Научная статья на тему 'ФИЗИКА ТАЪЛИМИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА УЙ ШАРОИТИДА БАЖАРИЛАДИГАН ТАЖРИБАЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ'

ФИЗИКА ТАЪЛИМИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА УЙ ШАРОИТИДА БАЖАРИЛАДИГАН ТАЖРИБАЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
64
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
уй шароитидаги тажрибалар / интеллектуал параметр / техника хавфсизлиги воситалари / эксперимент / физик ҳодиса / табиий газ / импровизация / виртуал лаборатория. / домашние эксперименты / интеллектуальный параметр / технические устройства безопасности / эксперимент / физическое явление / природный газ / импровизация / виртуальная лаборатория.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Раззоқов Илҳом Давронович

Мақолада физика фанидан уй шароитида бажариладиган тажрибаларни амалга ошириш педагогик хусусиятлари, унинг кундалик ҳаётда техника хавфсизлигини таъминлашдаги аҳамияти атрофлича кўрилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВАЖНОСТЬ ДОМАШНИХ ЭКСПЕРИМЕНТОВ В ПОВЫШЕНИИ ЭФФЕКТИВНОСТИ ФИЗИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ

В статье подробно рассматриваются педагогические особенности выполнения домашних заданий по физике, ее значение в обеспечении безопасности техники в быту.

Текст научной работы на тему «ФИЗИКА ТАЪЛИМИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА УЙ ШАРОИТИДА БАЖАРИЛАДИГАН ТАЖРИБАЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ»

Раззок,ов Илх,ом Давронович,

К,арши давлат университети «Алгоритмлар ва дастурлаш технологиялари" кафедраси укитувчиси

ФИЗИКА ТАЪЛИМИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА УЙ ШАРОИТИДА БАЖАРИЛАДИГАН ТАЖРИБАЛАРНИНГ А^АМИЯТИ

УУК: 378

DOI: 10.34920/SO/VOL_2022_ISSUE_6_7

РАЗЗОЦОВ И.Д. ФИЗИКА ТАЪЛИМИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА УЙ ШАРОИТИДА БАЖАРИЛАДИГАН ТАЖРИБАЛАРНИНГ АЦАМИЯТИ

Маколада физика фанидан уй шароитида бажариладиган тажрибаларни амалга оши-риш педагогик хусусиятлари, унинг кундалик х,аётда техника хавфсизлигини таъминлашдаги ах,амияти атрофлича курилган.

Таянч суз ва тушунчалар: уй шароитидаги тажрибалар, интеллектуал параметр, техника хавфсизлиги воситалари, эксперимент, физик х,одиса, табиий газ, импровизация, виртуал лаборатория.

РАЗЗОЦОВ И.Д. ВАЖНОСТЬ ДОМАШНИХ ЭКСПЕРИМЕНТОВ В ПОВЫШЕНИИ ЭФФЕКТИВНОСТИ ФИЗИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ

В статье подробно рассматриваются педагогические особенности выполнения домашних заданий по физике, ее значение в обеспечении безопасности техники в быту.

Ключевые слова и понятия: домашние эксперименты, интеллектуальный параметр, технические устройства безопасности, эксперимент, физическое явление, природный газ, импровизация, виртуальная лаборатория.

RAZZAQOV I.D. THE IMPORTANCE OF EXPERIMENTS TO BE PERFORMED AT HOME IN ENHANCING THE EFFECTIVENESS OF PHYSICAL EDUCATION

The article describes in detail the pedagogical characteristics of the implementation of homemade separations in the field of physics, its importance in ensuring technical safety in everyday life.

Key words and concepts: home experiments, intellectual parameter, technical security devices, experiment, physical phenomenon, natural gas, improvisation, virtual laboratory.

Кириш.

Жахонда физика таълими сохасини тако-миллаштириш, замонавий ахборот ва педаго-гик технологияларни укув жараёнига татбик этиш, табиий фанларнинг замонавий ривож-ланиш тенденцияларига мос равишда уларни укитишнинг методик асосларини ривожлан-тириш каби масалаларга алохида эътибор каратилмокда. Ривожланган мамлакатларда табиий-илмий саводхонликни бахолаш халкаро дастури (PISA) талабларини физика укитиш жараёнига татбик этиш асосида укувчиларнинг билим олишга кизикишларини ошириш, дарс ва мактабдан ташкари ишларда фойдаланиш учун кушимча илмий-оммабоп адабиётлар яратиш, укувчиларнинг ижодий фикрлаш кобилиятини устириш, физика фанига оид компетенция-ларини шакллантиришда янги ёндашувларни аниклаш ва амалиётга татбик этиш буйича олиб борилаётган ишлар кузга ташланмокда1.

Айни пайтда укувчиларда физика, математика фанлари ва техника хавфсизлиги восита-лари билан ишлай олиш куникмасини ривож-лантиришга жиддий эътибор каратилмокда. Бирок, сунгги вактларда умумий урта мак-таб укувчиларининг касбий тайёргарлиги ушбу фан йуналишларига булган кизикиши сусайиб бормокда. Ушбу холатни ижобий томонга узгартириш, укувчиларни табиий фанлар, шу жумладан физика фанини урганишга булган кизикишини ошириш учун турли таълим тех-нологияларини куллаш лозим. Шунингдек, мак-таб укитувчилари томонидан укувчиларни олдиндан укув фаолиятга тайёрлаш ва кейин-чалик уларда касбга йуналтириш буйича ком-петенцияларни шакллантириш олиб борилади. Шуни алохида таъкидлаш керакки, бу холатда укувчилар касбий фаолиятни танлашда узининг интеллектуал параметрларини хисобга олиши, шунингдек, табиий субъектлар хам уз таъси-рини курсатади2.

Физика фанидан уй шароитида бажарилади-ган топшириклар бугунги кунда укувчиларнинг

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 19 мартдаги "Физика сохасидаги таълим сифатини ошириш ва илмий тадкикотларни ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида" ги ПК.-5032-сонли Карори. -https://lex.uz/docs/5338558

2 Yuldoshev I., Ergasheva U. Diagnosis in determining the intellectual and creative abilities of students in the envi-

ronment of digital technologies // Central Asian journal of education and computer sciences (cajecs). - 2022. - Т. 1. -№. 2. - С. 66-72.

экспериментал тайёргарлик даражасини ошириш учун мухим дидактик урин эгаллайди. Физика фани укитувчиси одатда укувчиларни уй шароитида утказадиган физик тажрибаларини амалга оширишда уларда укув куникмаларини шакллантиришга каратилган дидактик матери-алларни ишлаб чикишда тажриба ва кузатув-ларнинг хилма-хиллигини хисобга олиш лозим. Айнан шу ёндашув оркали укувчиларда физика-вий билим ва амалий куникмаларни шакллан-тиришни таъминлайди. Натижада, укувчиларда билиш усули сифатида эксперимент х,акида туFри Fояларни шакллантирадилар.

2020 йилда мамлакатимизда ва дунёдаги эпи-демиологик вазиятларда мактаб укувчиларини уй шароитида физикани урганиш, физика-вий тажрибалар утказиш алохида ахамиятга эга булди3. Физик тажрибалар, хох у укув мате-риалини тушунтираётганда укитувчи томонидан утказиладиган кургазмали эксперимент буладими ёки укувчиларнинг узлари бажара-диган лаборатория тажрибаси буладими, физикани урганишга кизикишини оширади, назарий билимларни куллашда содир буладиган турли физик ходисаларни тушунтиришга ургатади. Шундай килиб, укувчиларнинг танкидий фик-рлаши, атрофдаги физик ходисаларни пайкаш кобилияти ривожланади.

Мацсад.

Тадкикотнинг максади - физика фанидан уй шароитида бажариладиган тажрибалар методи-касини ишлаб чикиш ва амалиётга жорий этиш.

Мавзу буйича бошка олимлар илмий асар-лари кискача тахлили.

Табиий фанларни урганишда билим олиш-нинг мухим усулларидан бири бу - дарс жара-ёнини кузатиш ва тажриба бажариш билан боFлик. Одатда физика фанини эксперимент тажрибасиз самарали урганиб булмайди. Фанни урганишда укувчи эксперемент тажри-баларсиз урганиши мушкул, лекин узи бажа-риши, курилмани нафакат укитувчининг кулида куриши, балки уни уз кулида ушлаб туриши, у ёки бу курилманинг харакати ва узгариши буйича узига хос вариантни таклиф кила олиши керак. Хозирда вактда ахборот технологиялари

3 Юлдошев И.А. Ахборот-коммуникацион техноло-гиялар мухитида педагогик диагностика тизимлари ва дастурларини жорий этиш зарурати // «Замонавий таълим - Современное образование» илмий-амалий омма-боп журнали (Узбекистан). - 2020. - №. 8 (93). - С. 10-15.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 6 (115)

воситалари оркали виртуал лабораториялар оркали урганиш имкониятлари кенгайди. Унинг ах,амияти экспериментнинг физикада - фаннинг билим манбаи сифатидаги роли билан белгила-нади. Укувчилар физикада билишнинг экспери-ментал усули билан, физик тадкикотларда экспериментнинг роли билан танишадилар (нати-жада уларда илмий дунёкараш шаклланади). Укувчиларда кузатиш, фаразларни илгари суриш, натижаларни тах,лил килиш, микдорлар уртасидаги муносабатларни урнатиш, хулосалар чикариш куникмалари шаклланади. Кургазмали эксперимент асосан кургазмали куролдир. Укувчилар тажрибани пассив равишда куза-тиб борадилар ва уларнинг экспериментал кобилиятларини ривожлантириш мух,имдир. Шунинг учун фронтал тажриба, физик лаборатория устахонасида олиб борилади. Экспери-ментни бажаришда куйидаги малакалар шаклланади:

• тажриба максадини аниклаш,

• фаразларни илгари суриш,

• асбобларни танлаш,

• тажрибани режалаштириш,

• хатоларни х,исоблаш ва натижани тах,лил килиш;

• экспериментал курилмани йиFиш, кузатиш, улчаш кобилияти.

Уй шароитида лаборатория иши алох,ида урин эгаллайди. Уй тажрибалари бир катор афзалликларга эга. Бу катъий вакт чегарасининг йуклиги, тажрибалар пайтида купрок кулайлик, укувчилар топширикни тулик мустакил бажа-радилар, ижодкорлик билан шуFулланадилар. Уйда эксперимент утказиш учун асосий тала-блардан бири унинг хавфсизлиги, минимал моддий харажатлар, жих,озларнинг соддалиги, физикани тушунишнинг ах,амияти ва кизикарли мазмунидир.

Мактаб физика фанини урганиш жараё-нида укувчилар узлаштирадиган илмий билиш усулларидан бири тажрибалардир. Мавзу буйича укув жараёнида физикавий тажриба-ларни куллаш методи муаммосига педаго-гик тадкикотларда етарлича эътибор берилган. Бу муаммони муваффакиятли х,ал этиш таълим сифатини ошириш билан бевосита боFлик.

Мазкур йуналиш буйича олиб борил-ган тадкикотлар урганилганда, республика-миз олимларидан И.Р.Аскаров Н.Х.Тухтабоев ва Б.М.Думоновлар кимё укитиш самарадорлигини

оширишда уй шароитида бажарилиши мум-кин булган кимёвий тажрибаларнинг ах,амияти буйича1, И.М.Зенцова физикадан уй шароитида экспериментал тажрибалар утказишни ташкил этиш масалалари буйича2 тадкикотлар олиб борилган. Шунингдек, рус олимлари А.Р.Саулина ва Н.Г.Недогреева3ларнинг уйда оддий уй-рУзFор буюмлари ёрдамида амалга оширилиши мумкин булган физик тажриба-лардан фойдаланиш методикаси кайд этилган. Жумладан, В.В.Смирновнинг тадкикотларида университет талабалари уртасида физик экспе-риментал тадкикотлар утказишнинг умумлаш-тирилган усулларини шакллантириш масала-ларига алох,ида тухталиб утган булиб, биринчи навбатда талабаларда физик хрдисани такрор-лаш ва физик микдорлар уртасидаги боFликлик фактини аниклаш билан боFлик когнитив муам-моларни х,ал килишнинг умумлаштирилган усулларини шакллантириш лозимлигига эъти-бор каратган.

Талабалар физик экспериментал тадкикотлар утказишда куйидаги билимларни узлаштирадилар:

- экспериментал курилмаларнинг конструктив элементларини ажратиб курсатиш;

- режалаштирилган хрдисани такрор-лаш учун мух,им булган экспериментал курилма элементларининг хусусиятларини ажратиб курсатиш;

- физик хрдисаларни такрорлаш ва физик тадкикотлар утказиш учун диаграммаларини тузиш.

Бу жараёнлар барча укувчилар учун янгилик булиб, шунинг учун улар турли физик хрдисалар билан кайта-кайта бажарилган такдирдагина шаклланиши мумкин.

1 И.Р.Аскаров Н.Х.Тухтабоев, Б.М.Думонов. Кимё укитиш самарадорлигини оширишда уй шароитида бажарилиши мумкин булган кимёвий тажрибаларнинг ахамияти. // "Педагогик таълим" журнали, Тошкент, 2009. - № 2. - Б. 67-69

2 Зенцова Инна Михайловна Домашний экспериментальный практикум по физике как средство нредиро-фильной подготовки учащихся основной школы. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. Екатеринбург - 2018. стр. 24.

3 Саулина, А.Р. Организация домашнего физического эксперимента / А.Р. Саулина, Н.Г. Недогреева // Паритеты, приоритеты и акценты в цифровом образовании: Сборник научных трудов. В 2-х частях. - Саратов: Издательство «Саратовский источник», 2021. - С. 169-173.

- EDN GAEJVJ.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 6 (115)

Ушбу х,аракатларнинг шаклланишини текши-риш учун укувчиларга когнитив вазифалардан бирини х,ал килиш учун экспериментал объ-ектларнинг схематик диаграммаларини ишлаб чикишни таклиф килиш мумкин, масалан:

1) ёкилFининг ёниши пайтида чикарилган иссиклик микдори унинг массасига боFликлигини аниклаш;

2) х,ароратга нисбатан электролитлар каршилиги;

3) ёруглик тулкин узунлиги буйича фототок-нинг кучи ва бошкалар.

Мацоланинг илмий мо^ияти.

Купгина х,олларда укувчилар кунда-лик фаолиятида физикавий тажриба-ларни уйда табиий равишда бажарадилар. Тадкикот давомида турли физикавий масала ва машкларнинг мазмуни, уларда ифода этил-ган ва мустах,камланиши керак булган физикавий масала ва машклар ечимларини ургатиш ва урганиш борасида турли манбаларда ёритилган куйидаги катор муаммолар аникланди ва улар-нинг бугунги кунда физика таълими самарадор-лигига салбий таъсири урганилди:

1. Физик масала ва машклар ечиш куникмаларини ривожлантиришда дарс вактидан унумли фойдалана олмаслик;

2. Масалаларни репродуктив усулда ечиш, уларни бошка, кискарок ечиш усулларига доир тушунчалар берилмаслиги;

3. Укувчиларнинг физик масала, машкларнинг мох,ияти ва ечиш усулларини тушунишда кийналишлари;

4. Укувчиларнинг х,исоблашга доир маса-лаларнинг физикавий (сифат) ва х,исоблаш (микдорий) кисмларини ажрата олмаслиги;

5. Укувчиларнинг айрим х,олларда физик атама, х,исоблаш амаллари ва физик каттали-клардан фойдаланишда хатога йул куйиши;

6. Укувчиларнинг ечими топилган масала жавобини бошка усулларда ечиб курмасликлари ёки тескари мазмундаги масала тузиш ва уни ечиш оркали текшириб курмасликлари;

7. Укувчиларнинг х,ар бир физик масала алох,ида турга мансуб деган нотуFри тушунча-ларга эга эканлиги;

8. Физик масала ва машкларнинг мазмунида физиканинг амалий ах,амиятига доир маълумот-лардан кам фойдаланилганлиги.

Мазкур муаммоларни бартараф этишда уларнинг мазмунига укувчилар кунда-лик турмушда куп бор кузатган, фойдалан-ган моддалар, хрдисалар, физиканинг амалий ах,амиятига доир кизикарли маълумот-ларни киритиш ушбу масала ва машкларда ифода этилган физик билим, куникма ва мала-каларни укувчилар томонидан такрорланиб, мустах,камланишида мух,им омил булиб хиз-мат килади. Укувчиларнинг физикавий масала ва машкларни турли усулларда ечиши, масала шартини аник ва лунда ифода этган х,олда физикавий атама, х,исоблашга доир амаллар х,амда физик катталиклардан туFри фойдала-ниши масала шартини фикрлаш кобилиятидан келиб чикиб туFри тах,лил этиш куникмаларини ривожлантиришга имкон яратади. Энг асо-сийси, физика фанининг кишилар х,аётидаги амалий ах,амияти юзасидан укувчиларнинг табиий-илмий дунёкарашлари кенгаяди, уларнинг физика фани асосларини урганишга, физикавий билим, куникма ва малакаларни пухта узлаштириб боришга булган кизикиш ва инти-лишлари ошади.

Олиб борилган тадкикотимиз давомида ушбу муаммоларни ечиш йулларини излашда укувчиларнинг 9-синфда физикавий тушунчалар, конунлар, назариялар, фактик материал-ларга оид физикавий билим, куникма ва малакаларни узлаштириб бориш зарурлигини х,исобга олган х,олда физиканинг амалий ах,амиятини уз мазмунида акс эттирувчи, укувчиларнинг кун-далик х,аётида куп бор дуч келинадиган моддалар ва хрдисалар мисолидаги кизикарли маъ-лумотлар асосида тузилган, маълум бир физикавий билим, куникма ва малакаларни такрор-лаш оркали мустах,камлашга каратилган масала, машклар туплами ишлаб чикилди х,амда уларда ифода этилган физикавий билим, куникма ва малакаларни укувчилар томонидан такрорланиб, мустах,камланишида мух,им омил булиб хизмат килиши мумкинлиги олиб борилган тажриба-синовлар оркали аникланди.

Тадцицотнинг объекти.

Мазкур илмий-тадкикот объекти сифатида физика фанидан уй шароитида тажрибалар утказиш жараёни олинган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 6 (115)

Тадцицотда цулланилган усуллар.

Одатда болалар атрофдаги жараёнларга синчковлик билан эътиборли булади. Импровизация1 килинган материаллардан фойдалан-ган холда осон тажрибалар утказиш нафакат хар бир укувчини кувонтиради, балки кизикиш, ижодкорликни ривожлантиради. Шунинг-дек, моддаларнинг хусусиятлари хакидаги укувчиларнинг тушунчаларини кенгайтиради.

Умумий урта таълим мактабларида физика фанини укитиш жараёнида уй шароитида бажа-риладиган лаборатория ишларидан фойдала-ниш укувчиларда фанга булган кизикишларини оширади. Мактабларда мавжуд булган физик тажрибалар кургазмали экспериментга, фрон-тал лаборатория ишларига ва физика устахона-сига булинади.

Бир нечта методистлар уйдаги эксперимен-тал ишларни алохида гурух сифатида ажрата-дилар. Физикани урганишнинг дастлабки йил-ларида уйда лаборатория ишларини бажариш зарур деб хисоблаймиз.

Уйда экспериментал иш - бу укувчилар томонидан уйда, мактабдан ташкарида, ишнинг боришини укитувчининг бевосита назорати-сиз амалга ошириладиган энг оддий мустакил тажриба хисобланади. Ушбу турдаги ишлар-нинг вазифалари табиатдаги ва уйда физик ходисаларни кузатиш, кундалик хаётда ишлати-ладиган улчаш асбоблари ёрдамида улчовларни бажариш кобилиятини шакллантириш, тажриба ва физикани урганишга кизикишни шаклланти-ришдир. Бу турдаги ишларни укувчилар узлари ясаган асбоблар, уй-рУзFор буюмлари ёки сано-атда ишлаб чикарилган асбоблар ёрдамида бажаришлари мумкин.

Уй тажрибаси мактаб тажрибалари тизи-мига хакли равишда киритилган, бу турдаги ишларнинг алохида ахамияти шундаки, уни мустакил иш тизимига киритиш мумкин, бу эса урганилаётган фанга - физикага кизикишни ошириши мумкин.

Мавзуни урганишнинг бошланFич боскичларида, аста-секин мураккаблашиши керак булган содда, осон ечиладиган вазифалар куйилганда мустакил ишлашга куникиш керак.

Бу иш тури индивидуал характерга эга, хатто битта лаборатория иши бутун синфга берилса хам, чунки укувчилар бу ишни укитувчи ва

1 https://qomus.info/encyclopedia/cat-i/ improvizatsiya-uz/

синфдошларидан холи булганда, яъни уйда бажаришлари керак.

Уй лаборатория ишининг узига хос хусу-сияти шундаки, укитувчи топширикларни тузишда турли укувчилар турли хил тезликда топширикларни бажаришларини хисобга олмаслиги керак. Бу барча укувчиларга бир хил вазифаларни бериш имконини беради.

Уй тажрибаси хозирда урганилаётган мав-зуга мувофик уй вазифаси шаклида утказилиши ёки муайян мавзу ёки булимни ургангандан сунг назорат вазифасини уташи керак.

Натижалар ва амалий мисоллар.

Физика фанидан уй шароитида тажрибалар утказишнинг ахамиятли томони шундаки, уйдаги мавжуд жихозлардан самарали фойдаланиш, техника хавфсизлик коидаларига риоя килиш ва узининг соFлигига салбий таъсир этишнинг олдини олади. Мазкур холат буйича биргина мисол келтирадиган булсак, куз ва киш мавзу-ларида ис газидан захарланиш хамда хаво-газ аралашмаси чакнаши билан боFлик фавкулодда вазиятлар учраб туради. Бундай холатларни олдини олишда аввало, укувчилар физика фанидан газни физик ва кимёвий хоссаларини ва ёкилFининг солиштирма ёниш иссиклигини урганиши лозим. Бунинг учун одатда, физика фанидан виртуал лаборатория дастурлари ёрдамида курсатиб утиш мумкин. Виртуал лаборатория дастурларидан Crocodile Physics, Interactive physics, Electronics Workbench, Phun physics каби симулятор (ракамли моделлашти-риш) дастурлари шунингдек, онлайн http://www. virtulab.net, https://bilimland.kz, https://vr-labs. ru, http://window.edu.ru/ ва бошка лаборатория-ларни мисол килиб келтириш мумкин2.

Физика фанидан уй тажрибаларни бажа-ришда молекуляр физика ва термодинамика булимларига оид табиий газ билан ишлаш буйича лаборатория ишларини интернет тармоFи оркали https://vr-labs.ru/laboratories/ thermodynamics/ сайти оркали виртуал ишларни бажариш мумкин.

Метан кимёвий бирикма булиб, нормал харорат ва нормал босим остида газсимон, рангсиз ва хидсиз газдир. Табиий газнинг тар-

2 Юлдошев И.А., Раззоков И.Д. Мультимедиа дастурлари асосида укувчиларнинг физик билимларини оши-риш методикаси // «Замонваий таълим - Современное образование» илмий-амалий оммабоп журнали (Узбекистан). - 2021. - №. 7 (104). - С. 35-41.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 6 (115)

1-расм. Молекуляр физика ва термодинамикага оид тажриба ишлари1.

кибий к,исми булган метан х,ам мух,им ёк1илFи х,исобланади. Метан гази мутлако х,идсиз булиб, тирик жонзотлар томонидан юкса х,алокатли хавф туFдиради. Хушбуй табиати туфайли одам-лар томонидан деярли сезилмайдиган метан гази портлаш хавфини келтириб чикаради. Шунинг учун метан гази жуда хавфли моддадир.

Табиий газ таркибига кушилган метан бугунги кунда саноат ишлаб чикаришда ёкилFи сифатида ишлатилади. Метан газининг энг мух,им хусусияти унинг кислород билан бир-лашганда ёниш тенденциясидир. Шу сабабли улар зах,арли ва портловчи булиб, инсон сало-матлигига катта хавф тугдиради.

Табиий газнинг асосий кисмини метан (СН4) ташкил этади - 92% дан 98% гача. Табиий газ таркибига оFиррок углеводородлар - метан гомологлари х,ам кириши мумкин:

• этан (С2Н6),

• пропан (С3Н8),

• бутан (С4Н10).

Шунингдек, бошка

моддалар:

• водород (Н2),

• водород сулфиди (H2S),

• карбонат ангидрид (С02),

• азот (N2),

• гелий (Не).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Тоза табиий газ рангсиз ва х,идсиздир. Газ окишини аниклаш имкониятини енгиллаш-тириш учун унга оз микдорда одорантлар кушилади - уткир ёк,имсиз х,идга эга булган мод-далар (чириган карам, чириган пичан, чириган

углеводород булмаган

тухум). Энг куп ишлатиладиган одорант - тиол-лар, масалан, этил меркаптан (1000 куб метр табиий газ учун 16 г).

Табиий газ турар-жой, хусусий ва куп хона-донли биноларда иситиш, сув иситиш ва овк,ат пишириш учун ёк1илFи сифатида кенг кулланилади; автомобиллар учун ёк1илFи сифатида (автомобилнинг газ-ёк1илFи тизими), козонхоналар, иссик,лик электр станциялари ва бошк,алар. Хозир у кимё саноатида турли хил органик моддалар, масалан, пластмассалар ишлаб чикариш учун хом ашё сифатида ишла-тилади. XIX асрда табиий газ биринчи свето-форларда ва ёритиш учун ишлатилган (газ лам-палари ишлатилган).

Овкат пиширишда газдан фойдаланиш х,ак,ида биринчи эслатма эрамизнинг биринчи асрига туFри келади. Биринчи газ плитаси Фор-сда урнатилди. Подшох,нинг буйруги билан газ розеткаси урнига сарой ошхонаси курилган. Кумир ва ёFоч урнини учувчи ёк1илFилар биринчи марта эгаллади2.

Ушбу ёк1илFидан фойдаланишнинг мак,садга мувофик, эмаслиги фак,ат исрофгарчилик-дан иборат эди, чунки бир марта ёндирилган табиий манбани тусиб куйиш мумкин эмас.

Хулоса ва амалий таклифлар.

Умуман олганда физика фани фан-техника тарак,к,иётида, ишлаб чик,ариш сох,аларида ва х,аётда алох,ида урин тутади. Мазкур фан укувчиларда мантик,ий фикрлай олиш

1 https://vr-labs.ru/laboratories/thermodynamics/

2 https://optolov.ru/uz/floors-and-floor-coverings/ prirodnyi-gaz-sostav-svoistva-opasnosti-primenenie-prirodnogo-gaza-prirodnyi.html

кобилиятини ривожлантиришда, аклий ривож-ланишини, узини узи англаш салох,иятини карор топтиришда, зарур булган билим-ларни эгаллаши, улардан кундалик х,аётларида фойдаланишга ургатади. Укувчилар кундалик х,аётларида электр энергия ва табиий газ жих,озлари фойдаланишда физикадан уй таж-рибаларини бажаради. Укувчиларда фандан олган билим ва х,аётий тажрибаларига таянган х,олда энг мух,им тушунчаларига эга булади, асо-сийси уй шароитидаги курилма ва воситалар билан ишлаш хавфсизлиги урганади. Бу оркали укувчиларда физикадан куйидаги билим ва куникмалари ривожланади:

• укувчиларда атроф оламни урганишга ишонч туЙFуларни х,осил килиш;

• табиатдаги жараён ва ходисаларни кузатиш, тахлил килиш, физик ходисаларни урганишда асбоблардан туFри фойдалана олиш;

• физик тушунча ва катталикларни математик формулалар билан ифодалай олиш;

• фан сохасида эришилаётган ютуклар, уларнинг амалиётдаги татбики оркали укувчиларнинг илмий дунёкарашларини ривожлантириш;

• келажакда инсониятни фан ва техноло-гиялар ютукларидан туFри фойдаланишда фан ва техника ижодкорларига хурмат билан караш;

• укувчиларнинг оламнинг физик ман-зарасига оид дунёкарашини кенгайтириш билан амалий фаолиятларини боFлаган холда физик билимларни хаётга татбик эта олиш салохиятини шакллантириш ва ривожланти-ришдан иборат.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 19 мартдаги "Физика сох,асидаги таълим сифатини ошириш ва илмий тадкикотларни ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-5032-сонли Карори. - https://lex.uz/docs/5338558

2. Yuldoshev I., Ergasheva U. Diagnosis in determining the intellectual and creative abilities of students in the environment of digital technologies // Central asian journal of education and computer sciences (cajecs). - 2022. - Т. 1. - №. 2. - С. 66-72.

3. Юлдошев И.А. Ахборот-коммуникацион технологиялар мух,итида педагогик диагностика тизимлари ва дастурларини жорий этиш зарурати //Современное образование (Узбекистан). - 2020. - №. 8 (93). - С. 10-15.

4. Аскаров И.Р., Тухтабоев Н.Х., Думонов Б.М. Кимё укитиш самарадорлигини оши-ришда уй шароитида бажарилиши мумкин булган кимёвий тажрибаларнинг ах,амияти. // "Педагогик таълим" журнали, Тошкент, 2009. - № 2. - Б. 67-69

5. Зенцова Инна Михайловна Домашний экспериментальный практикум по физике как средство нредирофильной подготовки учащихся основной школы. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. Екатеринбург - 2018. стр. 24.

6. Саулина А.Р. Организация домашнего физического эксперимента / А.Р.Саулина, Н.Г.Недогреева // Паритеты, приоритеты и акценты в цифровом образовании: Сборник научных трудов. В 2-х частях. - Саратов: Издательство «Саратовский источник», 2021. - С. 169-173. - EDN GAEJVJ.

7. Юлдошев И.А., Раззоков И.Д. МУЛЬТИМЕДИА ДАСТУРЛАРИ АСОСИДА УКУВЧИЛАРНИНГ ФИЗИК БИЛИМЛАРИНИ ОШИРИШ МЕТОДИКАСИ //Современное образование (Узбекистан). - 2021. - №. 7 (104). - С. 35-41.

8. https://qomus.info/encyclopedia/cat-i/improvizatsiya-uz/

9. https://vr-labs.ru/laboratories/thermodynamics/

10. https://optolov.ru/uz/floors-and-floor-coverings/prirodnyi-gaz-sostav-svoistva-opasnosti-primenenie-prirodnogo-gaza-prirodnyi.html

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.