста барынша физикалык куш-ж!гер!н тaнытуFa элеуетт! каб!лет!" деп аталады (И. В. Аулик, 1979). ЖоFaрыдa керсет!лген сызбада(сурет. 1) И. В. Аулик бойынша физикалык жумыска каб!летт!л!кт!н кешенд! механизм!нщ компоненттер! керсет!лд! (1979). ОлaрFa: мус!нд!к жэне антропометриялык
керсеткштер, аэробты жэне анаэробты жолмен энергия ©hîmî механизмдерУн куаты, сыйымдыль^ы жэне тшмдшп, булшык еттерд^ кYшi мен тезiмдiлiгi, нейробулшыкетт Yйлестiру (ептiлiк), тiрек-кимыл аппаратынын жаFдайы жатады. Автор бул жерге эндокриндк жэне иммундык жYЙенiн жаFдайында жаткызады. Автор олардын булшык ет кызмет кезiндегi релi жеткiлiксiз зерттелгенiн атап erri. ЭртYрлi нысандарда ен жоFары физикалык жумыс кабiлеттiлiгi кeрiнуi MYMm. Бiрак кез келген жаFдайда ол куш пен техниканы коса алFанда, нерв-булшыкет жYЙесiнiн кeрсеткiштерiне сэйкес келелн энергия шыFындарын, сондай-ак есепке алу жэне психологиялык факторларды талап етедi (Nage F.J., 1973). Демек, аFзанын эртYрлi факторлардын эсерiне тeзiмдiлiгiн арттыру мен онын бейiмделу MYмкiндiктерiн кенейту аркылы физикалык жумыс кабшеттЫпнщ денгейi кэсiби кызметке (бiздiн жаFдайда ЖОО-да ок,у) эсер етелн арнайы емес фактор ретiнде карастырыла алады (Нифондык-бiлiк.Н, 1983). Физикалык жумыска кабiлеттiлiктi аныктау кезiнде аFзанын барлык жYЙелерiнiн, яFни жалпы аFзанын функционалдык жай-кYЙiне байланысты интегралды шаманы аныктайды(Дембо А. Г., 1988). Физикалык жумыс кабiлеттiлiгiнiн осы немесе баска денгеш аFзанын эртYрлi жYЙелерiнiн функцияларынын Yйлесiмдiлiгiнiн isi болып табылады. Жэнеде ол y^1 факторFа байланысты болады: аэробтык eнiмдiлiк, анаэробтык eнiмдiлiк жэне метаболикалык eнiмдiлiк (Зациорский В. М., 1979). Физикалык жумыска кабiлеттiлiктiн кандай да б i р денгешн камтамасыз етуде кандай да б i р жYЙенiн катысу Yлесiн белгiлеу MYмкiн емес. 0йткенi кандай да б i р жYЙенiн функциясынын жеткiлiксiздiгi баска жYЙенiн функциясынын кYшеюiмен жYредi (Дембо А. Г., 1988). Студенттерд^ физикалык жумыска кабшеттЫпн зерттеуге кeптеген жумыстар арналFан (М. Я. Виленский., М. Я Виленский, В. А.Грибков 1995 жэне т.б.) ЖYргiзiлген бiрнеше баFытты бeлiп шрсетуге болады: -бiр оку кYнi шЫде физикалык жумыс кабiлеттiлiгiнiн денгейi мен динамикасы зерттелген зерттеулер; узак уакыт, апта, ай, ок,у семестрi, оку жылы iшiнде физикалык жумыс кабшеттЫпнщ денгейi мен динамикасы зерттелген зерттеулер (В. Г. Булате, Э. Б. Бреманис).)
-дене шыныктыру жэне спорт сабактарынын физикалык жумыс кабiлеттiлiгiнiн денгеш мен динамикасына эсерi зерттелген зерттеулер;
Физикалык жумыска кабiлеттiлiктi зерттеген авторлардын арасында физикалык жумыска кабiлеттiлiктi сандык кeрсету Yшiн кандай эдiстемелердi пайдалануFа болатыны туралы б i р тюр жок. Бул физикалык жумыска кабiлеттiлiктiн тYрлi аныктамаларымен тYсiндiрiледi. Сондыктан кейбiр авторлар (В. А.Грибков) eз жумыстарында он жэне сол жак колдын динамометриясы, орнында турып узындыкка секiру, белтемiрге тартылу жэне т. б. сиякты жекелеген козFалыс тестерЫдеп нэтижелердi eзгерту бойынша физикалык жумыска кабшеттшпн аныктайды.Физикалык жумыска кабiлеттiлiктi баFалаудын мундай эдiсi жYЙке-булшыкет жYЙесiнiн жаFдайын едэуiр шамада баFалайды жэне физикалык жумыска кабметтЫкт баFалау Yшiн толык мэлiмет бере алмайды. Функционалдык сынамалар (штанганын сынамасы, Генч сынамасы жэне т.б.) аFзанын резервiн баFалауFа жэне сол аркылы интегралдык жумыс кабшелн жанама баFалауFа MYмкiндiк бередi. ЖоFарыда аталFан тесттер мен сынамалар аFзанын кандай да б i р жYЙесiнiн жай-кYЙiн (жумыска кабiлеттiлiгiн) едэуiр дэрежеде баFалайды. Бiздiн ойымызша, аFзанын барлык жYЙелерiнiн, яFни жалпы аFзанын функционалдык жай-кYЙiне байланысты физикалык жумыска кабшеттЫктщ интегралды шамасын аныктайтын тесттер мен сынамалар неFурлым акпараттык болып табылады. Жиырма жылдан астам уакыт бурын К. Н. Cooper 12 минутка жYгiретiн кашыктык бойынша физикалык жумыс кабшелн баFалауды усынды. 12 минуттык жYгiрудiн нэтижесi жумыс кабметтшпжн
кeрсеткiшi болып табылатын (Агаджанян НА. с соавт.,). Алайда, бул тестпн ез кемшiлiктерi де бар: - тест сыналушы ез мYмкiндiктeрiн oieiaeyni уакыт бойынша жумылдыруFа баFытталFан кезде Fана акlпараттандырылFан. Тест ез кушЫ 12 минуттык, кезенге беле бiлудi талап eтeдi, сондыктан алFашкlы сынактар кeзiндe нэтиже мiндeттi TYрдe шындыкка сэйкес кeлмeйдi. Спорттык-медициналык тэжiрибeдe физикалык жумыска кабшеттЫкл баFалау кeзiндe кен, таралFан: PWCno тecтi (Physical Working Capacity), мунда жумыс эр TYрлi куатпен eкi рет орындалады (велоэргометрде жумыс icrey, cатыFа кeтeрiлy, жYгiрy, жYзy жэне т.б. TYрлi жылдамдыкпен) жэне онын модификациясы (В. Л. Карпман соавтормен., 1988; С. Ж .Кулиевтн 1989; З. Б. Белоцерковский, 1996 жэне т. б.), Гарвард степ-тест (В.Л. Карпман соавтормен, 1988), Торнваллу бойынша физикалык енбекке кабшеттЫкл аныктау (В.Л . Карпман соавтормен, 1988; З.Б.Белоцерковский 1996 жэне т.б.),сондай-ак эр TYрлi индeкcтeрi (ИФР - Е. А. Пирогов автор 1986 жэне т. б.) колданылады. Бул пайдаланудын карапайымдыль^ымен (адамдардын кeпшiлiгiнe Yш нeгiзгi тапсырма жаксы таныс: жYрy, баспалдакпен кадамдау, велосипед тебу), жоFары акпараттылыкпен, козFалыc тапсырмаларын орындау техникасын шамамен бiрдeй менгерумен жэне осы тecтiлeрдi колданудын физиологиялык нeгiздiлiгiмeн TYciндiрiлeдi. Физикалык жумыска кабiлeттiлiктi аныктауда козFалыc тапсырмаларынын аталFан TYрлeрiнiн артыкшылыFы Fылыми эдебиетте бiрнeшe рет талкыланды.Алайда эр TYрлi авторлар алFан нэтижeлeрдi талдау мен салыстыру кeбiнece бiркатар себептер бойынша мYмкiн емес: бiрiншiдeн, эдетте б i р немесе бiрнeшe статистикалык кeрceткiштeр (iрiктey кeлeмi, белу нысанын сипаттайтын кeрceткiштeр, вариация кeрceткiштeрi жэне т.б.) жок. Ал еюншщен, тecтiлey процедурасынын толык сипаттамасы жок, бул талдауды киындатады жэне алынFан нэтижeлeрдi салыстыру максатында тэжiрибeлiк зeрттeyлeрдi KайталаyFа мYмкiндiк бeрмeйдi.Yшiншiдeн, авторлар кебЫесе PWCi7o TYрлi модификацияларын пайдаланады " онда жYKтeмe рeтiндe бiр жаFдайда жYгiрy, б жYзy, велоэргометр, саты жэне т. б. колданылады. Бул эр TYрлi авторлар алFан дeрeктeрдi салыстыруды киындатады. KlозFалыc бeлceндiлiгi, атап айтканда кызмет субъеклашн жеке психологиялык, физиологиялык, физикалык потенциалына, объeктiнiн (куралдардын) каcиeттeрiнe, козFалыc белсендЫпн колдау мазмунына (курылымына), жаFдайлары мен нысандарына байланысты. KозFалыc бeлceндiлiгi - адамнын ic-эрeкeтiнiн сырткы жаFдайларына жэне психофизиологиялык рeзeрвтeрiнe байланысты бeлгiлi бiр уакыт iшiндe адамнын максатты, дэлeлдi дене кызмeтiн орындаудын ыктимал мYмкiндiгi. Ен жоFары, онтайлы жэне тeмeндeтiлгeн козFалыc бeлceндiлiгiн ажыратады. П. Я. Гальперин, А. А. Маркова, В. П. Зинченко жэне баска да Fалымдардын кезкарасы бойынша-акыл-ой мен дене ic-эрeкeтiнiн езара байланысы- бiлiм алушынын eзiнiн терен eзгeрicтeрiнe, онын жана бiлiмi мен бшктшк жэне даFды жYЙeciмeн байытуына, шындыкка деген карым-катынасына ыкпал етедк Эволюция барысында адам аFзаcы каркынды булшык ет кызмeтiнe бeйiмдeлгeн. ЖоFары дамыFан eлдeрдeгi eмiр cYрy жаFдайынын кYрт eзгeрyi аFзаFа Kажeттi фактордын cонFы уакытта ic жYзiндe болмауына экeлiп отыр. Бул аFзадаFы тeнгeрiм бузылуынын, "еркениет ауруларынын"пайда болуынын манызды ceбeптeрiнiн бiрi болды. Адам денсаулы^ына eлeyлi каyiп тeндiрeтiн каyiп факторларынын катарына гиподинамия жэне гипокинезия деп аталатын аз кимыл-козFалыc бeлceндiлiгi жатады. А. Г. Комков пен Е. В. Антипованын аныктамасы бойынша, дене белсендшп - бул адамнын денсаулы^ын ныFайтyFа, дене элеуелн дамытyFа жэне жеке басынын мотивациясы мен элeyмeттiк кажeттiлiктeрiн ескере отырып, ез кeпiлгeрлiктeрiн тиiмдi icкe асыру Yшiн физикалык жeтiлyгe кол жетюзуге
Vestnik KazNMU №2-2020
бaFыттaлFaн кимыл эpeкeтi. Ал кoзFaлыc кызмeтi - 6ул адам aFзacынын бeлгiлi б i p бeйiмдeлгiш эcepiнe кloл жeткiзy жэнe oœi YДepicтiн динамикашн жeтiлдipy ма^атында yйымдacтыpyшы идeялap мeн epeжeлep жэнe фopмaлap жYЙeciнe eнгiзiлгeн кloзFaлыc эpeкeттepiнiн aнcaмблi. В. К. Бaльceвичтiн aныктaмacы бoйыншa, кoзFaлыc бeлceндiлiгi -адамнын дeнe элeyeтiнiн эpтYpлi кepceткiштepiн жeтiлдipyгe жэнe дeнe мeн cпopт мэдeниeтiнiн кoзFaлыc кyндылыктapын игepyгe бaFыттaлFaн кoзFaлыc эpeкeттepiн мaкcaтты жYзeгe acbipybi.
Индивидт1н (жeкe тyлFa) жyмыc ^merrrnin - бул бepiлгeн уакыт лимиту! мeн ти1мд1л1к пapaмeтpлepi шeнбepiндe накты кызмeттi opындay кaбiлeтi. Аpнaйы бшм, б1л1кт1л1к, дaFДы, coндaй-aк индивидт1н бeлгiлi б i p пcиxoфизиoлoгиялык, физиoлoгиялык epeкшeлiктepi мeн пcиxикaлык кacиeттepi aкыл-oйдын жyмыcкa кaбiлeттiлiгiнiн нeгiзiн кypaйды. Оку-eнбeк кызмeтiнiн ыкпaлымeн бoлaтын cтyдeнттepдiн жyмыcкa кaбiлeттiлiгi жалпы oKy жылы мeн oкy ceмecтpi бoйыншa бaйкaлaтын eзгepicтepгe yшыpaйды. Byл peттe ocbi eзгepicтepдiн yзaктыFы, ayyымдылыFы, бaFыттылыFы кызмeт бacтaлFaнFa дeйiнгi aFзaнын фyнкциoнaлдык жaй-кYЙiмeн жэнe ocы кызмeттiн epeкшeлiктepiмeн, oнын yйымдacтыpылyымeн жэнe т. б. aныктaлaды. Эдeттe cтyдeнттepдiн o^y кYнi oKy eнбeгiнiн жoFapы eнiмдiлiгiмeн epeкшeлeнбeйдi. Сryдeнттepдiн жyмыcкa кaбiлeттiлiгi oнтaйлы дeнгeйгe жeтyi Yшiн 10- 30 минут eтeдi. Byл кeзeн жyмыcкa кaбiлeттiлiктiн бipтiндeп жoFapылayымeн, жyмыc дoминaнтынын кaлыптacyымeн cипaттaлaды, oл Yшiн тиicтi мoтивaциянын манызы зop. Typaкты жyмыc iaey кeзeнi 1,5-3 cаFатка жaлFacaды. Ош кeздe opындaлaтын ic-эpeкeт cипaтынa cэйкec cтyдeнт aFзacындa фyнкциoнaлдык eзгepicтep бoлaды. Сoдaн кeйiн шapшay caлдapынaн жумы^а кaбiлeттiлiк бipтiндeп тeмeндeйдi. Шapшayдын бacтaпкы бeлгiлepi кeзiндe жyмыcкa кaбiлeттiлiктiн тeмeндeyiн epiKii кYштepiмeн жэнe oh мoтивaциямeн калпына кeлтipyгe бoлaды. Bipaк бул жYЙкe-пcиxикaлык кepнeyмeн oiapoiay ceзiмiнiн пайда бoлyынa экeлeдi. Бyл фyнкциoнaлдык eзгepicтep cтyдeнттiн накты акыл^й кызмeтiнiн мазмунында шeшyшi мэнгe иe бoлып(мыcaлы, Kepy тaлдaFышындa, зeйiн тypaктылыFынын, жeдeл жадынын жэнe т.б. фyнкциялapы) opгaндap мeн жYЙeлepдe нeFypлым анык кepiнeдi. Bipaк бipтiндeп жyмыcкa кaбiлeттiлiктiн тeз тeмeндeyi кepiнeдi, ал oны eз жiгepiмeн калпына кeлтipy мYмкiн бoлмaйды. Кeйбip жaFдaйлapдa жyмыcтын мнында "то^ы Yзiлicтi" бaкылayFa бoлaды, oл жyмыcтын ти1мд1лiri кыcкa мepзiм iшiндe apткaнынaн кepiнeдi. Сoндaй-aк, cтyдeнттepдiн физикалык жyмыcкa кaбiлeттiгi oкy к^н1 iшiндeгi eзгepicтep aкыл-oйдын жyмыc icтeйтiндepгe тэн бoлып кeлeдi. Апталык oKy циклындaFы aкыл-oйдын жyмыc кaбiлeттiлiгiнiн динaмикacы апта бacындa (дYЙceнбi, ceйceнбi) жумык icтey кeзeнiнiн бoлyымeн, opтacындa (cэpceнбi, бeйceнбi) жyмыc кaбiлeттiлiгiнiн тypaкты бoлyымeн жэнe oнын aптaнын coнFы KYндepi тeмeндeyiмeн cипaттaлaды. Кeйбip жaFдaйлapдa ceнбi KYнi жyмыcкa кaбiлeттiлiктiн apтyы бaйкaлaды,бyл "то^ы emi^1 кyбылыcтapымeн бaйлaныcтыpылaды. Алайда, жyмыc icтey кaбiлeттiлiгiнiн типт1к ки^^ы бipнeшe o^y KYнi бoйы жYЙкe-эмoциoнaлды кepнey фaктopы бoлca eзгepyi мYмкiн. Mэceлeн, erep cтyдeнттep aптaнын aлFaшкы Yш KYнiндe cынaк тaпcыpyFa нeмece бакылау жyмыcын жaзyFa тypa гелген бoлca, oндa oлapFa дайындык Yлкeн жayaпкepшiлiкпeн жэнe кepнeyмeн жYpгiзiлeдi, ocы кeзeндe жyмыc кaбiлeттiлiгiнiн aйтapлыктaй oh динaмикacы байкалды. Оcы oi<y жYKтeмeлepi cтyдeнттepдiн кeпшiлiгiндe бipiншi бoлып кapaмa-кapcы жeнiлдiк peтiндe кaбылдaнды. Бyл aFзaдaFы кaлпынa кeлтipy YДepicтepiнiн бapыcын oбъeктивтi жэнe cyбъeктивтi тYpдe ынтaлaндыpды жэнe апта coнындa cyпepкoмпeнcaция фaзacынын пайда бoлyынa экeлiп coFyы (aca кaлпынa кeлтipy) мYмкiн. Оку aптacындaFы жyмыc
кaбiлeттiлiгiнiн типт1к динaмикacынын eзгepyi oкy жYKтeмeciнiн кeлeмiн KYнiнe 10 caFa^a дeйiн apттыpyмeн бaйлaныcты бoлaды. Оcындaй caбaктaн кeйiн тeкcepiлгeн cтyдeнттepдiн 97% - ы кaтты шapшaFaнын aйтaды. Стyдeнттepдiн aптaлык oKy ^M^erí жyмыcкa кaбiлeттiлiгiнiн типт1к eзгepicтepiн oKy opнындa oKy caбaк кecтeciн KypacтыpFaндa ecKepy кaжeт. Erep пэнд1 мeнгepy нeFypлым KYpдeлi бoлca апта opтacынa ал жeнiлдepiн aптaнын бacымeн отнына кoю KepeK.
Физикалык жyмыc кaбiлeттiлiгiнiн динaмикacынын eзгepyi Yшiн жалпы aкыл-oйдын жyмыc кaбiлeттiлiгiнiн кapacтыpылFaн динaмикacы тэн. Сэ^ы oнжылдыктa eлiмiздiн эp тYpлi жoFapы oкy opындapындa жYpгiзiлгeн зepттey мaтepиaлдapын талдау мeн кopытындылaFaн кeздe cтyдeнттepдiн oкy жылындaFы жyмыc кaбiлeттiлiгi динaмикacынын нeгiзгi бeлгiлepiн aныктayFa мYмкiндiк алдык. Оку жылынын бacындa 3-3,5 апта iшiндe cтyдeнттepдiн жyмыc iaey кабiлeттiлiгiнiн бipтiндeп apтyымeн cипaттaлaтын жумык icтey кeзeнi байкалады. Typaкты жумык icтey кeзeнi казан мeн Kapaoia aйлapын камтиды. Жeлтoкcaннын eкiншi жapтыcындa cынaк пeн eмтиxaн ceccияcынын бааалуына бaйлaныcты жoFapы эмoциялык шиeлeнic ^eH кepiнeдi. Eмтиxaн кeзiндe жyмыc Kaбiлeттiлiгiнiн кepceткiштepi apтa тYceдi. Къ^кы дeмaлыc кeзeнiндe жyмыc кaбiлeтiн калпына гел^у YДepici жYpeдi. Онын кepiнic бepy дэpeжeci дeмaлыcтын yйымдacтыpылyы мeн тYpiнe (бeлceндi нeмece пaccивтi) бaйлaныcты бoлaды. Ек1нш1 жapтыжылдыктын бacтaлyы да жумык icтey кeзeнiнiн apтyымeн бacтaлaды, бipaк бipiншi жapтыжылдыккa кapaFaндa - 1,5-2 aптaFa дeйiн yзaFыpaк бoлaды. АлдaFы уакытта акпан айынын eкiншi жapтыcынaн бacтaп cэyip айынын бacынa дeйiн cтyдeнттepдiн жyмыcкa кaбiлeттiлiгiнiн тypaкты дeнгeйi байкалады. Ол бipiншi жapтыжылдыккa кapaFaндa бipшaмa жoFapы. Сэyip айынын opтacындa cтyдeнттepдiн жyмыcкa Kaбiлeттiлiгiнiн тeмeндeyiнe ceбeпшi бoлaтын шapшay бacтaлaды. Стyдeнттep Y^I^ eмтиxaн ceccияcы oкy eнбeгiнiн Kopытындыcы шыFapылaтын eзiндiк cэт бoлып табылады. Ол кeздe ЖОО-нын cтyдeнтi бoлy зaндылыFы тypaлы, тyлFaнын eзiн-eзi дайындауы тypaлы cypaктap шeшiмiн табады. Бipнeшe peт кайталанатын eмтиxaн жaFдaйлapы эp тYpлi эмoциoнaлдык yaйымдapмeн кaтap жYpeдi.Сoл кeздe эмoциялык шиeлeнicтiн тypaкты жaFдaйын жacaйды. Сoнымeн Kaтap eмтиxaндap cтyдeнттepдiн oкy eнбeгiнiн кeлeмiн,oнын yзaктыFы мeн кapкындылыFын apттыpyFa, oлapдын тipшiлiк эpeкeтiнiн бeлгiлi 6ÍP eзгepyi aяcындa бapлык мYмкiндiктepдi жyмылдыpyFa накты ынтaлaндыpy бoлып табылады. Eмтиxaн кeзiндe cтyдeнттepдi бaкылaFaндa ЖЖЖ 90 мин/coFyFa дeйiн бoлaды.Eмтиxaн кун1 эмoциялык Keнiл-KYЙ, aFзaнын бapлык ^arep^ жyмылдыpy нэтижeciндe ЖЖЖ 120-150 мин/coFyFa дeйiн apтyынa экeлeдi, apтepиялык кыcым 135/85-155/95 мм.cн.бaFaнacынын мэндepiнe жeтeдi. Eмтиxaндa Yлгepiмi тeмeн cтyдeнттepдiн Yлгepiмi жaкcы Yлгepiмгe иe бoлFaндapFa KapaFaндa жoFapы eкeнi атап eтiлдi. ^ны^н кaтap, Yлгepiмi тeн бoлFaн жaFдaйдa, жoFapы дeнгeйдe oкытылFaн cтyдeнттep нopмaFa тeз кaйтapылFaн нeFypлым Yнeмдi фyнкциoнaлды aлFa жылжyлapды кepceтeдi. Eмтиxaн ^^e cтyдeнттepдiн дeнe caлмaFынын opтaшa 1,6-3,4 кг-Fa тeмeндeyi байкалады. Сoндaй-aк, бipiншi Kypc cтyдeнттepiнiн жoFapы кypcтapFa KapaFaндa aкыл-oй кaбiлeттiлiгiнiн жoFapы гpaдиeнтi кepiнeдi. Ол бipiншiдeн - cтyдeнттepдiн eмтиxaн кeзeнiнiн жaFдaйынa бeйiмдeлyiнe, eкiншiдeн - eмтиxaндык жaFдaЙFa жoFapы пcиxoэмoциoнaлдык peaкциянын бoлyынa бaйлaныcты бoлaды. Оcылaйшa, cтyдeнттepдiн oKy eнбeгi, oнын уакыт пapaмeтpлepiнe кapaмacтaн (oKy KYнi, апта, ceмecтp, жыл) жyмыc icтey кeзeндepiнiн жYЙeлi ayыcyымeн, тypaкты, жoFapы aкыл-oй жэнe физикалык жyмыc кaбiлeттiлiгi мeн oлapдын тeмeндey кeзeндepiмeн cипaттaлaды. 0згepicтepдiн мундай cepmrn жoFapы oKy opнындa oкy-тэpбиe YДepiciн
yйымдастыруFа жэне студенттерд^ eмiр суру салтына байланысты арнайы ок,у жYктемелерiне жауап ретiнде индивид аFзасынын бейiмделуiнiн (бейiмделуiнiн) психофизиологиялык, механизмдерш^ эрекетiмен
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Агаджанян Н.А. Программа по физической культуре для высших учебных заведений. Гос. комитет РК по высш. Образованию Адаптация и резервы организма. - М.: ФиС, 1983. - 203 с.
2 Агаджанян Н.А. Познай себя человек. - М.-Астрахань: изд-во АГМА, 1995. - 167 с.
3 Джицкий К.Ю., Коротких С.В., Еремин А.П. Тестирование и оценка «пиковой» мощности у мужчин в условиях массовых обследований // Теория и практика физической культуры. -1990. - № 7. - С. 52-53.
4 Амиров.Л.Г. Некоторые результаты социально-гигиенических исследований в вузе // Вопросы гигиены и состояния здоровья студентов вузов. - М., 1974. - С. 97-98.
5 Вельский .И.В. Эффективность занятий студентов атлетической гимнастикой в режиме свободного времени // Теория и практика физической культуры. - 1998. - №4. - С. 5052.
6 Беляева. В.А. Физическое самовоспитание как средство оптимизации учебно-воспитательного процесса // Физическая культура в научной организации учебного труда студентов педагогического института: Сб. науч. тр. - М., 1979. -Вып. 4. - С. 3-11.
7 Бердников. И.Г. Структура режима учебного труда, быта и отдыха студентов. - М.: 2003. - 234 с.
8 Булате В.Г., Бреманис Э.Б. О возможностях повышения физической работоспособности студентов специального медицинского отделения // Теория и практика физической культуры. - 1976. - №11. - С. 55-58.
9 Бондаренко Т.В. Влияние тренировки некоторыми тестовыми упражнениями на спортивный результат // Там же.
- 1989. - №7. - С. 27-36.
10 Борилкевич А.Е. К вопросу о понятии феномена «физическая работоспособность» // Там же. - 1993. - № 9-10.
- С. 18-19.
11 Букалов М.М., Янанис С.В. Гигиеническая гимнастика и закаливание. - М., Медицина, 1965. - 42 с.
12 Вайнбаум Я.С. Гигиена физического воспитания: Учеб. пособие для студ. фак. физ. восп. пед. ин-тов. - М.: Просвещение, 1986. - 176 с.
13 Вайцеховский С.М., Киселев А.П. Принцип тренировки «бодибилдинг» // Теория и практика физической культуры. -1989. - №7. - С. 20-21.
14 Васильев А.А. Физкультурно-спортивная активность студенческой. - СПб.: 2014. - 58 с.
15 Виленский М.Я. Социально-педагогические аспекты внедрения комплекса ГТО в быт студентов пединститутов // Научные основы физического воспитания студентов педагогических институтов. - Л., 1978. - С. 20-31.
16 Виленский М.Я., Бердников И.Г. Физкультурная деятельность в мотивации и интересах молодежи студенческих общежитий // Физическая культура в научной организации учебного труда студентов педагогического института: Сб. науч. тр. - М., 2009. - С. 21-26.
17 Виленский М.Я., Михайлов В.В., Левенко Н.П. Комплекс ГТО в физическом воспитании студентов: Уч.-метод. пособие. - М.:
аныкталады. Емтихан сессиясы кезЫде студенттерде жоFары жYЙкe-эмоционалды шиелешс байкалады. Ол акыл-ой мен физикалык жумыс кабшеттшпшн денгешне терк эсер етедк
1979. - 109 с.
18 Виленский М.Я., Бердников И.Г. Физическая культура в формировании здорового образа жизни студентов // Физическая культура в процессе обучения и профессиональной подготовки будущего учителя: Сб. ст. - М., 1982. - С. 3-15.
19 Виленский. М.Я., Русанов. В.П. Оптимизация умственной работоспособности студентов в недельном учебном цикле // Там же. - 1979. - №6. - С. 48-54.
20 Виру. А.А. Положительное значение стрессовой реакции в механизме развития тренированности // Там же. - 1977. - №9.
- С. 28-30.
21 С.А. Косилов Воздействие различных комплексов производственной гимнастики на показатели умственной работоспособности инженерно-технических работников // Теория и практика физической культуры. - 1973. -№7. - С. 4345.
22 Волков В.К. Современные и традиционные оздоровительные системы // Теория и практика физической культуры. - 1996. - №12. - С. 45-47.
23 Воронкин B.C., Паничкин В.М., Казаков В.Г. Лечение зимними морскими купаниями больных с функциональными расстройствами центральной нервной системы на Южном берегу Крыма // Тез. докл. 2-й науч.-метод. конф. по вопросам закаливания холодом и зимнего плавания. - Минск, 1967. - С. 47-49.
24 Н.К. Ковалёв, Н.В. Ефимова, Т.А.Булавина, Л.Б. Смирнова Динамика показателей здоровья студентов подготовительного отделения. - М.: изд-во МГУ, 1995. - 79 с.
25 Ю.А. Моргунов Дозированные физические нагрузки в условиях интенсивного обучения // Теория и практика физической культуры. -1988. - №7. - С. 12-16.
26 Дурнев.В.И., Шевченко.Ю.В. О положительном влиянии занятий по физическому воспитанию, проведенных в ранние утренние часы // Там же. - 1976. - №1. - С. 57-63.
27 К.Ю. Ажицкий Зависимость динамики физической работоспособности от ее исходного уровня и мощности вьшолняемой работы // Теория и практика физической культуры. - 1988. - №2. - С. 14-16.
28 Е.Д. Хомская, И.В. Ефимов, Г.С. Мокиенко, Е.Б. Сироткина Зависимость произвольного контроля интеллектуальной деятельности от двигательной активности и межполушарной асимметрии // Там же. - 1987. - №7. - С. 15-24.
29 Зимкин Н.В. Физиологическое обоснование массовых форм оздоровительной физической культуры и производственной гимнастики // Физиология человека: Учеб. для ин-тов физ. культуры. - М.: ФиС, 1975. - С .469-476.
30 Кабачков В.А., Пашин А.А. Эффективность использования нетрадиционных средств в профессионально-прикладной физической подготовке // Теория и практика физической культуры. - 1985. - №5. - С. 40-42.
31 Коджешау М.Х. Физическое воспитание студентов вузов и факторы, его определяющие: Автореф. дис. ... канд. пед. наук
- М., 1995. - 18 с.
32 Койранский Б. Простуда и борьба с ней. - Л.: Медгиз, 1954.
- 210 с.
Vestnik KazNMU №2-2020
А.К. Текманова, Э.И. Кусайынова, К.К. Тогузбаева, Б. Алшынов Казахский Национальный медицинский университет имени С.Д. Асфендиярова
СОВРЕМЕННОЕ ПОНЯТИЕ О ФИЗИЧЕСКОЙ И УМСТВЕННОЙ РАБОТОСПОСОБНОСТИ
Резюме: В данной статья характеризуется представлениями ряда ученых об основных моментах современного представления физической и умственной работоспособности. Экспериментальных основ эффективности применения дозированных физических нагрузок для восстановления и
повышения физической и умственной работоспособности студентов.
Ключевые слова: Студенты, физическая работоспособность, умственная работоспособность
A.K. Tekmanova, E.I. Kusayynova, K.K. Toguzbaeva, B. Alshynov Asfendiyarov Kazakh National medical university
MODERN CONCEPT OF PHYSICAL AND MENTAL PERFORMANCE (LITERATURE REVIEW)
Resume: This article is characterized by the views of a number of scientists about the main points of modern representation of physical and mental performance. Experimental bases of
efficiency of application of metered physical loads for restoration and increase of physical and mental capacity of students. Keyword: Students, physical performance, mental performance
