CC BY
19
РАЗДЕЛ 2. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ДИСЦИПЛИНЫ CHAPTER 2. THEORETICAL DISCIPLINE
ГИГИЕНА И ЭКОЛОГИЯ HYGIENE AND ECOLOGY
УДК 613.95 /.96
БЫм алушылардын денсауль^ын K,a^binTacTbipyAaFbi Tipmrnk ортасы факторларынын рeлi (эдеби шолу)
А.К. Текманова, К.К. Тогузбаева, Э.И. Кусайынова, Г. ТельFозы
С.Ж. Асфендияров атындат Казак ¥лттык медицина университет1
Алматы каласы окушыларынын денсаулык жаFдайына сырткы орта мен тамактану факторларынын эсер1н зерттеу барысында талдау. Сонымен катар улкен калаларда туратын балалар мен жасесп1р1мдерд1н денсаулык жаFдайын тузетуд1н Firni^M нег1зделген эд1стер1н1н кешен1н эз1рлеу.
Туй1нд1 сездер: окушылар, мектеп алды дайындык, мектеп 1ш1л1к факторлар
Аурушандыктын есу1н аныктайтын себептерд1н 1ш1нде жетекш1 орындардын б1р1 болып мектепт1н 1шк1 орта факторлары алып отыр.Онын 1ш1нде оку урд1с1н каркындату, оку баFдарламаларынын балалардын жас ерекшел1ктер1не сэйкес келмеу1, оку урд1с1н уйымдастырудын нег1зг1 физиологиялык ^адаттары мен кун тэрт1б1, дурыс тамактанудын уйымдастырылмауы. Сондай-ак окушылардын дене тэрбиеашн жет1лмегенд1г1 (Степанова М. И. жэне соавт,2006; Кучма В. Р.,2008-2010; Онищенко Г. Г. Г., 2011) болып отыр. Каркынды дамып келе жаткан акпараттык ортанын кауыпт1 эсер1, аFартyшылык жумысты жург1зу кез1ндег1 медицина кызметкерлерЫщ жетк1л1кс1з белсенд1л1г1 нэтижес1нде окушылардын денсаулык жаFдайынын денгей1н1н темендету1не ыкпалы ете отырып, оны сактаудын жана жолдарын 1здест1руд1 талап ет1п отыр. Каз1рг1 заманауи дамыFан калаларда туратын балалар мен жасесп1р1мдерд1н денсаyлыFын талдау мэселеане aрнaлFaн зерттеу жумыстары, нег1з1нен бЫм беру урд1с1н1н эртурл1 улг1лер1н1н мектепте б1л1м алатын жоFaры сaтыдaFы окушылардын денсаулык денгешне эсер ету мэселелерЫе aрнaлFaн (И. В. Пляскина, 2001; М. А. Позднякова жэне соавтормен, 2008).
1р1 калаларда туратын балалардын денсауль^ына мектептн 1шк1 ортасынын эсер1 тураралы гигиеналык диагностиканын каз1рг1 зaмaнFы талдамалы эд1стер1н пайдалана отырып бaFaлay мэселелер1 арнайы эдебиетте жетк1л1кт1 жaриялaнбaFaн. Отандык денсаулык сактау мен мемлекет пен ^амньщ басым м1ндеттер1н1н б1р1 балалар денсayлыFын сактау жэне ньтайту болып табылады, ейткен1 ол тутас aлFaндa улт денсayлыFын калыптастырудын непз1н курайды (А. А. Баранов соавт., 2008, 2011; Онищенко Г. Г., 2011; О. П. Щепин, Медик, В. А., 2012; Ильин А. Ж., 2014). Ось^ан байланысты балалар мен жасесп1р1мдерд1н денсayлыFын KорFayдын манызды факторы гигиеналык кау1п критерийлер1не непзделген ем1р суру, тэрбиелеу, окыту ортасынын кау!псв жэне онтайлы жaFдaйлaрын камтамасыз ету болып табылады (Кучма В. Р. с соавт., 2014).Рылыми зерттеулерд1н нэтижелер1 еткен жылдары б1л1м алушылардын денсayлыFынын темендеу урд1с1 туракты сипатка ие болFaн. балалар мен жасесп1р1мдерд1н нег1зг1 денсаулык керсетк1штер1н1н колайсыз динамикасынын кер1ну1 мен мектептег1 нег1зделген аурушандылыктын жи1л1г1н1н артуы
мектептег1 оку урд1с1не байланысты(Г. Г Онищенко.,А.А., Баранов 2008; Н.А.Скоблина 2008; Р.А Маткивский. 2009; С. Г. Амерова., В.В.Николаева, 2010; Н. П, Сетко 2011; М. И. Степанова соавтормен., 2012; А. А. Баранов .авт., 2013; К. В.Полунина. 2013 жыл; Л. М.Сухарева авт.- Алматы: "Мектеп" баспасы, 2014; И. Ш. Якубова соавтормен., 2014; Vignerova J.et al.- Алматы: "Мектеп" баспасы, 2000; Hulanicka В. жэне т.б., 2001; Геландер Л., 2006; Гултекин Т. жэне т. б., 2006). Казакстан 2050 жылFa карай элемшн дамьтан 30 ел1н1н б1р1не айналуы уш1н ез1н1н алдына манызды стратегиялык максат койды. Бул ретте халкымыздын жалпы санынын 31,4% - ын курайтын балалар мен жасесп1р1мдер он езгер1стерд1 сез1нед1 жэне олар aлFa койылFaн максаттарды 1ске асыратын белсенд1 катысушылар болуы ти1с. Мемлекеттщ ен бaFaлы иг1л1г1 мен болашак элеует1 болып табылатын б1л1м алушылардын жалпы денсаулык жaFдaйы мен корFaлyы КР манызды Нормативтк-кукыктык актшерЫде бек1т1лген жэне КР Конституциясында, сондай-ак "Халык денсayлыFы жэне денсаулык сактау жуйеа туралы" КР заннамасынын, Казакстан Республикасынын 2009 жылFы 18 кыркуйектеп № 193-IV Кодекс1н1н нег1здер1нде (01.01.2020 жылFы бер1лген езгер1стер мен толыктырулармен), "Казакстан РеспyбликaсындaFы баланын кукыктары туралы" Казакстан Республикасынын 2002 жылFы 8 тaмыздaFы № 345-II»(01.04.2019 жылFы бер1лген езгер1стер мен
толыктырулармен) "Тамак ен1мдер1н1н кау1пс1зд1г1 туралы" Казакстан Республикасынын Заны (28.10.2019 жылFы бершген езгер1стер мен толыктырулармен)"; 27.07.2007 ж. № 319-III " Б1л1м туралы " Казакстан Республикасынын Заны (11.01.2020 жылFы бер1лген езгер1стер мен толыктырулармен) мен Казакстан Республикасында б1л1м беруд1 дамытудын 2011-2020 жылдaрFa aрнaлFaн мемлекеттк бaFдaрлaмaсын бек1ту туралы Казакстан Республикасы Президент1н1н ЖaрлыFындa бек1т1лген. ОсыFaн байланысты ^амньщ басым медициналык-элеуметт1к м1ндеттер1н1н б1р1 Казакстан Республикасынын балалар денсayлыFын сактау жэне ньтайту болып табылады. ЭкономикaдaFы езгер1стермен жэне элеуметт1к шиелен1ст1кпен сипатталатын коFaмнын каз1рг1 даму жaFдaйындa балалардын денсауль^ын сактау мэселес1 басты мэселе болып белгшенген (Г. Г.Онищенко, 2008; В. Р. Кучма соавтормен., 2009; В.Г.Дьяченко соавтормен. - Алматы: Баспагерлер мен ютап таратушылар Ассоциациясы, 2010; В. Р.
Vestnik KazNMU №2-2020
Кучма., И. К., Рапопорт 2011; А. Г Ильин., 2014). Со^ы 20 жыл шЫде балалардын аурушандыFы бойынша жылына 2-4% - Fa есу Yрдiсi сакталуда, созылмалы патологиянын таралуы yлFaюдa. Барлык жaстaFы жыныстык топтарда денi сау балалардын саны темендеуде, бул ресми статистиканын дерек:терiмен iрiктелген Fылыми зерттеулерд^ нэтижелерi (А.
A. Баранов соавтормен.- Алматы: "Мектеп" баспасы, 2008; Н. А .Скоблина., 2008; В. Г. Дьяченко соавтормен). ЭкономикaдaFы езгерiстермен жэне элеуметтiк шиеленiстермен сипатталатын KOFaм дамуынын кaзiргi жaFдaйы балалардын денсaулыFын сактау мэселесiн айкындады (А.А. Баранов соавтормен., 2008; М. С .Куравлева., Н. П.Сетко 2009; А. А. Баранов соавтормен., 2010; Диагностика жэне алдын алу бойынша басшылык..., 2012; О. П. Щепин, В. А., Медик 2012). Бул мэселе калыптаскан кYрделi демографиялык ахуалда элi де Yлкен мэнге ие. СонFы жылдары халык денсaулыFынын жалпы нашарлауы жaFдaйындa балалар жас тобында (О. В. Щербицкая, Л. И. Каткова, 2008; Р. А. Маткивский, 2009; М. И. Степанова соавтормен., 2012; А. З. Фаррахов автормен., 2013) ерекше керiнiп отыр.
Калыптаскан жaFдaйдын себептерЫ аныктау Yшiн, балалар денсaулыFы шарттылы^ынын эртYрлi теориялык концепциялары эзiрленедi, OFaн онын калыптасуынын езiндiк зандылыктары Faнa емес, сонымен катар тiршiлiк ету ортасынын факторларынын эсер ету ерекшелiктерi де тэн (А. А .Баранов. соавтормен., 2010; А. Ж.Ильин 2010). Бшм беру мекемелерЫщ санитарлык-эпидемиологиялык
салауаттылы^ынын басты елшемi- бiлiм алушылардын денсаулы^ы болып табылатынын мойындау керек.0йткенi OFaн мектепiшiлiк ортанын жекелеген факторлары мен жиынты^ынын эсерi байкалады. (Г.С.Бейс соавтормен., 2009;
B. Р. Кучма авт., 2009). Бшм алушылардын денсаулы^ына элеуметтк жэне экологиялык кaуiп-кaтерлердiн эсерiн жYргiзiлген зерттеулер керсетеiп отыр.Бул ретте авторлардын кепшiлiгi балалардын денсaулыFынa коскан жалпы Yлесi бойынша екi дэрежеге белдi.Бiрiншi дэрежелi орын-элеуметтiк тэуекелд, еюншла - экологиялык тэуекел. Бiлiм алушылардын денсаулы^ына экологиялык кaуiп - катерд^ эсерi, бiлiм беру мекемелерiнiн барлык типтерi Yшiн бiрдей. Алайда гимназиялар мен лицейлерде бшм беру YPДiсiнiн тэуекелдерi бала денсaулыFынa косымша эсер етед^ ал карапайым мектептерде-элеуметтiк колайсыздык тэуекелдерi байкалады (А. Д .Илиясова 2010, А. К .Текманова 2010). Денсаулыкты баскару медициналык - алдын алу жaFдaйлaры мен емiр сYру жaFдaйлaрын калыптасатыратын манызды экологиялык-гигиеналык факторлар aрaсындaFы себеп-салдарлык байланыстарды белгшеуге бaFыттaлFaн емiр сYру ортасы сапасынын "жYЙелi мониторингтер" санаттарында жYзеге асырылады.Агаада кайтымды езгерiстер бола бaстaFaн кезде колдaнылFaн алдын алу шаралары нэтижелi болады. (В. Г. Маймулов И. Ш .Якубова 2008; А. Г. Сухарев 2009; Н. П. Сетко соавтормен. Алматы, 2010; В. Г. Маймулов соавтормен., 2011) Балалардын денсаулык топтары бойынша белЫу^н талдауын непзге алсак, тек 33% - ы денi сау балалар (денсаулык тобы бiрiншi), онын 36,9% - ды калаларда жэне 29% - ды ауылдык жерлерде-бул эртYрлi созылмалы функционалдык бузылыстары бар (денсаулык тобы еюншл) тэуекел тобына жaткызылFaн балалар. Денсаулыктын Yшiншi тобына жататын созылмалы аурулары бар балалар популяциясы калаларда 14,3%-ды, ауылдык жерлерде 16,2 % -ды (В. Р. Кучма соавтормен., 2008; А. Ж.Сетко, Н. Е .Вяльцина., 2009; В. Г. Бочарова автор., 2010; А. В. Вахмистрова автормен., 2010; В. Р. Кучма, И. К .Рапопорт., 2011; В. Р. Кучма, Л. М. Сухарева., 2012; Н. П. Сетко автормен., 2012)курайды. Klaзiрп жaFдaй балалардын шамамен 70 % - ы бЫм беру мекемелерУн бЫм алушылары болып табылады. Бул ретте жалпы бiлiм беру мекемелерЫщ бiлiм алушыларынын 53% - Fa жуы^ынын
денсаулыктары элсiз (В. Р. Кучма соавтормен., 2008). Бул ретте ден сау балалардын мектеп бтруЫе к,арай Yлесi 20-25% - дан аспайды. Осылайша, емдеу-TYзету к-шараларын жYргiзудi кажет ететiн мектепке дешнп балалар 6-7% - ды, 7-ден 14 жаска дейiнгi окушылар 9,3% - ды курайды. Осылайша, мектепте оку YPДiсi кезiнде емдеу^зету iс-шараларын жYргiзуге мYмкiндiгi жок балалардын, Yлесi 3 есеге артады (И. И. Новикова 2006; Т. И. Каганова ,Л. А. Пальчикова 2009; О. А. Волкова 2010; Г. Е.Гун, Е. В. Головинская 2010). Балалар популяциясынын денсауль^ы мен жалпы физикалык дамуын баFалау, онын шЫде накты уакыт форматындаFы лонгитуденалдык зерттеулер, олардын езгеру зандылыктарын белгiлеулер Алматы каласы бойыншажYргiзiлдi(Г. К. Оспанова 2010, А. К, Текманова 2010; Т.В.Годовская, В. В. Годовская, 2008; Н.А.Скоблина, 2009; А. Г. Сетко Н.Е.Вяльцина 2009; С.А.Уланова соавтормен 2010; А.А.Шабунова 2010; А.В.Боева авторлас. -Алматы: "Мектеп" баспасы , 2011; Н.В.Ефимова, 2012; Е. А. Ткачук соавтормен , 2012). Гигиенистер мен физиологтар балалар мен жасеспiрiмдердiн жалпы денсаулыкты^ын нашарлататын манызды фактор-козFалыс белсендшпшн темендiгi екенiн дэлелдедк K,озFалыс пен дене белсендiлiгi алмасу YДерiстерiн колдаушы дене бiтiмi Fана емес, психикалык, рухани даму непз болып табылады. Балалар мен жасеспiрiмдер аурушандылыFынын артуы бiлiм беру ортасынын факторларымен тыFыз байланысты. Ол факторлардын эсерiнен денсаулыктын бузылуынан туындайтын бiркатар патологияны керуге болады. Алдын алу тексерулерЫ жYргiзу нэтижесiнде окушыларда аныкталFан ауыткулар курылымындаFы жетекшi рангалык орынды лрек-кимыл аппаратынын бузылуларыалады. Ен алдымен сколиоз мYсiннiн функционалдык бузылулары алады. Тiрек-кимыл аппараты тарапынан болатын бузылулар козFалыс белсендiлiгi темен денгейдеп балаларда байкалады[12,18,58]. СYЙек-булшыкет жYЙесiнiн функционалдык жаFдайы аFзанын жалпы жай-кушмен тыFыз байланыста болады, себебi онтогенезЫде жYрек-кан тамырлары мен баска да функционалдык жYЙелермен езара байланыста болып ол жас, жыныстык деморфизмдi сактай отырып гетерохрондык принципiне баFынады [12,18,58]. СYЙек булшык ет жYЙесiнiн дамуындаFы бузылыстар функционалдык жэне патологиялык болып жктеледк Патологиялык езгерiстер бойынша халыкаралык аурулар жiктеуiнде-10 кiредi:ревматизм, остеопатия, хондропатия жэне жYре пайда болFан сYЙек-булшыкет деформациялары (жалпак табандык, сколиоз). СYЙек-булшык ет жYЙесiнiн функциялык бузылысында (тэул^к, денгелек, денгелек-бYгiлген, жалпак жэне сколиоздык кектамыр) сколиоздын ен Yлкен медициналык элеуметтк мэн бар. Балалар денсаулы^ынын нашарлауында басты манызды рольдi со^ы жылдары бiлiм беру жYЙесiндегi реформалау алып отыр. Онда окушылардын функционалдык мYмкiнддiктерi ескерiлмейдi,сонымен катар санитарлык-гигиеналык жаFдайлардын темен болуы,балалардын кимыл-KозFалысынын темендеуi, балалар мен жасеспiрiмдердiн ^н тэртiбiнiн бузылуыда манызды роль аткарады (М. И. Степанова 2008; Е. В. Бубнова 2009; Л. М. Агаджанян А. Г.Галстян,2011;Е.В.Михеева,2011).
БЫм беру мекемелерЫщ жана Yлгiлерiнiн пайда болуы -лицейлер, гимназиялар, жеке мектептер -окушылардын психофизиологиялык кабiлеттерi мен мектептеп жYктемелер жоFары болып отыр.Онда оку баFдарламасы ныFайып, окушылардын жумыс кужнщ тэртiбi жоFары сыныптарда 15-16 саFатка дейiн артып отыр. Осы бшм беру баFдарламалары бойынша бiлiм алушылардын басым кепшiлiгi косымша, факультативтiк сабактарFа (шет тiлi, негiзгi мектеп пэндерЫ терендетiп окыту) катысады, бул балалардын биологиялык Kажеттiлiктерiн, таза ауада болып козFалыс белсендiлiгiн толыктыру Yшiн айтарлыктай ауыр зардаптарды
кlaлыптacтыpaды (В. Р. Kyчмa aвтopмeн, 2009; А. Г.Cyxapeв, 2009; И. Ю. Дaгaeвa aвтopмeн, 2014). Б1л1м бepy opтacы бaлaлap aFзacынын бeйiмдeлy фyнкциялapын oны oнтaйлaндыpy нeмece дeзинтeгpaциялay жaFынa тYpлeндipyгe, кeйiннeн дeзaдanтaциялык жaFдaйды кaлыnтacтыpyFa eлeyлi эcep eтeдi. Бeйiмдey YPДiciнiн бузылуын aныктay жэнe oлapдын yaктылы aлдын aлy бaлaлap мeн жacecnipiмдepдiн дeнcayлыFын ныFaйтyFa зop ыкnaл eтeтeдi. Жaлnы aйткaндa зaмaнayи eмip cYpy жaFдaйлapы aдaмнын, эcipece epтe жacтaн бacтan бaлaлapдын дeнe жэнe ncиxикaлык жaй-кYЙiнe жoFapы тaлanтap кoяды жэнe ocы тaлaптapFa тeк дeнi cay бaлaлap Faнa cэйкec кeлyi мYмкiн. ОcыFaн бaйлaныcты, дeнcayлык мэдeниeтiн epтe кaлыnтacтыpy мэceлeci eзeктi,
yaкытылы жэнe жeткiлiктi кYpдeлi бoлыn oтыp.Kiшi мeктen жacы физигалык жэнe ncиxикaлык дeнcayлыктын нeгiзiн кaлыптacтыpyдa шeшyшi бoлыn тaбылaтыны бeлгiлi. Бipaк Yлкeн мeктen жacындaFы дeнe бтмЫщ дaмyы мeн caлayaтты eмip алтын устану! мaнызды, eйткeнi дэл ocbi кeзeндe oнын эдeтiнeн, дeнe бeлceндiлiгiнiн дeнгeйiнeн жэнe т. б. ^pa^^ aдaмнын ^pa^bi eмip cYpy «лты кaлыnтaca бacтaйды. Бaлaлap мeн жacecпipiмдepдiн aypyшaндыFынын caктaлыn oтыpFaн тeндeнциялapы oлapдын eмip cYpyiнiн жaFдaйлapынын, oнын ioi^e б1л1м бepy мeкeмeлepiндe б1л1м aлy жэнe cыpткы opтa фaктopлapынын дeнcayлык жaFдaйынa эcepiн зepттey кaжeттiгiнe ceбeпшi бoлыn oтыp.
eДЕБИЕTTЕР TIЗIMI
1 Aгaджaнян Л.M. Окyшылap мeн cтyдeнттep apacындa гиnoкинeзиянын тapaлyы // БYкiлpeceйлiк Fылыми жypнaлы. Жapиялaнымдap. - 2011. - №9(10). - Б. 20-21.
2 Л.Г. Kлимaцкaя вл^шн coлтYcтiк ayдaндapындa бaлaлapдын д^ьк тaмaктaнyын yйымдacтыpyдын eзeктi гигиeнaлык мэceлeлepi. Caлыcтыpмaлы-жac epeкшeлiктepi мeктen дeзaдanтaцияcынын naтoгeнeтикaлык acneктiлepi // Ip^í зepттeyлep. - 2012. - № 2-0. - URL: http://cyberleninka.ru/article/n/sravnitelno-vozrastnyeosobennostiklinicheskihipatogeneticheskih-aspektov-shkolnoy
3 Axмepoвa C. Г. 5 шнып oкyшылapын oкытyдын жaнa жaFдaйлapынa бeйiмдeлy жэнe eмip caлты // Жaнa мeдицинa тexнoлoгиялap xaбapшыcы. - 2010. - №1, т. XVII. -Б. 28-36.
А Ф.С Бaгиpoкoвa Бaлaлap мeн жacecnipiмдepдiн K¥Pылымы жэнe жaлnы aypyшaндыFы.2010 жылFы диcnaнcepизaция мэлiмeттepi бoйыншa Maйкon кaлacындa // ФH-Fылым. - 2011.
- № 2. - Б. 36-37.
5 A.A. Бapaнoв Бaлaлap мeн жacecnipiмдepдiн дeнe тэpбиeciн дaмытy. - M.: бacпaxaнa нцздpмFa,2008. - 216 б.
6 A.A. Бapaнoв Бaлaлapдын дeнcayлык жaFдaйын бaFaлay. Б1л1м бepy мeкeмeлepiндeгi npoфилaктикaлык жэнe cayыктыpy ж^ие^ины^ жaнa тэciлдepi: дэpiгepлep бacшыcы. - M.: ГЭОTAР-Meдиa, 2008. - 437 б.
7 T. Э. Бopoвик, Бaлaлapдын YЙлeciмдi тaмaктaнyы-caлayaтты eмip caлты // Пeдиaтpиялык фapмaкoлoгия. - 2010. - №3. - Б. 82-87.
8 Л.А. Щenлягинa, О.И. Macлoвa, И.В. Kpyглoвa, ТЮ. Moиceeвa и дp.Бaлaлapдын ecyi мeн дaмyынa apнaлFaн дэpyмeндep мeн минepaлдap // Пeдиaтpия, aкyшepcтвo,гинeкoлoгия. - 2007. -№ 18/1. - Б. 64-6S.
9 H.H. Шим, C.A. Toкapeв, Г.Г. Рoмaнoвa, И.H. Лeбeдeвa Оку Ypдiciнiн coнFы coлтYcтiктeгi бaлaлapдын дeнcayлыFынa эcepi // Зaмaнayи пeдиaтpия cypayrapbi. - 2006. - №S. - Б. 662-673.
10 Л.Ю. Вoлкoвa Mэcкey oкyшылapынын физикaлык дaмyы: Kaзipгi зaмaнFы бaFaлay жaFдaйы мeн эдicтepi // Гигиeнa мeн caнитapия. - 200А. - № 5. - Б. 42-45.
11 О.А. Вoлкoвa Meктen тэpбиe жYЙeciнiн дeнcayлык caктay кoмnoнeнтi мeктen oкyшылapынын дeнcayлыFын caктay мeн дaмытyдын шapты peтiндe. - M.: 2010. - 214 б.
12 ДYниeжYзiлiк дeнcayлык ca^ay уйымы. БaFдapлaмa бacшылыFы Taмaктaнy бoйыншa CИHДИ. - 2000.
13 Ю.Д. Выбopнoв Бaлaлapдын ыктимaл aypyлapынын ya^m бoлжay // Пeдиaтpия. - 2006. - №2. - Б. 106-110.
1А Г. А. Гaвpилoвa, Meктenтeгi тaмaктaнyды yйымдacтыpyды жeтiлдipy // Texникa мeн тexнoлoгия тaFaм eндipiciндeгi. - 2013.
- №1(28). - Б. 112-116.
1S КП. Гacькoвa llbiFbic Ciбipдe ^pa^^ oкyшылapдын физикaлыкдeнcayлыFы физигалык дaмyы // Caлayaтты eмip алтын кaлыnтacтыpy жэнe npoфилaктикaлык мeдицинaны дaмытyдын eзeктi мэceлeлepi. - Иpкyтcк: 2010. - Б. 147-1S1.
16 Е. И. Шyбoчкинa, C. C. Moлчaнoвa Гигиeнaлык бaFaлay жэнe cana кepceткiштepiнiн нopмaтивтiк шaмaлapы MOS SF-36 cayaлнaмacынын мэлiмeттepi бoйыншa. - M.: 2008. - 139 c.
17 И. Ф. Tимepбyлaтoв, T. Р. Зyлькapнaeв, Р. А. Axмeтшинa и дp. Жaлnы б1л1м бepyдe oкy Yдepiciн yйымдacтыpyды гигиeнaлык бaFaлay ipi кaлaнын // Гигиeнa мeн caнитapия. - 2009. - №2. -Б. 82-8S.
18 M. И. Cтeпaнoвa, З. И. Caзaнюк, И. Э. Aлeкcaндpoвa, Е. Д. Лaпoнoвa Бacтayыш cыныnтapдa нoyтбyктi кoлдaнyдын гигиeнaлык acneктiлepi oкyшылap // Meiaen жэнe yнивepcитeттiк мeдицинa мэceлeлepi. - 2012. - №1. - Б. 47-50.
19 И. M. Ce™, C. П. Tpишинa, Е. П. Щepбининa, M. M. Moкeeвa Гимнaзиcтepдiн paциoнaлды тaмaктaнyынын гигиeнaлык нeгiздeмeлepi // Гигиeнa мeн caнитapия. - 2012. - №3. - Б. 49-S1.
20 T. В. Гoдoвыx Чушта к1ш1 мeктen кapcылыFынын бaлaлapдын физикaлык дaмyы // Гигиeнa и caнитapия. - 2008. - №3. - Б. 63-66.
21 ^бняк КП. Cocтoяниe здopoвья дeтcкoгo нaceлeния мeгanoлиca // Гигиeнa и caнитapия. - 2004. - № 4. - 51 c.
22 Дaгaeвa З.А. Пcиxoфизиoлoгичecкиe acneкты cocтoяния здopoвья coвpeмeнныx шкoльникoв // Вecтник пcиxиaтpии и ncиxoлoгии Чyвaшии. - 2011. - №7. -C. 60-64.
23 T. В. Плaтoнoвa, M. В. Ao^a, T. В. Бaдeeвa, A. C. Kиceлeвa и дp. Динaмикa cocтoяния здopoвья гopoдcкиx шкoльникoв (1980-2012 гг.) // Meдицинcкий aльмaнax. - 2014. - №2(32). - C. 88-91.
24 Kaгaнoвa ТИ. Coвpeмeнныe acne!™ фopмиpoвaния здopoвья дeтeй в oбpaзoвaтeльныx yчpeждeнияx // Фyндaмeнтaльныe иccлeдoвaния. - 2009. - №7. - URL: http://cyberleninka.ru/article/n/sovremennye aspekty formirovaniya zdorovyadetey vobrazovatelnyhuchrezhdeniyah (дaтa oбpaщeния: 25.11.2014).
25 В. Р. Kyчмa, Е. И. Шyбoчкинa, В. Ю. Ивaнoв, Е. M. Ибpaгимoвa Kaчecтвo жизни и мeдикo-coциaльныe ocoбeннocти poccийcкиx noдpocткoв, oбyчaющиxcя в paзныx oбpaзoвaтeльныx yчpeждeнияx. Бюл. В^Ц CО. - M.: 2006. -46 c.
26 Kyбacoв Р.В. Элeмeнтный пpoфиль y дeтeй paзличныx зoбнoэндeмичныx paйoнoв Apxaнгeльcкoй oблacти // Гигиeнa и caнитapия. - 2008. - №1. - C. 27-29.
27 Куинджи H.H. Гeндepный noдxoд к oбyчeнию и вocnитaнию дeтeй вшкoлe: физиoлoгичecкиe, гигиeничecкиe и coциaльныe acneкты. - Лoндoн: 2001. - 174 c.
28 H.H. Kyчмa Hayчнo-мeтoдичecкиe ocнoвы гocyдapcтвeннoй noлитики oбecneчeния здopoвым питaниeм дeтeй и noдpocткoв в oбpaзoвaтeльныx yчpeждeнияx // Вecтник CПб. ША им. И.И. Meчникoвa. -2007. -№ 2 (8). - C. 18-22.
29 Kyчмa В.Р. Meждyнapoдный onb^ opгaнизaции шкoльнoгo nитaния // Вoпpocы coвpeмeннoй neдиaтpии. - 2008. - №2. -C. 14-21.
Vestnik KazNMU №2-2020
30 Кучма В.Р. Концепция мониторинга состояния здоровья учащихся в ходе реализации экспериментальных проектов по совершенствованию организации питания в школах // Здоровьенаселения и среда обитания. - 2008. - №7. - С. 5-9.
31 Кучма В. Р. Изменение показателей заболеваемости школьников в процессе завершения общего образования // Матер. I конгр. Российского общества школьной и университетской медицины и здоровья. - М., 2008. - С. 94-95.
32 Кучма В.Р. Медико-социальные аспекты формирования здоровья младших школьников // Вопр. современной педиатр. - 2008. - № 4. - С. 9-12.
33 Кучма В.Р. Гигиенические проблемы школьных инноваций.
- М.: Научный центр здоровья детей РАМН, 2009. - 240 с.
34 Кучма В.Р. Тенденции роста и развития московских школьников старшего подросткового возраста на рубеже тысячелетий // Гигиена и санитария. - 2009. - №2. - С. 18-20.
35 Кучма В.Р. Научно-методические основы охраны и укрепления здоровья подростков России // Гигиена и санитария. - 2011. - №4. - С. 53-59.
36 Кучма В.Р. Медицинское обеспечение детей в образовательных учреждениях - основа профилактики заболеваний и охраны здоровья детей и подростков в современных условиях // Российский педиатрический журнал. - 2012. - №3. - С. 42-46.
37 Кучма В.Р. Санитарно-эпидемиологическое благополучие детей и подростков в современных условиях: проблемы и пути решения // Здоровье населения и среда обитания. - 2012.
- № 8. - С. 4-6.
38 Кучма В.Р. Основные направления взаимодействия образовательных учреждений с центрами для здоровья детей по формированию здорового образа жизни // Вопросы школьной университетской медицины и здоровья. - 2012. -№1. - С. 5-12.
39 Кучма В. Р. Физическое развитие детей Украины и России в начале XXI столетия. - Киев: Генеза, 2013. - 128 с.
40 Ланг Т.А. Как описывать статистику в медицине. Аннотированное руководство для авторов, редакторов и рецензентов; пер. с англ. - М.: Практическая медицина, 2011. -480 с.
41 Литвинова О.С. Разработка модели для оценки мониторинга за химическим загрязнением пищевых продуктов в режиме реального времени // Вопросы питания. - 2009. - №3. - С. 18-24.
42 Литвинова О.С. Разработка подходов к определению приоритетных контаминантов химической природы в пищевых продуктах. - М.: 2004. - 197 с.
43 World Health Organization. The World Health Report 2007. A safer future: global public health security in the 21st century [Электронный ресурс]. - URL: http://www.who.int.
44 Wang Y. Trends of obesity and underweight in older children and adolescents in the United States, Brazil, China, and Russia // Am. J. Clin. Nutr. -2002. -Vol. 75, №6. - P. 971-977.
45 Werner В. Growth from birth to age 19 for children in Sweden born in 1981: descriptive values // Acta Paediatr. -2006. -Vol. 95 (5). - P. 600-613.
А.К. Текманова, К.К. Тогузбаева, Э.И. Кусайынова, Г. ТельFозы Казахский Национальный медицинский университет имени С.Д. Асфендиярова
РОЛЬ ФАКТОРОВ СРЕДЫ ОБИТАНИЯ В ФОРМИРОВАНИИ ЗДОРОВЬЯ ОБУЧАЮЩИХСЯ
(ОБЗОР ЛИТЕРАТУРЫ)
Резюме: в данной представлен статье обзор литературных данных анализ влияния факторов внешней среды и питания на состояние здоровья учащихся города Алматы
Ключевые слова: учащиеся, внутришкольные факторы, физическое развитие здоровье школьников
A.K. Tekmanova, K.K. Toguzbaeva, E.I. Kusayynova, G. Telegos Asfendiyarov Kazakh National medical university
THE ROLE OF ENVIRONMENTAL FACTORS IN SHAPING THE HEALTH OF STUDENTS
(LITERARY REVIEW)
Resume: this article presents a review of literature data analysis of Keywords: students, intra-school factors, physical development,
the influence of environmental factors and nutrition on the health school health
of students in Almaty
