Научная статья на тему 'ФИКРЛАШ ФАОЛИЯТИДА ОНГСИЗЛИКНИНГ РОЛИ ВА ЎРНИ МУАММОСИ'

ФИКРЛАШ ФАОЛИЯТИДА ОНГСИЗЛИКНИНГ РОЛИ ВА ЎРНИ МУАММОСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

50
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
В данной статье освещена психологическая трактовка модели духовного мира по Фрейду / а ткаже приводятся всесторонние рассуждения о теориях / связанных с совершенством личности. Не смотря на то / что теория Фрейда была разработана несколько десятилетий тому назад интерес к его работам сохранился до настоящего времени. / мышление / сознание / бессознательное / развитие личности / теория Фрейда / феномен сознания

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Қодиржон Абдуҳалилович Абдураҳимов

Ушбу мақолада Фрейдга кўра руҳий дунё моделининг психологик талқини ёритилган, шунингдек, шахснинг камолоти билан боғлиқ назарияларнинг ҳар томонлама муҳокамаси келтирилган. Фрейд назарияси бир неча ўн йиллар олдин ишлаб чиқилганига қарамай, унинг ишига қизиқиш ҳозирги кунгача сақланиб қолган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В данной статье освещена психологическая трактовка модели духовного мира по Фрейду, а ткаже приводятся всесторонние рассуждения о теориях, связанных с совершенством личности. Не смотря на то, что теория Фрейда была разработана несколько десятилетий тому назад интерес к его работам сохранился до настоящего времени.

Текст научной работы на тему «ФИКРЛАШ ФАОЛИЯТИДА ОНГСИЗЛИКНИНГ РОЛИ ВА ЎРНИ МУАММОСИ»

National University of Uzbekistan Quality education — the foundation of ^^bM^an's^evelopmen^^^^^^^^

ФИКРЛАШ ФАОЛИЯТИДА ОНГСИЗЛИКНИНГ РОЛИ ВА УРНИ

МУАММОСИ

К^одиржон Абдухалилович Абдурахимов

Узбекистон Миллий университети Педагогика ва психология кафедраси

доценти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Фрейдга кура рухий дунё моделининг психологик талкини ёритилган, шунингдек, шахснинг камолоти билан боглик назарияларнинг хар томонлама мухокамаси келтирилган. Фрейд назарияси бир неча ун йиллар олдин ишлаб чикилганига карамай, унинг ишига кизикиш хозирги кунгача сакланиб колган.

Калит сузлар: фикрлаш, тафаккур, онг, онгсизлик, шахс камолоти, Фрейд назарияси, онг феномени

АННОТАЦИЯ

В данной статье освещена психологическая трактовка модели духовного мира по Фрейду, а ткаже приводятся всесторонние рассуждения о теориях, связанных с совершенством личности. Не смотря на то, что теория Фрейда была разработана несколько десятилетий тому назад интерес к его работам сохранился до настоящего времени.

Ключевые слова: мышление, сознание, бессознательное, развитие личности, теория Фрейда, феномен сознания

ABSTRACT

This aryicle is devoted to psychologic analyses of the spiritual world of the Frade's works. And the opinion of this theory connected with the perfect personality of the world psychological science. Though the theory of Frade was created some years ago, the interest to this scientific work is still real

Keywords: thinking, consciousness, unconsciousness, personality development, Freud's theory, phenomenon of consciousness

Инсон онги, билими, камолоти тугрисидаги карашлар ривожида VIII-XII асрлар хамда XV-XVIII асарлар мухим урин тутади. Хоразмий, Беруний, Ибн Сино, Мирзо Улугбек

May 6, 2023

22

каби мутаффакир олимлар, Ал-Бухороий, Ат-Термизий, Нажмиддин Кубро, А^мад Яссавий, Бахоуддин Накшбанд каби илохиёт илмининг забардаст алломалари, Лутфий, Юсуф Хос Хожиб, Алишер Навоий, Бобур, Бедил, Машраб каби улуг зотларнинг камолотида нафакат исломий тафаккур, балки цивилизациямиз маданияти ва кадриятлари таъсири бекиёсдир. Инсон тафаккури узга билишнинг куплаб усуллари, услуб ва шаклларини камраб олган мураккаб билиш жараёнидир.

Онг дунёни акс эттириш конструкциялаш механизими сифатида намоён булади. Онг яхлит феномен сифатида мавжуд, бирок онгнинг ягоналиги шартлидир. У хар доим унга халакит бериши ёки унинг бир кисмини бостириши мумкин булган нарсалардан четлашиб, бирор нарсада тупланишига кодир булади. Шу вактнинг узида аклнинг бир кисмини алохида ажратиб олиш кобилияти онгнинг кандайдир сирли хусусияти сифатида намоён булади. Бирок фикрларимизнинг бир кисми каерга йуколади. Баъзан улар бутунлай йуколиб кетгандек булиб туюлади, аммо кейинчалик кутилмаганда юзага калкиб чикади. Шу тарика, унутиш, эсдан чикариш феномени юзага келади, шунга карамай эсдан чикариш меъёрий булган жараён булиб, у ушбу маърифатларнинг ахамиятли эмаслигидан далолат беради.

Психик хаёт куп жихатдан умуман англанмаган булиб хисобланади, чунки вокелика субъектнинг онгли муносабатидаги психик жараёнлар бевосита иштирок этмайди. Классик адабиётларда биз онгсизлик табиатини тушунтириб берувчи турли хил ёндошувларни учратишимиз мумкин. Бу борада З.Фрейд онгсизликнинг икки гурухини фарклайди. Биринчи гурух англанганликдан олдинги, яъни кийинчиликларсиз онгга кириб борувчи яширин фикрлардан иборат. Иккинчи гурухни Фрейд англанмаганликни узи булиб, яъни "нафакат умуман яширин фикрлар, балки купрок динамик характердаги хусусан, интенсивлиги ва фаоллигига карамай онгдан айрим узокликда ушлаб турилувчи фикрлар" деб номлаган. Шу тарзда З.Фрейд буйича, онгсизликнинг биринчи тури онгдан олдинги булиб, улар латент, яширин, бирок уларнинг мазмуни англаниши мумкин. Иккинчи тури эса - бу онгсизлик булиб, унинг мазмуни англаниши кандайдир махсус методлардан фойдаланишни назарда тутади. "Онгсизлик бизнинг психик фаолиятимиз намоён этувчи конуният ва мукаррар булган жараёнлар фазаси булиб, хар бир психик акт англанмаганлик сифатида бошланади ва худди шундай булиб колиши мумкин ёки кейинчалик ривожланиб бориб шу вактда каршиликка

May 6, 2023

учраши ёки учрамаслигига караб онггача етиб бориши мумкин".

К.Г.Юнг буйича онгсизлик уч каватдан: шахсий онгсизлик - юзадаги кават, эмоционал буялган комплекслар ва тасаввурларни уз ичига олган булиб, улар рухий, шахсий, интим хаётни хосил килади; иккинчи кават - жамоавий онгсизлик ва учинчи кават - психоид онгсизлик, яъни инстинктлардан иборат. "Онгсиз психика мавжуд булиб, унинг мазмуни турли тумандир" К.Г.Юнг нуктаи назарича, онгсиз жараёнлар тугридан-тугри кузатиш билан кайд этилмайди, бирок уларнинг фаолияти махсуллари идрок этилиб, уларнинг икки синфга ажралган. Биринчи синф келиб чикиши шахсий булган материалдан иборат булиб, шахсни шакллантирувчи индивидуал эгалик килишлардан иборат. Бундай англанмаганлик онгсизликнинг шахсий каватини ташкил этади. Психика мазмунининг бошка синфи алохида бир одамда уз манбасига эга булмай, жамики инсониятга хос булган хусусиятларни узида олиб юрувчи типга хос булади. Бу онглилик жамоавий онгсизлик булиб хисобланади.

Жамоавий онгсизлик чукурда ётувчи кават булиб, умумий табиатга эга булади ва уз ичига олий шахсий универсал мазмунни, худди шундай, хар бир инсон рухий хаётининг асосида турувчи образларни олади.К.Г.Юнг буйича унинг асосий мазмуни булиб архетиплар хисобланиб, уларни К.Г.Юнг инсонлар психик фаолиятининг рамзлари ёки стереотиплари, деб номлайди. "Архетиплар бир вактнинг узида образлар ва эмоциялар булиб хисобланади"

Онгсизлик оддий реактив акс эттириш эмас, балки мустакил махсулдор психик фаолият булиб, у бизга маълум даражада таъсир этиши ва биз унга кандайдир таъсир курсатишимиз мумкин булган тажриба сохасининг узига хос дунёси, узига хос вокелик сифатида намоён булади. Онгсизлик онг ортида жойлашган, яъни айни дамда ("хозир") онг ишлайди, онгсизлик эса ахборотни келажак вакт учун ёки утган вактда "ушлаб" турибди. Утган вактда жойланган ахборот бу "реликтлар ва утмиш хакидаги хотиралар", "жамоавий онгсизлик" булиб хисобланади. Бирок нафакат утмиш вактдаги ахборот "жамоавий онгсизликда" намоён булиб колмай, балки "жамоавий англанмаганлик"нинг юзадаги кавати булган "шахсий англанмаганликда" хам намоён булади.

Келажак вакт хакидаги ахборот "шахсий онгсизлик" структурасига киради ва интуициянинг таркибий механизми булиб хисобланади. Интуиция табиий функция булиб, айни вактда биз "реаллик етишмовчилиги, камчили туфайли хис эта олмаганимизни, сеза олмаганимизни ёки англай олмаганларимизни компенсация килади". Интуиция аввалдан режалаштирилган тафаккур натижаси булиб

May 6, 2023

24

Uzbekistan'sdveomem^^^^^^^m

хисобланмай, балки ички ва ташки вазиятлар билан белгиланувчи тасодифий ходисалардир. Худди шундай, Н.Гартмандаги интуиция предметларни илгаб олиш ва конструкциялашга ёрдам беради. "Онг предметни тасаввур килишга имкон беради, бирок уни илгаб олмайди, уни ва унинг ёрдами билан предметнинг узини илгаб олади. Бу илгаб олиш интуиция атамаси билан белгиланиб, унда онг уз предмети билан алокага киришади". Ж.Сартрдаги интуиция англанмаганликнинг фаоллигидан, фаоллик эса - унинг интуитив саъйи-харакатларидан иборат. "Интуитив фаолият спонтан холда бирданига, кутилмаганда инсон худди кандайдир транс ёки гипнотик холатга тушгандек содир булади"

С.Л.Франк фикрича, интуиция - бу "идеал умумбирликни ёки олий хиссий кучли фахимлашни эгаллаш", яъни предметдаги идеалликни эгаллашдир.

Интуициянинг К.Г.Юнг талкинича, кабул килувчи, идрок этувчи, "аввалдан хис этувчи, сезувчи" функцияси мавжуд булиб, "у аввалдан режалаштирилган саъйи-харакат натижаси булиб хисобланмай, турли хил ички ва ташки вазиятдларга боглик ихтиёрий булмаган ходиса, хукм килиш, фикрлаш жараёни хам эмас. Интуиция иррационал ходиса булган сезгиларга анча ухшаб кетади, чунки объектив стимулга боглик булиб, у аклий эмас, балки жисмоний сабабларга эвазига мавжуд булади".

В.Л.Васюков онг муаммосини мантикий функционализм нуктаи назарича тахлил килишда, интуиция "субъект билаётган предметни бевосита куриш, бевосита фахмлаш, хис этиш", яъни у яхлит билим, хакикий, асл билим сифатида намоён булади. Предметни турли хил куринишларда хиссий фахмлашда, интуициянинг уч куриниши иштирок этади: хиссий, (у "предмет таркибига аралашмайди, унинг шакли, мазмунини яратмайди, у предметда бор булганларини уларни узгартирмасдан очади"); интеллектуал - (акл кузи билан куриш ёки тафаккур) ва мистик интуиция.

Шу тарика, англанмаганлик тушунчаси киритилган интуицияни тушунишдаги турли хил карашларнинг узига хослиги борасида хулосалар килинар экан, унинг энг ахамиятли хусусиятлари сифатида куйидагиларни ажратиш мумкин.

- хотира тизимида образлар ва абстракцияларнинг тупланиши ва онгсиз таксимланиши;

- маълум бир вазифани ечиш максадида тупланган абстракцияларни онгсиз комбинацияси ёки кайта ишланиши;

May 6, 2023

25

Uzbekistan'sdyeomm^^^^^^^m

- информация англанмаганликда "анча узок ётганлиги" ёки уйку холатида кутилмаганда ечимнинг топилиши.

Ушбу барча хусусиятлар ижодий жараён асосида ётади. Синергетик нуктаи назардан ижодий тафаккурнинг намоён булиши аввалом бор шахсий онгсизликдан "олинган" визуал образлар уз-узининг таркиб топишини нихоясига етказиши, уз-узини ташкил этишнинг функцияси, кейинчалик эса онгда сикиб чикарилган ва онг сифатида юзага чикиши тасодиф эмас. Ижодий актлар аввал онгсизликда юзага келиб, кейин эса онг чукурликларида кечиши туфайли куп жихатдан интуитив булади. Ижодий тафаккурнинг онгсиз характердалигини "уйгокликдаги туш" ёки "тасаввурлар уйини" каби метафоралар билан тасвирланиши мантикий тафаккурнинг асосий элементлари унда конструктив ролни бажаришини англатади. Англанган, тушунчалар тилида ифодаланган фикрлар шундай тушунчаки, улар маълум бир чегараларда кечиши содир булиши ва кандайдир бошка материалларга асосланиши керак. Мана шунинг учун ижодий тафаккурнинг асосий тили булиб, аввалам бор, узига барча онтологик мазмунни олиши мумкин булган куриш образлари хисобланади. Улар уз мазмунида якуний маънога эга булишга интилиб онгсизликнинг чексиз чукурликларига йулланади.

Ижодий тафаккур жараёни маълум маънода онг сархатларидан ташкарида содир булади. Ижод жараёни шахсий онгсизлик сохасида юзага келади ва субъектив-психологик ва факат индивидуал булиб хисобланади. Ушбу каватда мавжуд булган материаллар шахсий табиатга эга булиб, улар кисман психологик омил сифатида характерланади. Шунинг учун креатив тафаккур шахс аниклайдиган эмоционал ифодаланган комплексларнинг чакнашига куп жихатдан боглик булади. Синергетик нуктаи назардан, айнан диккатнинг тупланганлиги ва энергиянинг концентрацияси махсус креатив холатни юзага келтиради.

Шу тарика, кандайдир информацион структура яратилиб, у аввалида узида янгиликни излаш гоясини олиб боради. Бу янгиликни излаш онгдаги информацион фазонинг англанмаган кисмидан сикиб чикариш жараёни ёрдамида етишмаётган нарсанинг образига айланади. Бу образ кисман маълум маънодагина реал объектни, хиссий образни ва кундалик вокеликнинг мантикий структурасини эслатади ва эхтимоллик, вакт буйича ноаниклик (гоя сифатида) даражасида мавжуд булади. Гоя йуколиб кетмаслиги учун у хотирага "жойлаштирилади", кейинчалик эса тафаккур образларни хотирада мавжуд булганлари билан

May 6, 2023

26

солиштириб куради. Структурани яхлит образга "йигиш" ёки куришни охирига етказиш содир булади. Онгсизликнинг иши - бу аввалом бор вакт окими давомида информацион фазонинг узгариши, ахборотлар окимидаги камчиликларни тулдириш, ментал структуралар уз-узининг таркиб топишини охирига етказиши содир булади. Ахборотни ушбу кайта ишлаш жараёнлари куп жихатдан англанмаган ва инсоннинг генетик когнитив кобилияти туфайли юзага келиб, яъни индивидуал мерос булувчи жараён сифатида бахоланади.

Барча ижодий жараёнлар нафакат индивид учун, балки жамият, бошка индивидлар учун хам кадрият ва гносеологик маъноларда намоён булади. Шу тарика, инсон психикаси ички фикрлаш кобилиятининг конструктив элементи булган онгсизликни куйидаги функцияларда ифодалаш мумкин:

1) онгсизликка мазмун-мохият вазифаси тегишли булиб, у рамзлардан иборат ва уларни образларга айлантириб улардан фойдаланади;

2) англанмаганликда креатив тафаккур механизмларининг манбалари ётади, улар узини интуиция оркали намоён этиб, у шахсий онгсизлик каватида булади; янгилик элементлари шахсий онгсизлик сохасида юзага келади ва индивидуал жараён булиб хисобланади;

3) онгсизлик узида ахборотни саклаш функциясини бажаради;

4) онгсизлик онгни кераксиз ахборотлар окимидан саклаб, унинг химоя тусиги булиб хисобланади.

Анъанавий психологияда сунги вактларгача англанган ва англанмаган фикрлаш жараёнлари куп холларда психиканинг узаро бири- бирини истисно килувчи онтологик вокелиги сифатида курилган. Онг хотира, тафаккур, ижоднинг англанган ва англанмаган мазмуни жараёнларига карама-карши куйилган. Психик акс эттиришнинг онг ва онгсизлик сохасини анъанавий карама-карши куйиш, уларни дизъюнктив куриб чикиш секин-асталик билан камрок кескин булган талкин этишларга, улар мазмунидаги умумийликни излашга, мумкин булган узаро таъсир услларининг тахлилига узгариб бормокда.

Онг ва онгсизликнинг узаро алокасини урганиш билан шугулланувчи муаллифларнинг купчилигини фикрига кура, психологиядаги ушбу муаммо нисбатан кам тадкик этилган булиб хисобланади. Бизнинг фикримизча, ушбу муаммо юзасидан анчагина маълумотлар нашр этилишига карамай, психологиядаги онг ва онгсизликнинг узаро алокаси муаммолари хали етарли даражада тулик ёритилмаган. Онг ва онгсизликнинг узаро алокасини урганиш сохасидаги тадкикотлар куриб чикилар экан,

May 6, 2023

27

купгина ишларда айрим булинишлар содир булаётганини кузатиш мумкин.

Онгсизлик онгни ортикча зурикишлардан химоя килувчи ролини бажаради, деб хисобланади. Буни инсон психикасида хеч бир шароитларда хам англанилмайдиган жараёнлар мавжудлиги, онгга булса факат ушбу фаолият натижаларигина такдим этилиши исботлаб беради. Англанмаганлик купгина психологлар ишларида куйидаги ходисалар доирасида куриб чикилади:

- интуиция;

- иккиламчи махсулот;

- установка;

- эмоционал олдиндан фахмлаш;

- тафакккурдаги инсайт;

- имплицит тасаввурлар.

Психологияда турли компонентларнинг тафаккур жараёнидаги нисбати тадкикотларида иккита йуналиш мавжуд булиб, биринчи йуналиш доирасида тафаккурнинг мантикий ва ижодий турлари нисбатан мустакил холда урганилиб, бунда асосий ургу хар бир тафаккур турининг узига хослиги ва унинг компонентларини урганишга берилади. Иккинчи йуналиш уларнинг узаро алокаси ва тафаккурнинг ривожланишида хамда фаолият курсатишида мантикий ва ижодий компонентлар нисбатини урганишга багишланган.

Куп сонли тадкикотларида тафаккур биринчи навбатда карор кабул килиш жараёни сифатида куриб чикилади. Бунда карор ва тафаккур жараёнинг узи учта кетма кет боскичларга ажралади:

- ечимни англанган холда излаш;

- инсайт интуитив, фавкулотдаги ечим сифатида;

- ечимни англаб етиш ва унинг шакллантирилиши.

Онг ва онгсизликнинг муносабатларининг муаммолари буйича утказилган купгина ишлардаги фарк килувчи узига хослик, муаллифлар томонидан онг ва англанмаганлик психик акс эттиришнинг даражалари сифатида куриб чикилишида, уларни боскичларга таксимлаб, бунда англанмаганлик ёрдамчи ролни бажаришида. Намоён булади

Замонавий психологияда тафаккур онгда тулик намоён булмаган, хиссий жараёнлар, образлар ва амалий саъйи-характлар, нутк ва аввалги тажрибалар билан турли туман муносабатларда булган мураккаб тузилган психик фаолият сифатида тушунилади ва урганилади. Алока ва муносабатларнинг бундай мураккаб тизими тафаккурни билвосита характерини ва унинг асосий функцияси

May 6, 2023

28

p

объектнинг ёркин ифодаланган хусусиятларини умумлашган холда билишни асослайди. Шу вактнинг узида замонавий тасаввурларга кура, тафаккур субъектнинг яхлит, бирок куп компонентли фаолияти булиб, бунда тафаккур яхлитлик субъект, шахс томонидан амалга оширилувчи жараёни сифатида ишлаши билан аникланувчи, бирок бу жараён турли хил даражаларда ва объект билан турли хил узига хос тизимларда кечиши ва амалга ошиши мумкин.

REFERENCES

1. Abdukhalilovich, A. K. (2021). Family as a Subject of Psychocorrective Influence. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, 656-668.

2. Абдурахимов, К. А. (2013). ЭФФЕКТИВНОСТЬ СОЗНАТЕЛЬНОГО И БЕССОЗНАТЕЛЬНОГО В ХОДЕ МЫСЛИТЕЛЬНОГО ПРОЦЕССА. Социосфера, (3), 87-92.

3. Abduxalilovich, A. Q. (2015). PSYCHOLOGICAL PECULIARITY OF INTELLECTUAL ACTIVITY. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 3(2).

4. Abduraximov, Q. A. (2015). Psychological peculiarity of intellectual activity. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 3(2), 54-60.

5. Брушлинский А.В. О формировании психического // Психология формирования и развития личности / Ред. Л.И. Анциферова. - М.; Наука, 1991. -С. 106-127.

6. Брушлинский А.В. Субъект: мышление, учение воображение. - М.: Издательство «Институт практической психологии», Воронеж; НПО «Модэк»,1996. - 392с.

7. Абрамова Г.С. Возрастная психология. - М: Академия, 1999. - 672с.

8. Абрамова Г.С. Практическая психология. - М.: Академия, 1997. - 368с.

9. Юнг К.Г. Современность и будущее.-Минск.: «Университетское» 1992,стр

10. Юнг.К.Г. Психология бессознательного-Ш: «Университетское» 1998.

11. П.Карпица Ижодий бебошлик хвкида «Жахон адабиёти» 2000, 5 сон. 138 бет.

12. Сартр Ж.П. Экзистенциализм ты\рисида «Жащон адабиёти» 1997, 5 сон 181 бет.

60.

May 6, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.