Научная статья на тему 'ФИНЧА ҲИКОЯЛАР АЙТИШ УСЛУБИ - ЎҚУВЧИЛАР КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИННОВАЦИОН ТАЖРИБАСИ'

ФИНЧА ҲИКОЯЛАР АЙТИШ УСЛУБИ - ЎҚУВЧИЛАР КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИННОВАЦИОН ТАЖРИБАСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
133
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ОБНОВЛЕННОЕ ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ МЫШЛЕНИЕ / ИННОВАЦИОННАЯ АКТИВНОСТЬ УЧАЩИХСЯ / ФИНСКИЙ «СТИЛЬ ПОВЕСТВОВАНИЯ» / КОМПЕТЕНТНОСТЬ УЧАЩИХСЯ / «НАВЫКИ БУДУЩЕГО»

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Умаров Б.

Мақолада ўқувчиларда коммуникатив компетентлигини ривожлантиришда финча “Ҳикоя қилиш услуби” қўлланилишининг мазмуни ва, моҳияти ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FINNISH FAIRY TALES INTERNATIONAL EXPERIENCE IN THE DEVELOPMENT OF STUDENT COMMUNICATIVE COMPETENCY

The article is devoted to the content and work of the Finnish «storytelling style» implementation in the development of communicative competence among students.

Текст научной работы на тему «ФИНЧА ҲИКОЯЛАР АЙТИШ УСЛУБИ - ЎҚУВЧИЛАР КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИННОВАЦИОН ТАЖРИБАСИ»

Умаров Барром,

Сурхондарё вилоят ХТХКТМОХМ, "Тилларни укитиш методикаси" кафедраси мудири

ФИНЧА ЩОЯЛАР АЙТИШ УСЛУБИ - У^УВЧИЛАР КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИННОВАЦИОН ТАЖРИБАСИ

УДК: 372.882

УМАРОВ Б. ФИНЧА ЦИКОЯЛАР АЙТИШ УСЛУБИ - УЦУВЧИЛАР КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИННОВАЦИОН ТАЖРИБАСИ

Мак,олада укувчиларда коммуникатив компетентлигини ривожланти-ришда финча "Хикоя к,илиш услуби" кулланилишининг мазмуни ва, мох,ияти ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: янгиланаётган педагогик фикр, укувчининг инновацион фаолияти, финча "х,икоя килиш услуби", укувчи компетентлиги, "келажак куникмалар".

УМАРОВ Б. ФИНСКИЙ СТИЛЬ ПОВЕСТВОВАНИЯ - ИННОВАЦИОННЫЙ ОПЫТ В РАЗВИТИИ КОММУНИКАТИВНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ УЧАЩИХСЯ

В статье раскрывается содержание и сущность применения финского «стиля повествования» в развитии коммуникативной компетенции учащихся.

Ключевые слова и понятия: обновленное педагогическое мышление, инновационная активность учащихся, финский «стиль повествования», компетентность учащихся, «навыки будущего».

UMAROV B. FINNISH FAIRY TALES INTERNATIONAL EXPERIENCE IN THE DEVELOPMENT OF STUDENT COMMUNICATIVE COMPETENCY

The article is devoted to the content and work of the Finnish «storytelling style» implementation in the development of communicative competence among students.

Key words and concepts: updated pedagogical ideas, innovative activity of the student, Finnish «storytelling style», student competence, «future days».

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 1 (98)

Кириш. Инсон бугунги кунда тайёр ечим-лар булмаган ва берилмайдиган узгариб борувчи мух,итда, жамиятда фаолият юритмокдаки, унда х,ар бир шахс зарур ечимни узи мустакил топиши ва ушбу ечим окибати учун масъулиятни уз зиммасига олиши талаб этилаётган бир даврда ракобатбардош, мустакил фикрловчи ва карор кабул кила олувчи, узгалар фикрини тинглаб, уни эъти-борга олган х,олда хулоса чикара олувчи шах-сни тарбиялаш таълим боскичларининг усту-вор вазифаси булиб колмоFи лозим.

Сир эмаски, дунё мактаб таълими аллакачон ёшларга "келажак куникмаларни" шакллантириш борасида кенг камровли ама-лий ишларни олиб боришга х,ам улгурди1.

Олам х,аракати тезлашишига доир куплаб илмий тадкикотлар олиб борган Митио Каку якинда «Власть Денег» нашрига берган интер-вьюсида келажак таълими х,акида гапи-риб "Креатив, тасаввури бой, ташаббускор ва етакчи шахслар олFа юради. Боиси, робот-лар бунинг уддасидан чиколмайди. Робот-лар образли фикрламайди, уларда тафаккур ёки табиийлик йук. Жамият иктисодий жара-ёнлардан аклий-ижодий жараёнга утади. Мах,сулотлар бозоридан когнитив-ижодий салох,иятни устун куя олган давлатларнинг муваффакиятга эришиши осон булади", - деган эди2.

Таълим тараккиётини белгиловчи мух,им мезон сифатида укувчиларнинг укув ютуFи нафакат унинг эгаллаган шахсий ва ижтимоий компетентлиги, балки ракобатбардош "келажак" куникмаларини узлаштириши билан белгиланмоFи зарур.

Албатта, бу каби ёндашув мамлакатда туб мох,ияти билан янгиланаётган педагогик фик-рларда янгиликлар, изланишлар, муаммо-лар мавжуд булишига карамай таълим жара-ёнига илFор технологияларнинг кириб келиши таълим жараёнининг либераллаштирилиши жараёнини кучайтиради. Таълим жараёнини ташкил этишда укитишнинг анъанавий усули-дан технологик, ижодий ва изланувчан усулга

1 B.Umarov, Some judgements on the issues of the formation of «future skills" in students. - Scientific research results in pandemic conditions.Proceedings of International Multidisciplinary Conference.June, 2020.

2 https://journal.fledu.uz/wp-content/uploads/ sites/3/2019/04/Matio-Kaku_Nazira-Toshpolatova.pdf

утиш таълим жараёнига технологик ёндашув имконини беради.

Мавзунинг долзарблиги. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил-нинг 6 ноябрдаги "Таълим-тарбия тизимини янада такомиллаштиришга оид кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги ПК.-4884-сонли карорида мактаб таълими буйича илFор дав-латлар тажрибасини урганиш зарурати таъ-кидланган3. Шунинг учун, хусусан, Финляндия таълим тизимининг узига хос хусусиятларини урганиш, умумтаълим фанларини укитишда мулох,аза ва фикрлашга чорлайдиган методи-кани яратиш максадга мувофикдир.

Маълумки, халкаро тадкикотлар илFор таълим амалиётини кузатиш, инновацион таълим сиёсати х,амда амалиётини ишлаб чикиш ва амалга ошириш жараёнлари, уму-ман, урганишимиз мумкин булган купгина муваффакиятли мисоллар билан танишиш имконини беради.

Финляндия - юкори натижаларга эри-шиш масалаларида энг баркарор мамлакат-лар сирасига киради. У койилмаком таълим-нинг синонимига айланган. Хакикатан х,ам куплаб мамлакатлар Финляндияга уз эксперт-ларини илFор тажриба, конун чикариш асос-лари ва яхши амалиётларни урганиб, уз макта-бларида куллашни узлаштириш учун юборади.

Мацсад. Маълумки, таълим тизими индивидуал ёндашув, ишонч, ихтиёрийлик ва мустакиллик каби принципларга асосланган Финляндия таълим тизимида укувчиларнинг коммуникатив, мустакил фикрлайдиган, олган билимларини амалиётда куллай оладиган компетенциявий ёндашувга асосланган таълим беришга устуворлик берилган.

Элиас Лённрот (EliasLбnnrot) 1831 йил-нинг 16 февралидаги Фин адабиёти жамия-тини ташкил килишга баFишланган йиFилиш баённомасида: «ЙиFилганлар уртасида фин китоблари, фин тили ва уни адабиётда кандай килиб энг яхши усулда куллаш мумкинлиги туFрисида сух,бат кетди. ЙиFилиш якунида х,амжих,атликда ишлаш х,ар кандай х,олатда х,ам якка тартибда ишлашдан кура яхширок эканлигига карор килдилар» - деб ёзиб колдирган4. Ушбу амалий максад тез орада

3 https://lex.uz/docs/5085887

4 Тимоти Уокер, Финская система обучения: Как устроены лучшие школы в мире. - Москва: "Альлина", 2018

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 1 (98)

фин миллий уз-узини англаш намунасини яра-тиш воситасига айланди.

Уз вактида фин тили ислох,оти, халк ижоди асарларини саклаш, тарихни ёзиш, адабиётни яратиш ва фин миллий уз-узини англашни шакллантиришни уз ичига олган финномани-янинг кенг микёсда ривожланиши фин макта-бларида алох,ида фанларни укитиш сифатига х,ам уз таъсирини утказди.

Тадк,ик,отнинг урганиш даражаси. Фин мактабларида ижтимоий фанларни укитишда укувчиларнинг коммуникатив компетент-лигини ривожлантиришда "Хикоя айтиш" услуби кенг кулланилаётган таълим усулла-ридан бири саналади. Дунёнинг 50 тилга тар-жима килинган ва турли тилларга таржима килиш буйича «Калевала» миллий эпосидан кейин Финляндияда иккинчи уринда туради-ган "Финляндиянинг 100 ижтимоий иннова-цияси" китоб муаллифи Илкка Тайпаленинг эътирофича1, финча х,икоялар айтиш услуби-укувчиларнинг коммуникатив компетентли-гини ривожлантиришнинг инновацион тажри-баси сифатида бах,оланган.

Фин мактабларида ижтимоий-гуманитар фанларни укитишда укувчиларнинг коммуникатив компетентлиги 4 даража (бошланFич, мослашувчан, асосий, ижодий) асосида ривожлантирилади.

Ижтимоий фанлар доктори, психолог Моника Риихеля "Хикоялар айтиш услуби - бу бирдамлик х,исини уЙFотишга ёрдам берувчи мух,им фин ижтимоий инновациясидир2. У факатгина бир неча кул остидаги восита-ларни талаб килади. Лекин, албатта ёнингизда х,ам катта ёшдагилар, х,ам болаларга нисба-тан булган туFри муносабат ва х,ар бир инсон-нинг ёши, жинси, маданияти, маълумоти ёки кобилиятларидаги чекланишларидан катъий назар, бошкаларга айтиб бериш учун бирон-бир шахсий ва мух,им булган вокеасининг мав-

1 Тайпале Илкка (под ред.). 100 социальных инноваций Финляндии. Как из Финляндии получилась Финляндия: политические, социальные и бытовые инновации. (Перевод с фин. Бустани О. и Кауппинен О. — Третье издание, обновленное. — Helsinki: Itämerikesrussäätiö, 2018. — 360 с. — ISBN 9789523512818.)

2 Тайпале Илкка (под ред.) 100 социальных инноваций Финляндии. Как из Финляндии получилась Финляндия: политические, социальные и бытовые инновации. (Перевод с фин. Бустани О. и Кауппинен О.). - Третье издание, обновленное. — Helsinki: Itämerikesrussäätiö, 2018. - 360 с. — ISBN 9789523512818.). - 46 стр.

жудлигига ишонч булиши керак. «Хикоялар айтиш» услуби 1980 йилларда болалар пси-хологлари фаолияти доирасида уйлаб топил-ган эди. Болаларнинг х,икояларини тинглар ва ёзиб олар эканман, мен болаларни х,олат ривожланишини х,ар кандай тахмин килиш ёки йулловчи саволларсиз х,ам тинглаш мум-кинлигини аникладим" деб ёзган эди.

Адабиёт ва тарих дарсларида х,икояни ёзиб олувчи укувчига факатгина ко*оз ва калам керак. Кейин у х,икоячига узининг нимани эшитишни хох,лашини тушунтиради: «Узинг хох,лаган х,икоянгни айтиб бер. Сен уни кандай айтиб берсанг, мен уни сузма-суз ёзиб ола-ман. Эртак тайёр булганда, мен уни сенга укиб бераман ва агарда сен хох,ласанг унга узгартиришлар киритишинг мумкин».

Финча «Хикоялар айтиш» услубидан фой-даланишда сух,батнинг мавзуси ва бориши олдиндан келишиб олинмайди. Хикоя бах,оланмайди. Нима х,акида ва кандай сузлаб беришни х,икоячининг узи х,ал килади. Шунингдек, нима х,акида гапиришни истамас-лигини х,ам узи х,ал килади. Укувчилар бир-биридан тортинмай уз фикрларини айтиш, х,имоя килиш асосида тил хрдисасининг кулланиши х,акидаги хулосаларини, унинг маз-мунини катъийлаштиришга эришадилар.

Фин мактабларидаги "Хикоялар айтиш услуби" оFзаки х,икояларнинг бошка усуллари-дан фарк килувчи туртта боскичдан иборат:

1. Хикояни эътирозларсиз тинглаш.

2. Хикояни ёзиб олиш.

3. Уни укиш.

4. Хикоячи хох,ишига кура эх,тимолий хато-ликларни тузатиш.

Мамлакатда «Хикоялар айтиш» услуби бу х,икояни ёзиб олаётган тингловчи ва х,икоячи укувчининг ички сух,батида иштирок этади-ган томонларнинг узаро муносабати сифатида бах,олайди. Ушбу услуб х,ар бир кишида таниш ва барчага маълум булган маълу-мотлардан ташкари, бошка яна х,еч кимда булмаган уз тажрибаси ва атрофдаги олам х,акидаги йиFилган маълумоти х,ам мавжуддир. Хикояни сузлаб берувчига бах,о берилмайди-ган вактларда, у шунингдек уз фикр ва тажри-баларини х,ам баён этади.

Илмий мо^ият. Фин мактабларида «Хикоялар айтиш» услуби ёрдамида укувчиларнинг узаро муносабат жараёнлари

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 1 (98)

купрок демократик тарзда булади. Осойишта ва камтар укувчилар узларини дадил тарзда ифодалашга урганадилар, сергап укувчилар эса тинглашни, уз хиссиётларини бошкара олишни урганадилар, Жараёнда иштирок этув-чилар бир-бирларининг янги кирраларини кашф этадилар. Хар бир хикоя килиш бошкаларидан фарк килади, хар бир хикоячи укувчининг уз луFати бор, хатто кичик бола-лар хам уз сузлари ва хикоя килиш усуллари-дан фойдаланадилар.

Хикоя килиш услуби укиш ва ёзишни урганишга кумаклашади, унинг тинглана-ётган ва тушунилаётган эканлигига ишонч хосил килишга ёрдам беради. Услубдан хам жуфтликда, хам гурухда фойдаланиш мум-кин. Хикоялар ортидан хикоялар сузлаб бериш мумкин. Шунингдек, гурух ичида битта вокеани уйлаб топиш хам мумкин. Хикояни график ёки мусикий шаклда сузлаб бериш мумкин, лекин барча турт боскичнинг мав-жуд булиши ва хикояни тинглаш шартларини кониктириши энг асосийсидир.

Финча «Хикоялар айтиш» услуби турли ёш гурухларига мослаштирилган ва 30 йилдан купрок вакт давомида бола-лар маслахатхонаси, мактаб, кутубхона, бола-лар уртасида ва терапия хамда бирдамлик туЙFусини шакллантиришда фойдаланилади.

Тадцицотнинг объекти. Умумтаълим мактаб укувчилари, укитувчилар, оила.

Тадцицотда цулланилган усуллар. Таълим-тарбия жараёнида финча "Хикоя айтиш" услубини куллаш укувчиларда ком-муникатив компетентлигини ривожлантириш билан бирга куйидагиларга эришади:

а) уз нуктаи назарини химоя килади, ким эканлиги, нималарга кодирлиги, умумий сави-яси хамда дунёкарашини бошкаларга намоён этади.

б) кишиларда ишонч туЙFусини уЙFотади;

в) фикрларини асослаш масъулиятини шак-ллантиради;

г) тилга муносабатни узгартиради;

д) бошкаларга жиддий таъсир этади, уларни эргаштиради, дунёкарашининг, нарса-ходиса, вокеа ва атроф-мухитга муносабатининг узгаришини таъминлайди.

Финча "Хикоя айтиш" услуби таълим олув-чиларда мулокот килиш ва мунозара олиб бориш маданияти шаклланади. Таълим олув-

чиларда уз фикрини факат оFзаки эмас, балки ёзма равишда баён этиш махорати, мантикий ва тизимли фикр юритиш куникмаси ривожла-нади.

Натижалар ва амалий мисоллар. Дарс-нинг такрорлаш, янги мавзуни мустахкамлаш ва уйга вазифа бериш кисмларида куллаш мумкин.

Финча "Хикоя айтиш" услубини таълим берувчи томонидан куйилган максадга караб амалга оширилади:

1. Таълим олувчиларнинг бошланFич билимларини аниклаш максад килиб куйилганда, бу метод дарснинг мавзуга кириш кисмида амалга оширилади.

2. Мавзуни такрорлаш ёки бир мавзуни кейинги мавзу билан боFлаш максад килиб куйилганда - янги мавзуга утиш кисмида амалга оширилади.

3. Утилган мавзуни мустахкамлаш максад килиб куйилганда-мавзудан сунг, дарснинг мустахкамлаш кисмида амалга оширилади.

Инсон уз олдига куйган барча вазифа-ларни тил ёрдамида мулокот килиш оркали хал килади, ёкимли мулокот кила билиш эса кадим замонлардан санъат хисобланади. Урта Осиёнинг улуF мутафаккири Абу Наср Форо-бий (873- 950) узининг илмий ишларида овоз, нуткнинг тарбиявий ахамиятига алохида эъти-бор беради. У «Илмларнинг келиб чикиши» («Ихсо ул-улум») номли рисоласида бадиий асарни ифодали укиш ва укиганини хикоя килиб бериш зур санъат эканлигини айтади. Унинг таъкидлашича, хикоячиликда (укишда) уткир таъсири булган ана шу санъатда узига муносиб урин эгаллаган кишилар "хаким" дейилади ва у укишни, нотикликни эгаллаган санъаткор, файласуф, донишманд билан тенг-дир1.

Афсуски, бугунги кунда таълим муас-сасаларимизда асосан мулокот воси-таси хисобланмиш тил материалига эъти-бор каратилади, коммуникатив лаёкатни бошкаларга таклид килиш йули билан эгаллаш одат тусини олган. Вахоланки, нутк мадания-тини ривожлантириш ва мулокот кобилиятини юксалтириш алохида ахамиятга эга. Чунки,

1 Тухлиев Б. Адабиёт укитиш методикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги томонидан олий укув юртларининг педагогика университетлари ва институтларининг филология йуналиши талабалари учун дарслик. Тошкент «Янги аср авлоди» 2010, 22-бет ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 1 (98)

шахснинг нуткига караб унинг умумий мада-нияти, укимишлилиги, ишбилармонлик дара-жаси ва катор бошка хусусиятларига бах,о бериш мумкин.

Хаётда дуч келинадиган муаммоларни х,ал килиш купрок уларни мух,окама килиш, бошкаларга тушунтириб бера олиш билан чамбарчас боFлик. Рух,шуносларнинг таъ-кидлашларича, мулокотнинг туFри ва унумли юритилиши ишлаб чикариш унумини 20 фоиз-гача орттирар экан1.

Хулоса ва амалий таклифлар.

1. Узбекистон Республикаси Президен-тининг 2020 йилнинг 6 ноябрдаги ПК.-4884-сонли карорида мактаб таълими буйича илFор давлатлар тажрибасини урганиш белгиланган. Шу сабаб мактаб таълими буйича Финляндия таълим тизимининг узига хос хусусиятлари, хусусан, умумтаълим фанларини укитишда мулох,аза ва фикрлашга чорлайдиган усул-ларни жорий этишда финча «Хикоялар айтиш» услубидан фойдаланиш максадга мувофикдир;

2. Умумтаълим муассасаларимизнинг таълим жараёнида финча х,икоялар айтиш усули укувчиларни дарсга кизикишини ошириш ва раFбатлантириш, укувчиларни мустакил ишлашга ургатиш, дарсда вактдан унумли фойдаланиш, таълим сифатининг оширили-шига эришиш ва укитувчи ишининг сезиларли даражада енгиллашишига ёрдам беради.

3. Узбекистон Республикаси Президен-тининг 2020 йил 20 октябрдаги "Мамлакати-мизда узбек тилини янада ривожлантириш ва тил сиёсатини такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-6084-сонли Фар-монига биноан узбек тили ва адабиётини укитишнинг замонавий методикасини яратиш х,амда олий таълим муассасаларининг бакалавриат боскичида «Касбий нутк маданияти» фанини жорий килиш2 билан боFлик юмуш-ларда укувчиларнинг коммуникатив компе-тентлигини ривожлантиришда Финляндия таълим тизимининг укув ютуклари тажрибала-ридан унумли фойдаланиш ах,амиятдан холи эмас.

Адабиётлар руйхати:

1. https://lex.uz/docs/5085887

2. https://lex.uz/docs/5058351

3. Тимоти Уокер, «Финская система обучения: Как устроены лучшие школы в мире». - Москва: "Альлина", 2018.

4. Бобожонова. Ф. Бухоро амирлигида таълим тизими (19 аср охири ва 20 аср бош-ларида) 59 бет.

5. Тайпале Илкка (под ред.) 100 социальных инноваций Финляндии. Как из Финляндии получилась Финляндия: политические, социальные и бытовые инновации. (Перевод с фин. Бустани О. и Кауппинен О. Третье издание, обновленное. — Helsinki: Itämerikesrussäätiö, 2018. — 360 с. — ISBN 9789523512818.)

6. Тухлиев Б. Адабиёт укитиш методикаси. Олий ва урта махсус таълим вазирлиги томонидан олий укув юртларининг педагогика университетлари ва институтлари-нинг филология йуналиши талабалари учун дарслик, Тошкент «Янги аср авлоди» 2010, 22-бет

7. Umarov B. Some judgements on the issues of the formation of « future skills"in students. Scientific research results in pandemic conditions.Proceedings of International Multidisciplinary Conference. June, 2020.

8. Шанский Н.М. Что значит знать язык и владеть им. - Ленинград: "Просвещение", — 1989. 9 стр.

9. https://journal.fledu.uz/wp-content/uploads/sites/3/2019/04/Matio-Kaku_Nazira-Toshpolatova.pdf

1 Шанский Н.М. Что значит знать язык и владеть им. - Ленинград: "Просвещение", 1989. - 9 стр,

2 https://lex.uz/docs/5058351

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 1 (98)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.