CC BY
0ФИЗИКА ПЭН1НЕН ДАРЫНДЫ ОЦУШЫЛАРДЫ ОЛИМПИАДАГА ДАЙЫНДАУ ЦЫЗМЕТ1Н ¥ЙЫМДАСТЫРУ
БАХУАДИН АЙМЕРЕКЕ БАХУАДИЩЫЗЫ
И.В.Панфилов атындагы № 5 мектеп - лицешнщ физика пэш м¥Fалiмi, педагогика
гылымдарыныц магистрi ^ызылорда, ^азакстан
Аннотация. Олимпиада ^3ipsi тацда дарынды балалармен жумыс ^теуге цатысты ец 6ip тиiмдi жумыстардыц 6ipi болып табылады. Оцушылардыц олимпиадаларга цатысуы жэне оныц нэтижeлeрi мектептер мен мYгалiмдeрдiц оцу-тэрбие цызмeтiнiц сапасыныц керсетюштертщ бiрi болып табылады. Сонымен цатар, оцушылардыц олимпиадага цатысуы арцылы e3w-e3i табысты багалауды ЖYзeгe асыруга ыцпал eтeдi жэне белгш бiр пэндт саладагы бшмт терецдету, болашац мамандыгын тацдау туралы шeшiм цабылдауга мYмкiндiк бeрeдi.
Kmmmi свздер: дарынды бала, олимпиада, физика пэш
Мектептеп ец киын пэндердщ 6ipi - физика. Кептеген салаларда физиканы терец бшу кажет. Физикадан хабары бар мамандар медицина, механика жэне машина жасау, энергетика, металлургия, тау-кен енеркэаб^ автоматика жэне электроника, жогары технологиялар жэне баска да кептеген салаларга кажет. Сондыктан физика пэш олимпиадаларга нэтижелi катысу - жет1спкке апаратын тете жол болып табылады. Окушыныц физика пэш бойынша бшмш терецдету Yшiн оган кызыгушылык танытып, езше сенуге мYмкiндiк беру керек.
Окушылар физика пэншен олимпиадаларга катысу Yшiн не Yшiн жэне кай жерде олар Yшiн пайдалы болатынын 6iлуi керек. Эйткеш, кепшiлiгi окуга тYсу Yшiн БiрыцFай мемлекеттiк емтиханды тапсыру керек деп санайды, сондыктан балаларды беделдi оку орындарына тYсу кезiнде барлык жецiмпаздар мен жYлдегерлерге артыкшылык бершетшмен таныстыру керек.
Мектептерде физиканы окыту тэжiри6есi кейбiр оцайырак есептерден баска кYрделiрек есептерге бiртiндеп кешу ретiне карай тацдап алыетан есептердi шешу жоFары нэтиже беретшш керсетедi. Мэселелердi шешу бiрте-бiрте к¥рылуы керек, логикалык маFынамен байланысты болуы керек жэне, эрине, аякталFан оку материалын, сондай-ак 6Yкiл оку процесш ескеру керек. Бул процест окушы орындаFан демонстрациялык тэжiри6емен жэне зертханалык жумыспен 6айланыстырFан дурыс.
Физиканы окытудыц 6iр тYрi ретiнде есептер шы^ару накты жоспарланFан болуы керек. Сонымен бiрге бул мiндеттер тацдалFан эдiстемеге сэйкес келетiн 6елгiлi бiр жYЙенi к¥райды жэне мYFалiмге белгш бiр оку максаттарына жетуге мYмкiндiк 6ередi.
Дарынды бала физикадан стандартты емес есептердi шыFаруFа 6аFытталады. Дегенмен, авторлык есептердi шешудiц езiндiк тэсш окушыда мэселенi шешудiц эдiстемелiк негiзi бар жэне жалпы тэсiлдi мецгерген кезде мYмкiн жэне пайдалы болады [11].
Физика есептерiн шыFару тшт Yлгерiмi жоFары окушылар Yшiн де оцай шаруа емес. Физика есептерi кубылыстардыц кец аукымын камтиды жэне физиканыц барлык салаларында кец жYЙелi 6iлiмдi кажет етедi. Сондыктан мектеп окушыларыныц бойында жалпылама даFдыларды дамытып, мэселелердi шешуде ортак кезкарасты калыптастыру мацызды. Алгоритмдер мен алгоритмдiк рецепттер осы тэсiлдiц керiнiсi 6олFандыктан, окушыларды олармен каруландырудыц мэнi бар. Есептердi шешудiц жалпы эдiстемесiн жасау алыетан нэтиженi талдауды жэне оны тексерудi жецiлдетедi [12].
Экiнiшке орай, дидактикалык эдебиеттерде физикалык есептердi жiктеуге накты кезкарас жок, сонымен катар олардыц аныктамасы мен кYрделiлiк децгейiне бiркелкi кезкарас жок. ОсыFан CYЙене отырып, 6iз тапсырмалар тYрiнде келесi жiктеудi устанамыз.
Эзшщ теориялык мазмуны жагынан мектеп багдарламасыныц шецбершен шыкпайтын типтiк тапсырмалар. Бул тапсырмаларды киындыгы жагынан 3 децгешне белуге болады:
- формуланы немесе негiзгiден формуланы-салдарды тiкелей ауыстыру аркылы бiр эрекетте есептi шешудi кездейтiн бастапкы децгей;
- формулалар жиынтыгын пайдалана отырып есептердi шешудi немесе есепте койылган жагдайды шешу Yшiн ойлаудыц аналитикалык эдiстерiн колдануды кездейтiн орта децгей;
- жогары децгей, есептердi шешу аналитикалык ойлаудыц болуын бiлдiредi, бул тапсырмалар ойлау курсын куруда алгоритмдеуге мYмкiндiк беред^ бiрак есептердi шешудiц формулалары, эдiстерi мен тэсiлдерiнiц жиынтыгы окушыныц интеллекта мен логикалык байланыстарды куру кабшетше багытталган.
Стандартты емес есептер немесе баскаша айтканда олимпиада есептерi. Шешушде кораптан тыс ойлау кажет мэселелер, бул есептер алгоритмдеуге жатпайды, бiрак шешуге кезкарастарды куруда жалпы тужырымдаманы аныктауга болады. Бул тапсырмалар окушылардыц физика бойынша дарындылыгын керсететiн кабiлеттерi мен касиеттерiн аныктауга багытталган. Олимпиада есептерш жiктеу элдекайда киын, бiздiц классификациямыз олимпиада децгейiнен басталады.
Баланыц жадында узак сакталатын жэне кез келген мэселеш шешуде оцай колдана алатын бiлiм - окушыныц ез тэжiрибесiне CYЙене отырып, ез бетшше алатын бiлiмi. ^арапайым сезбен айтканда, ол оларды эртYрлi эдебиеттердi, интернет кездерш жэне езiн кызыктыратын ю-шараларга катысу аркылы алады. Мундай бiлiмдi сенiмдi тYPде ец берiк деп атауга болады.
МуFалiм - жетекшi окушыларды олимпиадага дайындаганда осыны мукият ойластыруы кажет. 1с-эрекеттер тiзбегi кезшде ез бетiнше алынган мэселенiц шешiмi (теориялык немесе эксперименттiк), тiптi кейде толык логикалык тYсiнiктемесiз болса да, адамныц ез сезiмiне кебiрек сену аркылы алынган шешiм, сайып келгенде, ужымдык талдау кезiнде дурыс болып шыгады.
Мектеп багдарламасында Yстiрт карастырылган немесе карастырылмаган кейбiр такырыптарды оку шарты. Бiз бул такырыптарды егжей-тегжейлi тiзiмдеймiз. Бул жерде жалпы жагдайды ескере отырып, олимпиаданыц жогары сатыларына, соныц iшiнде халыкаралык кезецге токталып, болашакта туындауы мYмкiн олкылыктардыц орнын толтыру Yшiн бiркатар такырыптарды карастыру кажеттiгiн бiлдiретiн боламыз. ^олданыстагы физика оку багдарламасы мектеп багдарламасына тузетулер енгiзуге жэне кейбiр косымша такырыптарды карастыруга мэжбYP етедi, мысалы, козгалмайтын оське катысты катты дененiц айналу динамикасы (инерция моментi, айналу козгалысыныц тецдеулерi, Штайнер теоремасы, эртYрлi колданулар), Доплер эффектiсi [механикалык тербелiс (дыбыс) децгейiнде де, электромагниттiк тербелiс (оптика) бар жишк ыгысуын бекiтетiн накты формулаларды негiздеу.
Олимпиадага катысудыц белгш бiр кезецде табысты болуы Yшiн окушыда бiлiм (мYмкiн толык емес) жэне олимпиаданыц келес кезецдерiне сэйкес келетш тапсырмаларды шешу кабiлетi болуы керек - тапсырманыц кYPделiлiк децгешне байланысты (орташадан жогарыга дейiн). Бул тшмдшп тэжiрибеде бiрнеше рет расталган жетiлдiрiлген кYPделiлiк принципiнiц мэнi болып табылады. Осыган уксас идеялар психологиялык аспектiдегi «дамыта окыту» мэселесiне байланысты Л.С.Выгодский, В.В.Давыдов, Л.В.Занковтыц ецбектерiнде дамыды
[13].
Шешiмдердiц езгермелiлiгi тургысынан орындалатын мiндеттердi жан-жакты талдау, ец непзделген эдiстердi тацдау, айкын шектеу жагдайларын зерттеу, сэйкестiк принципiн колдану, елшемдш талдау жэне т.б. - муныц бэрi кYPделiлiгi жогары есептердi шешу дагдыларын дамытуга, физиканы терецiрек окуга, аналитикалык ойлауга жэне физикалык интуицияны байытуга кемектеседi.
Эткен олимпиадаларды саралай келе, алдыцгы дайындык кезшде ескершмеген кемшiлiктер жиi кездеседi. Талкыланатын принцип муFалiм оны ескерсе, бiрак оны YЙiрмелер
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
мен факультативтш сабактардыц жетекшiсi ретшде пайдаланганда гана ете пайдалы болады. Эрине, бул окушыларды олимпиадага дайындаудьщ оц эдiсi.
Физика пэтнен олимпиадага оцушыларды дайындау барысында пэнге деген цызыгушылыгын арттыру.
Алгашкы сабактарда физиканы окуга кызыгатын балаларды аныктау Yшiн олардыц kïm болуды армандайтыны туралы сауалнама жYргiзуге болады. Кебiнесе жетiншi сынып окушылары муныц кай жерде пайдалы болатынын элi бiлмейдi. Сондыктан физикадан емтиханды сэттi тапсырып, беделдi оку орындарына тYсiп, сураныска ие болган мамандыктарга жэне гылым мен техниканыц дамуына Yлесiн коскан мектебiмiздщ жэне облысымыздыц тYлектерiн мысалга келтсруге болады.
Эз тэж1рибемде керсеткендей, алгашкы физика сабактары балалар Yшiн кызыкты жэне муFалiмшц максаты осы кызыгушылыкты сабактыц барлык кезещнде сактау болып табылады. Балаларга алFашкы зертханалык жумыс унайды, сондыктан олар олимпиадаFа дайындала бастайды. Олимпиаданыц эксперименттiк кезецiн орындау кезiнде окушылар Yшiн ец проблемалык мэселе - бул курылгыныц елшеу кателiгi. Сондыктан бiрiншi зертханалык жумыста балаларды мYмкiндiгiнше кеп физикалык аспаптардыц белу мэнiн, елшеу кателiгiн аныктауга Yйрету керек. Жетiншi сыныпта «¥сак денелердiц елшемдерiн елшеу» зертханалык жумысын орындаганнан кейiн шешуге кеп уакытты кажет етпейтiн олимпиадалык есептердi усынуга болады.
Мысалы: физика окулыгыныц парагыныц калыцдыгын, бiр тамшы судыц келемш, жiцiшке сымныц калыцдыгын аныктау. Физикага кызыгушылык танытатын окушылар Yшiн зертханага экскурсия жасау тиiмдi. Балалар ездерше беймэлiм курылгыларды карап, зерттегендi унатады. Сiз оларды курылгыны ез бетщзше зерттеуге шакыра аласыз, егер ол жумыс iстемесе, оны жасап, сыныптагы сыныптастарымен сол жайында айтатын болады. Осылайша, балалар физика олимпиадасына гана емес, сонымен катар гылыми-практикалык конференцияларга катысуга кызыгушылык танытады. Ал гылыми конференциялардыц тиiмдiсi, олар ез кезепнде балаларга олимпиаданыц эксперименттiк кезещн аяктау Yшiн практикалык дагдыларды береди
Окушыларды олимпиадага дайындау жэне дарынды балаларды тэрбиелеу бойынша накты усыныстар беру оцай емес. Бiрак бiрнеше жалпы тэсiлдер бар. Олар:
- Физика сабактарында кез келген такырыпка есептер шыгарганда жазбаша талдауды енгiзу мiндеттi болып табылады. Бул балаларды дурыс сандык жауапты табуга гана емес, сонымен катар есептщ физикалык мэнiн терец тYсiнуге жетелейдi.
- Есептердi шешудiц эртYрлi эдiстерiн зерттеу. Мэселенi шешудi Yйреткенде, сiз ешкашан бiр шешiмдi талап етпеущз керек. Тапсырмада олардыц бiрнешеуi болуы мYмкiн. Ец бастысы, мэселенщ физикалык магынасы курметтеледi.
- Олимпиадалык есептердi кептеу шыгару. Физикадан есептердi шыгаруды Yйрену Yшiн окушылар ез бетшше жэне мYмкiндiгiнше шешуi кажет. Оларды осы эрекетке ынталандыру муFалiмнiц мiндетi. Ец жаксы дайындык нускаларыныц бiрi еткен олимпиадалардыц шешiмi болып табылады. Содан кешн аныкталган бшм кемшiлiктерi негiзiнде такырыптар мен тапсырмаларды талдау.
- Мектеп курсыныц такырыптарын толыгырак, косымша зерттеу. Дегенмен, бастапкыда киын тапсырмаларды орындауга болмайды. Шешiмнiц кYPделiлiгiнiц артында кубылыстыц мэнi жогалуы мYмкiн. КYPделi есептердi дайындыктыц соцгы кезецiнде орындауга болады.
- Окушыны уакытты дурыс пайдалануга Yйрету, ейткенi дарынды окушылар мемлекетпк емтиханга жэне олимпиадаларга катысу кезiнде уакыттары эдетте жетпей жатады. Сондыктан оку олимпиадаларын уйымдастыру кажет.
Оцушыларды олимпиадага дайындау кез1ндег1 психологиялыц-эд1стемел1к ерекшел1ктер1.
Дарынды балаларды пэндш олимпиадага дайындау жэне катысу - бул окушылар мен муFалiмдерден ерекше назар аударуды, сондай-ак бар бшмнщ, ойлаудыц, есте сактаудыц
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жэне логиканьщ барлык резервтерш жумылдыруды талап ететш ете кYPделi, каркынды жэне ете жауапты процесс. Бул олимпиадаларга дайындыктыц барлык кезецдершде жYзеге асырылатын e3iH-e3i тэрбиелеу iс-эрекетiне арналган мацызды косымша багдарлама.
Келесiдей сурак туындауы мYмкiн: «Окушыныц психикалык жэне физикалык денсаулыгына зиян келтiрмей, оныц зияткерлiк жэне шыгармашылык элеуетiн барынша арттыру Yшiн олимпиадага жогары сапалы дайындыкты калай уйымдастыруга болады?».
Бул кYPделi мэселенi шешу толыгымен муFалiмдердiц, окушылардыц, сондай-ак ата-аналар мен практикалык психологтардыц накты, уйымдаскан жэне Yйлесiмдi жумысына байланысты.
Дарынды баланы кез келген олимпиадаFа дайындаFанда ец алдымен окушылардыц мотивтерiн аныктау жэне кабылдау жумыстары олимпиадаFа дайындык пен катысу ю-эрекетш эзiрлеуге баFыт-баFдар берiп, пэндш баFдар бередi. ЖаFымды мотивация, сондай-ак окушыныц езшщ жYлделi орынFа умтылуы, дайындыкка жYЙелi тYPде карау, эдетте, жоFары нэтиже бередi, бул халык макалымен расталады: «Бэрш бiлгiсi келетш адамFа Yйреткен жаксы» [13].
Екiншi кезецде: Максаттарды калыптастыру жэне оларды жYзеге асыру жолдарын усыну.
Максат - калаFан нэтиже. Максаттарды аныктау жэне бшу («ОлимпиадаFа катысу нэтижесшде мен не аламын?»).
Пэн муFалiмi окушыFа олимпиадаFа дайындык кезiнде белгш бiр оку пэнiн окудаFы максаттарды аныктауFа кeмектеседi, ол жоFары нэтижелерге жету Yшiн сэйкес келуi жэне жалпы^а айналуы керек.
Максатты калыптастыруда белгiлi бiр шартты сактау керек: «Максатты жаксы адщл-кYЙде, былайша айтканда, позитивтi тYPде, бiрден жоFары нэтижеге дайындаFан дурыс». Сана «жок» деген сылтауды кабылдамайды. ^аламаFаныцды емес, калаFаныцды айт». Эйтпесе, сiз eзiцiздi жаFымсыз нэтижеге бейсаналык тYPде дайындайсыз. Ец бастысы - сiздiц санацы^а дурыс, дэл баптауды беру. Маман буFан психологиялык тренинг аркылы кeмектеседi.
Нэтижесiнде окушы анык тYсiнуi керек:
- ОлимпиадаFа катысудан накты не кутемш?
- Бул нэтиже маFан каншалыкты байланысты?
- ^андай накты адамдар жэне олар маFан бул мэселеде калай ^мектесе алады?
- Максатыма калай жетемiн? Неден бастау керек?
- Максатыма жеткенде eмiрiм калай eзгередi?
- Бул маFан керек пе жэне не Yшiн?
Yшiншi кезецде. Мiндеттерi мен куралдары аныкталады. Пэн муFалiмi практикалык сабактарында максатка жетудiц мiндеттерi мен куралдарын аныктауFа кeмектеседi, окушыны олимпиадаFа дайындау Yшiн белгiлi бiр эрекеттердiц алгоритмш курады. Бiлiм беру уйымыныц педагогикалык психологымен жеке консультациялар пайдалы болады.
Тeртiншi кезецде. Iшкi ресурстар мен мYмкiндiктердi аныктау. Максаты - студенттщ iшкi ресурстары мен жеке мYмкiндiктерiн аныктау жэне белсендiру.
Бесiншi кезецде. Окушыныц Fылыми iс-эрекетiн уйымдастыру. Максаты - олимпиада алдында балаларFа Fылыми iс-эрекеттi уйымдастырудыц, жоFары децгейдеп мазасыздыкты жоюдыц алдын алудыц ец eнiмдi эдiсiне Yйрету.
Бул кезец мшдетп тYPде мыналарды камтиды:
1. «ЭртYрлi акпарат кeздерiмен калай жумыс ютеу керек?», «^алай ескертпе жасап, ец бастысын бeлiп кeрсету керек?», «Уакытты калай дурыс уйымдастыру керек?», «ТYрлi акпарат кeздерiмен калай жумыс ютеуге болады?», «ТYрлi акпарат кeздерiмен калай жумыс ютеу керек?» такырыптарында окушылармен эцпмелесу.
Акпараттык дайындык уакытты, акшаны жэне энергияны Yнемдi бeлуге, физикалык жэне эмоционалды жYктемелерден арылуFа кeмектеседi.
2. Окушыныц олимпиада алдында кобалжуын жою, эмоционалдык жагдайын калыпка келтiру, езш керсете бiлу кабiлетiн дамыту, езше деген сенiмдiлiгiн арттыру максатында педагог-психологтыц катысуымен еткiзiлетiн сабактар; езiн-езi гипноз жэне релаксация элементтерш колдануга Yйрету.
Керiп отырганымыздай, олимпиадага дайындык процес жYЙелi, белсендi, тулгалык багытты талап ететш серпiндi, кYPделi жэне шыгармашылык жумыс.
Дарынды балалармен жумыс пэн муFалiмiн Yнемi жаца эдiс-тэсiлдердi iздестiруге, шеберлiгiн шыцдауга мэжбYрлейдi. Бiрак «дарындылармен» жумыс iстеудiц басты кагидасы: «Зиян келтiрме. Табигатка тэн нэрсенi ел^рмещз. Кектеп, гYлдей берсiн» [13].
Бшм беру уйымдары да, YЙде де басты мшдет - балага оныц тулгалык есуiн камтамасыз ететiн жагдай жасау. Yлкендер окушыга кемектесiп, колдау керсетiп, багыт-багдар беруi керек.
Олимпиадага катысушыларды дайындау кезiнде назар аудару кажет бiркатар эмбебап тармактарды атап еткен жен [14]:
1. Такырып бойынша мацызды фактiлердi, терминдердi, аныктамаларды бшуге ерекше назар аудару.
2. Пэн бойынша оку багдарламасынан тыс бiлiмдерiн терецдету, юкерлш пен дагды жYЙесiн дамыту максатында окушылардыц практикалык сабактарын уйымдастыру.
3. Мектеп окушыларыныц кеп уакыт жумсамай, кажеттi жэне мацыздысын тацдап алу Yшiн эртYрлi акпарат кездерiмен жумыс ютеу кабiлетiн дамыту.
4. Окушыларды олимпиадалык тапсырмаларды жылдам баскаруга дагдыландыру жэне осы максатта сабактардагы езшдш жумыстыц белiгi ретiнде тапсырмаларды тацдау жYЙесiн усыну.
5. Стандартты емес, логикалык ойлауды дамыту.
6. Мектеп окушыларын тапсырмалардыц барлык келемiн орындаган кезде уакытты дурыс белуге YЙрету.
7. Тапсырманы соцына дейiн окып, оныц мэнiн тYсiне бiлуге YЙрету.
8. Жумысты курастыру мэдениетiне, колжазбасына, укыптылыгына мэн беру.
Олимпиадага катысушы Yшiн педагог-тэлiмгердiц моральдык колдауы жэне оныц
олимпиада алдындагы сездерi ерекше мацызды. Психологиялык жаракаттыц алдын алу Yшiн муFалiм ец бастысы жещс емес, катысу екенiн баса айтуы керек. Бул да жецiлiстiц нэтижесшде окушыныц кызыгушылыгын жогалтпай, керiсiнше, одан эрi жетiлдiрiп, калаган жецiске жетудi максат етiп коюы Yшiн де мацызды.
Олимпиаданы бiр реттiк окига ретiнде кабылдауга болмайды. Оныц тшмдшп мен нэтижелi болуы Yшiн дайындык оку жылыныц басынан бастап оныц барлык кезецдерi аякталганга дейiн жан-жакты, жYЙелi болуы керек.
Олимпиадага катысушыларды дайындау жYЙесi:
- пэн бойынша непзп мектептiк дайындык;
- косымша бiлiм беру жYЙесi шецберiнде алынган окыту (YЙiрмелер, факультативтер, элективтi курстар, мектептердеп жэне косымша бiлiм беру мекемелершдеп гылыми когамдар);
- езшдш дайындык, езiн-езi тэрбиелеу iс-эрекетi (гылыми жэне гылыми-кепшшк эдебиеттердi оку, ез бетшше есептердi шешу, интернеттен акпарат iздеу жэне т.б.);
- диагностикалык куралды колдану (мысалы, багдарламаныц эрбiр белiмi бойынша интеллектуалды жарыстар, онлайн тренажерлар) [14].
Окушыларды бiр немесе баска олимпиадага, limi сол немесе баска турга дайындаудыц езiндiк ерекшелiктерi бар, бiрак дайындык шарттары мен принциптершде уксастыктар да кеп. Теориялык-идеологиялык негiз бурын талкыланган шарттар, кагидаттар мен талаптар болып табылады, олар практикалык дайындыкпен бiрге (оныц мэш осы белiмде берiлген), психологиялык жэне эдютемелш ерекшелiктердi ескере отырып,окушыларды олимпиадаларга дайындаудыц жалпы эдiстемесiн курайды.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Тэж1рибелш дайындыктыц непз^ «материалдык» негiзi eткен жылдардаFы уакыт сынынан eткен: калалык, облыстык жэне баска да iPi аймактык, сондай-ак eткен жылдардаFы олимпиадалардыц тапсырмаларынан турады. Келесi сабакта eз бетшше шешiмнiц нэтижелерi тексерiлiп, жетiстiктерi мен кемшiлiктерi талкыланады, дурыс шешiмдер бершед^ ец утымдылары тацдалады, шектеу жаFдайлары талкыланады, сэйкестiк принципi бойынша сынак жYргiзiледi. Эксперименттiк тапсырманыц физикалык (теориялык) шешiмi жэне оны орындау шарттары талкыланады. Тэжiрибеде тапсырма келесi уксас сабакка дейiнгi аралыкта орындалады. Осылайша, аптасына 2 сабак (теориялык жэне экспериментпк) eткiзiледi, оныц барысында бшмнщ тэрбиелiк сипаты, дербестiгi, белсендiлiгi каFидалары жYзеге асырылады. КYPделiлiгi жоFары есептердi шешудiц жалпы эдiстерi мен эдiстерi накты есептердi шешу аркылы жасалады. Максималды дербестiк принципiн жYзеге асыру eз бетiнше шешiм алуFа деген умтылысты, сыншылдык сезiмiн (шешiмдi талдау аркылы) дамытады жэне физиканы eз бетшше терец мецгеруге ынталандырады [15].
Математикалык окыту физиканыц кажеттiлiктерiмен Yйлеседi, онда бiртутас тутастыкка еридi. Физиканыц белгш бiр саласын оку белгш бiр математикалык аппаратты бiлудi талап етедь 9-сыныпта бул векторлармен, сызыктык жэне квадраттык функциялардыц графиктерiмен жумыс.
Эдютемелш турFыдан алFанда, муны олимпиадалардан алшак кезецдерде (оку жылыныц басы) жэне сэйкесшше, олимпиада аралык кезецде жасаFан дурыс. Халыкаралык талаптарFа сай болу Yшiн косымша карастырылатын такырыптар: косылFан механикалык жYЙелердiц кинематикасы, козFалыстыц салыстырмалылыFы, массалар центрiнiц козFалысы, айналу KOЗFалысыныц динамикасы, бурыштык импульстщ сакталу жэне eзгеру зацдары.
Косымша сабацтарды уйымдастыру. Физика пэтнен олимпиадаларга жогары децгейде цатысуга дайындыцты жург1зу.
Олимпиадада сэтп нэтиже алу Yшiн тек пэнге кызы^шылык таныту жеткiлiксiз, олимпиаданыц барлык децгейiне мукият дайындык кажет.
Физиканы окытуFа арналFан оку жоспарында берiлген саFаттар эрине олимпиадаFа дайындалу Yшiн жеткiлiксiз. Сол себептi олимпиада дайындыкка косымша сабактарды уйымдастыру кажет. Бул факультативтер, косымша бшм берудщ шыFармашылык бiрлестiктерi жэне мектеп шшде Fана емес, калалык децгейде де болуы мYмкiн. Мысалы, кала бойынша мектеп окушыларына тест жYргiзiлiп, сол тестпц нэтижесi бойынша дарынды окушылар iрiктелiнiп алынады. Ол окушыларды калалык бшм бeлiмiнiц уйымдастыруымен ЖацакорFан ауданында орналаскан «Талдысу» лагерiне жылына ею рет физика пэнiнен дарынды окушыларды олимпиадаFа дайындык болады. ^алалык децгейдеп сабактарда окушыларда бэсекелестiк сезiмi калыптасады, бул пэндi терецiрек окуFа итермелейдь
^алалык, облыстык жэне республикалык децгейде жепспкке жеткен окушылар eз кабшеттерше сенiмi артып жэне олардыц жоFары децгейде дайындыктан eтуi Yшiн осындай жаFдай жасау кажет. Дайындыкта окушы тек жаца бiлiм Fана емес, сонымен катар жарыста тэжiрибе ала алады.
Окушыларды университеттiк олимпиадаларFа жiберуден коркудыц кажетi жок, олар баска окушылар арасында eздерiнiц дайындык децгешн баFалауFа мYмкiндiк бередi. ^андай нэтиже болса да, окушыны колдау керек, eKr^m бул нэтиже окушыFа да жэне муFалiм Yшiн ортак жепспк.
Окушы eзiн муниципалды жэне калалык, облыстык кезецдерде сэтп кeрсеткенде, республикалык олимпиаданыц финалдык кезецiне неFурлым каркынды дайындалу Yшiн, муFалiмныц барынша физикадан бiлiмi жоFары болFаны абзал. Бул сабактарда мектепте окытылмайтын кeптеген нэрселердi муFалiм жеке eзi YЙрету керек. Сондай-ак окушыларFа олимпиадаларда жоFары балл алу Yшiн физика эксперименrтерiмен жэне олардыц шешiмдерiн дурыс тужырымдауды YЙрету керек.
Олимпиадага дайындалу Yшiн эртYрлi ацпарат кездерт пайдалану.
Эрине, дарынды балалармен жумыс iстеуге жэне оларды олимпиадага дайындауга арналган эмбебап нускаулык немесе электронды ресурс жок. МуFалiм барлык материалды бiртiндеп жинайды жэне OFан бiраз уакыт кетедь Физикадан олимпиадаFа жэне БiрыцFай мемлекетпк емтиханFа дайындалу Yшiн мен эртYрлi дереккeздердi пайдаланамын.
Олимпиада дайындалу Yшiн тараулар бойынша эр тYрлi эдебиеттердi пайдаланамын. Мысалы, 9 - 11 сыныптар Yшiн «Олимпиада тапсырмалары» атты (авторы В.Т. Оськина, 2008 ж.) ютабы бар. Бул кiтапта тараулар бойынша олимпиада есептерi берiлген. Ютаптагы кызыкты тапсырмаларды окушы ез бетшше байыппен орындай алады. Сонымен катар кггаптагы тапсырмалар окушылардыц eздерi оку материалыньщ кeлемiн кецейтуше жэне олимпиаданьщ кез келген тураны дайындалуFа мYмкiндiк бередi.
«Механика» тарауында окушыны олимпиада есептерш шыFаруFа дайындау Yшiн физика окулы^ын (авторы И.К. Кикоин, А.К. Кикоин, 1992) пайдалануFа болады. Онда «Баллистика», «Дененщ келбеу жазыктыктаFы козFалысы» жэне т.б. такырыптар бойынша есептердщ егжей-тегжейлi шешiмдерi берiлген. Тек осы окулыкты пайдалана отырып, окушылар 8-сыныптыц соцында, 9 - сынышъщ басында дайындалуы керек. Себебi мектетшшк олимпиада караша -желтоксан айларында болып, калалык олимпиада кацтар - акпан айларында болады. Сол себепт окушы олимпиадаFа керектi такырыптарды алдын ала бiлгенi дурыс.
«^атты жэне суйык заттардыц касиеттерi» бeлiмiн оку кезшде Н.С.Пурышеваныц окулыFын пайдаланFан жен, ейткеш онда бул такырыптар Г.Я.Мякишев, Б.Б.Буховцев, Н.Н.Соцкийдщ окулыFымен салыстырFанда толы^ырак карастырылFан.
Олимпиада есептерiн шешуге машыктандыру Yшiн https://matol.kz/ сайтында бар. Бул сайт карапайымнан кYPделiге дейiн эртYрлi киындык децгешндеп тапсырмаларды усынады. https://matol.kz/ сайтында мектеп окушыларына арналFан дарынды балаларFа арналFан олимпиаданыц баFдарламасы, олимпиадалардыц кезецдер^ физикадан олимпиадалардыц шешiмдерi бар есептердщ толык мураFаты бар. Олимпиаданыц баFдарламасы, олимпиада эртYрлi кезецдердегi материалдыц мазмунын, мектептегi физика бойынша такырыптарды орындаудыц шамамен уакытын кeрсетедi, ол Yшiн ец кеп тараFан окулыктар мен баFдарламалар сынып децгейi бойынша тапсырмалар такырыптарына баFытталFан.
10 - 11 сыныптар Yшiн «Туракты электр тогы» тарауы бойынша «Физика пэнiнен олимпиада есептерЬ» кiтабы бар. Авторы В.А. Шевцов, 2006 жыл. Бул ютап 10 - 11 сыныптарFа лицей, гимназия, жалпы орта бiлiм беретш мектептерде окитын окушыларFа арналFан. Ютапта окушылардыц тарау бойынша жеткiлiктi децгейде, олимпиадаFа дайындалуFа тапсырмалар бар.
«Механика», «Электростатика», «Механиканыц сакталу зацдары», «Жылу кубылыстары» бeлiмдерi бойынша «Физика пэншен олимпиадаFа дайындык тапсырмалары» кiтабы бершген. Авторы В.А. Шевцов, 2003 жыл. Бул ютапта окушыларFа тапсырмалардыц шы^арылу жолдарымен Yйрететiн эдiстерi жазылFан. Окушы ез бетшше жумыс жасау Yшiн косымша есептер берiлген. ЯFни окушы ез бетшше есептер шы^арып даFдыланады.
Эксперименттiк тапсырмаларды орындау эдiстемесi «Физика олимпиадасы: Эксперименттiк тур» электронды басылымында А.И. Слободянюк эдебиетiнде жазылFан.
Дарынды окушыларFа арналFан сайттарда физика бойынша оку куралдары бар. Эрбiр оку куралы олимпиадаларда кездесетiн эртYрлi такырыптарFа арналFан. Нускаулыктар теориялык акпаратты, егжей-тегжейлi шешiмдерi бар проблемалык шарттарды, сондай-ак ез бетiнше шешуге арналFан есептердi камтиды.
Олимпиаданыц теориялыц турына дайындаудыц эд1стер1.
Олимпиадалардыц теориялык турларына тапсырмаларды дайындаудыц непзп талаптарын (шарттарын, каFидаларын) тYсiндiруге кешсек, олардыц курылымдык курамдас бeлiктерi тапсырмалар болып табылатынын атап eтемiз. Бiздiц ойымызша, физикалык тапсырманыц ец сэттi аныктамасын «физикадаFы бшм, оларды практикада колдана бiлу жэне ойлауды дамыту А.Б. Усова бередЬ» [16].
Сондыктан олимпиадалык тапсырмаларга койылатын талаптар оньщ курылымдык элементтерьтапсырмаларына койылатын талаптарга нактырак тYрлендiрiледi. Тапсырмалардыц белгiлi 6ip курылымы болады. Проблеманы кибернетика жэне жYЙелiк-курылымдык талдау ережелерiне сэйкес проблемалык жэне шешушi iшкi жYЙелердi камтитын жYЙе ретiнде карастыруга болады. Тапсырманыц iшкi жYЙесi пэндi (байланысты кубылыстармен немесе процестермен бiрге карастыру Yшiн тацдалган объект), тапсырманыц шарттары мен талаптарын камтиды. Шешiм кабылдаудыц iшкi жYЙесi гылыми эдiстерден, математикалык жэне техникалык куралдардан турады, оларды колдану есептiц шартымен аныкталган эдютер мен куралдарды пайдалана отырып, эдюпен есеп жYЙесiн оныц талаптарын орындауга айналдыруды камтамасыз етедi. Тапсырмалардыц курылымдык элементтерi 1 -суретте керсетшген.
Тапсырма жYЙесi
1. Пэнi
2. Шарттары
3. Талаптары
Тапсырма
Шешiмнiц жYЙесi
1. Теориялык материал
2. Эдiстерi
3. Кдбшет
4. Нысаны
1 сурет - Тапсырмалардыц курылымдык элементтер1
Тшсшше, тапсырманыц 1шк1 жYЙесi позициясынан да, жалпы тапсырмага койылатын талаптармен шектелетш шеш1мдерд1ц 1шк1 жYЙесi позициясынан да тапсырмалар мазмунына койылатын талаптарды белш керсету кажет. Сондыктан олимпиадалык тапсырмалардыц мазмунына койылатын талаптар жYЙесi туралы айтуга болады.
Усованыц ецбектершде А.Б. жэне ТYлкiбаева Н.Н., Леонтьева В.А., Пономарев Я.А., Володарский В.Е. есептер угымдары, сондай-ак олардыц жштелу^ эртYрлi есептердi шешу мYмкiндiгi жан-жакты карастырылган. Ал бiз олардыц тужырымдарымен толык келiсемiз жэне бул деректердi окушыларды олимпиадага дайындау кезiнде ескеремiз [17].
Тапсырмаларды курастырудыц дидактикалык жэне эдютемелш шарттары (кагидалары) эдетте олимпиаданыц белгiленген негiзгi максаттарынан туындайды. Пэндш олимпиаданы сапалы, табысты еткiзудiц ец мацызды шарты келесi принциптердi басшылыкка алу орынды екенiн ескере отырып, барлык олимпиада тапсырмаларын анык, сапалы дайындау болып табылады:
9-сыныща арналган квп децгейл1 олимпиада есептерт шешуд1 талдау.
9-сынып окушыларына арналган кеп децгейлi олимпиада тапсырмалары кYPделiлiк децгешне байланысты, ейткенi олимпиада катысушылардыц келемi бойынша да, олимпиада есептерiн дайындаудагы езiндiк, стандартты емес жэне шыгармашылык курамдас жагынан да бiркатар талаптарды кояды. Олимпиада есептерiнiц децгейi, позицияга байланысты, тапсырмалардыц кYPделiлiк децгейiне эсер етпейд^ бiрак тапсырмаларды талдаганнан кешн бiз керiсiнше екенiне кез жеткiземiз. Эр олимпиаданыц киындык децгейi эр тYрлi болгандыктан, оган катысу Yшiн окушылардыц эдiстемелiк дайындык дэрежесi эр тYрлi болуы керек.
Олимпиада есептерiн шыгару кезiнде келесi критерийлерге негiзделедi:
- шешiмдегi кадамдар саны;
- тапсырма деректерш интерпретациялау киындыгы;
- математикалык есептеулердеп киындык;
- косымша мэлiметтердi пайдалану (графиктердi куру, функционалдык тэуелдiлiктердi аныктау).
Мысал ретшде олимпиада есептерш карастырсам:
1.Ею кайык бiр - бiрiне карай, бiрiншiсi агыспен, ал екiншiсi агыска карсы бцркалыпты козгалганда, олардыц арасындагы кашыктык эрбiр 10 с сайын 20 м - ге азаяды. Егер кайыктар езен бойымен бiрдей абсолюттi жылдамдыкпен козгалатын болса, онда олардыц арасындагы кашыктык бiр уакытта 10 м - ге артады. ^айыктардыц суга катысты жылдамдыгы кандай?
Шешуi: Д11=20м Ati= Дг2=10 с ДЬ=20м (U2 > ui ).
ui= ? U2= ?
ЖYЙенi сумен байланыстырамыз. Бул жYЙеде эрбiр кайыктыц тынык суга катысты жылдамдыгын гана ескеру кажет. ^айык-тардыц жакындауыныц салыстырмалы жылдамдыгы бiрiншi жагдайда исалыс = ui + U2 , екiншi жагдайда исалыс = U2 - ui Екi тацдеуден ui жэне U2 жылдамдыктарды аламыз:
Д11
Uсал1 = — = ui + u2, ДП
Д12
Uсал2 = — = u2 - ui;
Д11 Д12
--1--= 2u2,
Дt1 Дt2 '
Д11 Д12
---= 2ui,
Дt1 Дt2 '
u2
Д11 Д12
_At1 Дt2
' 2 '
Д11 Д12
_ Дt1 Дt2
Мэндерiн орнына коямыз:
u2
20 ^ 10 —10 10 _ 2 =
= 15 (м);
ui= i2
0.5(м/с).
2. Горизонтальга бурыш жасап лактырылган дененiц ушу кашыктыгы lm жэне максимал кетеру бшктш hm. Дененiц лактыру бурышы жэне бастапкы жылдамдыгы кандай?
Шешуг
lm
hm
а=? u0=?
Ец Yлкен ушу кашыктыгы lm жэне бастапкы жылдамдыкпен горизонтка а бурышымен лактырылган дененщ максимал биiктiгi мен кетершу Yшiн ернектердi еске тYсiрейiк:
1 _
lm =
А? 2 sin a cos а
g
hm = ^
sin2 а
hm hm
— катынасын аламыз: —
25
sin2 од
lm
2g^0 2 sin a cos а 4 cos а
tan a 4hm
-; tan a = ——.
4 ' lm
Дененiц бастапкы жылдамдыгын табамыз:
'0 sin2 a 2 _ q _ I 2gh _ 1 i ,
25
2
i+ctg2 a
2
■; sin2 a =
1 1 *m
-; ctga = -= —;
1+ctg2 a' ° tan 2 4hm
21 sin2 a =
1+
/2
16h2 4hm
- ™ ; sin a = m
(4ftm)2
22 m+is
Онда $0 =
16h2 +72 _*
4h„,
m
16h2l
2
20 10
sin a
1
2
_ (l6h
2 +l2 )a
8h
\{2Кт+^д.м
3. Локоматив тартуды токтатканнан кейiн пойыз 60 секундтан кешн жолдыц келденец белшнде токтады. ^озFалыс карсылык кYшi жылдамдыкка тэуелдi емес жэне 6Yкiл пойыздыц салмаFыныц 2% курайтыны 6елгiлi болс, осы уакыт iшiнде пойыздыц жYрiп еткен жолын аныктацыз.
ШеШуi: t=60c Fy=kP k=0.02
S=?
Есеп тYсiнiктi болу Yшiн сызбасын сызамыз:
y
Щ
а
N
x
тд;
Ньютонныц екiншi зацын векторлык жэне скалярлык тYPде жазамыз:
та = + тд; тах = Fw + Nx + тдх, тау = FYy + Ny + тду, ах = -a; Fyx = -Fx; Nx = 0; тдх = 0; ау = 0; FYy = 0; Nx = N; mgx = -тд;
— t
ma = —F.j, ma = Fv
<
0 = N - m
fy
a = —
q. N = mg
МундаFы, Fy=kP, N - прек реакциясы, N=P, бул жердеп P - дененщ салмаFы. Сонымен, та = F„ = кР = ктд; а = kg.
at2
s = d0t-=j-; $ = -do - at = 0
d0 = at; d0 = kgt; S = kgt2 -^f= ^f Сандарды орнына койып есептеймiз:
0.02*9.8*602
S =
2
=352.8 (м).
т
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Кешiмбетова С.А. Оку-тэрбие YPДiсiнде окытудыц инновациялык эдiс-тэсiлдерiн пайдаланудыц педагогикалык шарттары. - Алматы, 2003. - 50 б.
2. Ерматов Ш.Р. Дарынды балаларга арналган мектеп окушыларыныц шыгармашылык белсецдшгш дамыту туралы //Бiлiм - Образование, 2009. №5, 3-5 б.
3. Freeman D. Teacher training, development, and decision making: A Model of teaching and related strategies for language teacher education. // TESOL review of the literature. — Paris: UNESCO, International Institute for Educational Planning, 2003. — i74 p.
4. Матюшкин А.М. Загадки одарённости. — М., 1993. - i05 с.
5. Савенков А.И. Одаренные дети в детском саду и школе. М.: Издательский центр «Академия», 2000. -232 с.
6. Матюшкина А.М. Одаренность и возраст. Развитие творческого потенциала одаренных детей / под ред. Изд-во МПСИ; Воронеж: Изд-во НПО «МОДЭК», 2004. - i92 с.
7. Богоявленская Д.Б., Брушлинский А.В., Холодная М.А., Шадриков В.Д. и др. Рабочая концепция одаренности. М.: Магистр, i998. - 68 с.
8. Шумакова Н.Б. Обучение и развитие одаренных детей. М.: Изд- во МПСИ; Воронеж: Изд-во НПО «МОДЭК», 2004. - 336 с.
9. Кузнецов А.А., Зенкина С.В. Учебник в составе новой информационно-коммуникационной образовательной среды М.:БИНОМ. Лаборатория знаний, 2010. - 63 с.
10. Боровик В.Г. Работа с одаренными детьми в образовательных школах-интернатах в условиях модернизации образования. - Белгород, 2003. - 95 с.
11. Бруднов А.К. Современные ориентиры дополнительного образования детей. Организация опытно-экспериментальной работы по пробелам развития дополнительного образования детей. - М., 1997. -102 с.
12. Савенков А.И. Принципы разработки учебных программ для одаренных детей. Педагогика. - №3, 1999. - 89 с.
13. Лейтиса Н.С. Психология одаренных детей и подростков. Под ред.. - М., 2000. - 100 с.
14. Боровиков Л.И. Педагогика дополнительного образования. - Новосибирск, 1999. - 95 с.
15. Усова А.В. Методы решения задач по физике. - М.: Просвещение, 2001.- 98 с.
16. Леонтович, А. В. Исследовательская и проектная работа школьников. 5-11 классы / А. С. Саввичев; А. В. Леонтович .— 4-е изд., эл. — Москва : ВАКО, 2020 .— i6i с.
