Научная статья на тему 'ТАФАККУР ЖАРАЁНИГА АЙТИБ ТУРИШЛАРНИНГ ТАЪСИРИ ВА РОЛИ'

ТАФАККУР ЖАРАЁНИГА АЙТИБ ТУРИШЛАРНИНГ ТАЪСИРИ ВА РОЛИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
85
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
онглилик ва онгсизлик / англанганлик ва англанмаганлик / эмпатия / рефлексивлик / психик тузилма / когнитив услуб / замонавий тасаввур / интеллектуал фаолият / сознательность и бессознательность / понятливость и непонятливость / эмпатия / рефлексивность / психическая структура / когнитивный метод / современное представление / интеллектуальная активность.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Абдураҳимов Қодиржон Абдухалилович

Мазкур мақолада тафаккур жараёнига айтиб туришларнинг таъсири, англанганганлик ва англанмаганликнинг узлуксиз боғлиқлиги ҳамда тафаккурнинг жараён сифатидаги босқичлари ва даражалари зонлари психологик жиҳатдан таҳлил этилган. Шунингдек, тафаккур жараёнининг айтиб туришлар таъсирида вужудга келадиган шартли босқичлари психологик изоҳлаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВЛИЯНИЕ И РОЛЬ РЕЧИ НА МЫСЛИТЕЛЬНЫЙ ПРОЦЕСС

В данной статье проанализированы с психологической точки зрения влияние подсказок на процесс мышления, взаимовлияние сознательности и бессознательности, а также рассмотрены уровни и стадии процесса мышления. В частности, психологически обоснована появление условных уровней в мыслительном процессе под влиянием подсказок.

Текст научной работы на тему «ТАФАККУР ЖАРАЁНИГА АЙТИБ ТУРИШЛАРНИНГ ТАЪСИРИ ВА РОЛИ»

Абдурах,имов К,одиржон Абдухалилович,

Узбекистон Миллий университети "Педагогика ва умумий психология" кафедраси доценти

ТАФАККУР ЖАРАЁНИГА АЙТИБ ТУРИШЛАРНИНГ ТАЪСИРИ ВА РОЛИ

УДК: 159.923 DOI: 10.34920/SO/VOL_2023_ISSUE_2_6

АБДУРАЦИМОВ К..А. ТАФАККУР ЖАРАЁНИГА АЙТИБ ТУРИШЛАРНИНГ ТАЪСИРИ ВА РОЛИ

Мазкур маколада тафаккур жараёнига айтиб туришларнинг таъсири, англанганганлик ва англанмаганликнинг узлуксиз боFликлиги х,амда тафаккурнинг жараён сифатидаги боскичлари ва даражалари зонлари психологик жих,атдан тах,лил этилган. Шунингдек, тафаккур жараёни-нинг айтиб туришлар таъсирида вужудга келадиган шартли боскичлари психологик изох,лаб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: онглилик ва онгсизлик, англанганлик ва англанмаганлик, эмпатия, рефлексивлик, психик тузилма, когнитив услуб, замонавий тасаввур, интеллектуал фаолият.

АБДУРАЦИМОВ К.А. ВЛИЯНИЕ И РОЛЬ РЕЧИ НА МЫСЛИТЕЛЬНЫЙ ПРОЦЕСС

В данной статье проанализированы с психологической точки зрения влияние подсказок на процесс мышления, взаимовлияние сознательности и бессознательности, а также рассмотрены уровни и стадии процесса мышления. В частности, психологически обоснована появление условных уровней в мыслительном процессе под влиянием подсказок.

Ключевые слова и понятия: сознательность и бессознательность, понятливость и непонятливость, эмпатия, рефлексивность, психическая структура, когнитивный метод, современное представление, интеллектуальная активность.

ABDURAKHIMO V K.A. THE INFLUENCE AND ROLE OF SPEECH ON THE THINKING PROCESS

This article is devoted to the analysis of influence of promptings on the process of thinking, interaction of consciousness and unconsciousness, and it is considerate the levels and stages of the process of thinking from the psychological point of view. In particular, it is given psychological prove of appearing of conditional levels in the process of thinking under the influence of promptings.

Key words and concepts: consciousness and irresponsibleness, awareness and incomprehension, reflexive, psychic structure, cognitive method, modern imagination, intellectual activity.

Кириш. Замонавий шахс психологияси х,ак,идаги таълимотлар бир томондан, узидан олдинги ижтимоий-психологик, тарихий - фалса-фий карашларни давом эттирган булса, иккинчи томондан, узига хос йуналишда ривожланмокда. Шахс х,акидаги таълимот ва назарияларнинг ижодий ривожлантирилиши, аввало, унинг умумий ривожланиш хусусиятларини акс эттирса, бошка томондан, ижтимоий-тарихий тараккиётнинг назарий, методологик, амалий жих,атларини аниклайди ва истикболларини курсатади.

Мавзу буйича илмий адабиётлар та^лили ва методология. Инсон онги, билими, камолоти туFрисидаги карашлар ривожида МП-ХП х,амда XV-XVШ асарлар мух,им урин тутади. Хоразмий, Беруний, Ибн Сино, Мирзо Улугбек каби мутаф-факир олимлар, Ал-Бухороий, Ат-Термизий, Нажмиддин Кубро, Ах,мад Яссавий, Бах,оуддин Накшбанд каби илох,иёт илмининг забардаст алломалари, Лутфий, Юсуф Хос Хожиб, Али-шер Навоий, Бобур, Бедил, Машраб каби улуF аждодларнинг камолотида нафакат исломий тафаккур, балки цивилизациямиз маданияти ва кадриятлари таъсири бекиёсдир. Инсон тафак-кури узга билишнинг куплаб усуллари, услуб ва шаклларини камраб олган мураккаб билиш жараёнидир. Инсон тафаккурида уни ураб тур-ган вокеликдаги нарса ва хддисаларни акс этти-риш уларнинг мантикий образини узида ифо-далаган тушунчалар ёрдамида амалга оши-рилади. Хар кандай билиш жамиятда пайдо булади, шаклланади ва маънавий-маданий асос-ларга таянади. Бу х,ар кандай билим ижтимоий-дир, у инсоннинг одамлар орасидаги фаолияти билан боFлик, деган маънони англатади. Хар хил ижтимоий-тарихий даврларга турли тафаккур шакллари мос келади. Хар бир даврнинг, демак, бизнинг давримизнинг х,ам тафаккур услуби хилма-хил тарзда намоён буладиган тарихий хддисадир. Демак, х,ар кандай бошка усуллар сингари, тафаккур усули х,ам ижтимоий-тарихий вокеликнинг инъикосидир.

Психика - жараён сифатида бошланFич ва энг мух,им психологик вокелик булиб, унда инсоннинг дунё билан узаро таъсири мобай-нида барча психик (англанган ва англанмаган) хддисалар, функциялар, х,олатлар, хусусиятлар ва бошкалар шаклланади.

Психик жараён сифатидаги назария нуктаи назаридан С.Л.Рубинштейн1 англан-ганлик ва англанмаганликнинг узаро алокаси х,акидаги узининг дастлабки карашларини анча чукурлаштиради ва ривожлантиради. Барча психик жараёнлар (шу жумладан, фикрлаш х,ам) х,ар доим англанганлик ва англанмаганликнинг турли даражаларида бир вактнинг узида шаклланади. Сезгида акс этган куз^атувчилар объект-лар сифатида англанмасдан, сигналлар сифатида таъсир этиши мумкин. Инсонлар купинча туFри мантикий хулосаларни унинг асосини англаб етмасдан чикаришади (масалан, коидани битта вазифадан иккинчисига улар уртасидаги уму-мийликни англаб етмасдан кучиришади).

Биз куп жих,атдан С.Л.Рубинштейн мактабида ишлаб чикилган тафаккурдаги англанганлик ва англамаганликнинг узаро алокаси х,акидаги карашлари тарафдоримиз. Ушбу позициянинг мох,ияти - фикрлаш жараёнида англанганлик ва англамаганликнинг бирлиги эканлигидан ибо-рат. Бирор бир вазифани ечишда англанганлик ва англамаганликнинг узлуксиз узаро таъсири содир булади.

Англанганлик ва англамаганликнинг узлуксиз-лиги С.Л.Рубинштейн2 ва унинг мактаби вакил-лари томонидан авваламбор тафаккур жараён сифатида назарий ва экспериментал тадкикотлар давомида мунтазам урганиб чикилган булиб, у психиканинг жараён сифатидаги фундамен-тал хусусиятларидан бири булиб х,исобланади. Тафаккур инсонни объект билан узлуксиз узаро таъсири булганлиги учун х,ам жараён булиб х,исобланади. С.Л.Рубинштейн инсон психика-сини иккита бир-бирига зид англанганлик ва англамаганлик сох,аларига, сфераларга ажра-тиш мумкин эмас, деган хулосага келган. Бирок бошимиздан кечирганларимизнинг х,аммаси х,ам бирдек англанавермаслигига шубх,а йук. Онгга эга булган инсонда мутлако онгга тегишли булмаган, тулик онгдан ташкаридаги психик кечинмаларнинг булиши мумкин эмас, акс х,олда улар психик эмас, балки физиологик жараён-дир. Бирок х,еч кандай англанмаганлик мав-жуд булмаган ёки тулик англанганлик туFрисида факат идеал чегара сифатида гапириш мумкин. Шунинг учун х,ар кандай англанган маз-мун одатда уз ичига тулик ва тулик булмаган

1 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - СПб.: Питер Ком,1999. - 720 б.

2 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - СПб.: Питер Ком,1999. - 725 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 2 (123)

aнглaнгaн бoFлик1лик вa мyнocaбaтлapни oлaди. С.Л.Pyбинштeйн мaктaби aмaлий жихэтдэн фик-pлaш фaoлиятиинг бapчa бocкичлapидa aнглaн-гaнлик вa aнглaмaгaнликнинг yзлyкcиз yзapo aлoкacини aкc эттиpaди. Онг Уз ичигэ aнглaн-гaнлик вa aнглaнмaгaнликнинг y ёки 6y муно-caбaтини oлaди. С.Л.Pyбинштeйн aнглaнмa-гaн xaтти-x1apaкaтлap дeгaндa, инcoн узи бил-мaй coдиp этгaн xaтти-x1apaкaтлapни эмac, бaлки инcoн тoмoнидaн унинг oкибaтлapи билaн муно-caбaтлapи ^иб чикилмaгaн xaтти-x1apaкaтлapни тyшyнaди. Худди шyндaй aнглaнмaгaн ёки онг-cизликдaги мaйллap - бу пpeдмeтлapи aнглaн-мaгaн мaйллapдиp. Олим фикpичa, модомики тaфaккyp ишлaшининг энг ax1aмиятли томони нapcaлapни янги aлoкaлapгa киpитишдaн ибopaт экaн, нapcaлapнинг янги, yлapнинг Faйpиoддий cифaтлapи aнглaниши юзaгa кeлишидaн ибopaт. С.Л.Pyбинштeйн издoшлapи вa шoгиpдлapининг экcпepимeнтaл ишлapидa мyнтaзaм paвишдa тaдкик этилгaн тaфaккypнинг acocий пcиxoлoгик мexaнизмлapидaн биpи (cинтeз opкaли aнaлиз) aнa шyлapдaн ибopaт. Шу билaн биpгa cинтeз opкaли aнaлиз aнглaнгaнлик вa aнглaнмaгaнлик-нинг yзapo биp-биpигa утиш мexaнизми булиб, А.В.Бpyшлинcкий фикpичa, oдaтдa eтapли дapa-жaдa инoбaтгa oлинмaйди. Бyндaй yзapo биp-биpигa утиш эca, aввaлaмбop, aнглaш вa aффeк-тивлик ypтacидaги aнтaгoниcтик, кapaмa-кapши мyнocaбaтлapгa бoFлик бyлaди. А.В.Бpyшлинcкий пcиxикaнинг yзлyкcизлиги xap доим aнглaнгaн-лик вa aнглaнмaгaнлик биp вaктнинг yзидa тypли xил, лeкин yзapo бoFлик дapaжaлapдa iuai<Ana-нaди вa aмaлгa oшиpилaди, унинг poли кaттa эхэмият кacб этaди дeб хиcoблaгaн. Уни тyFpи тушуниш учун aнглaнгaнлик вa aнглaнмaгaн-ликнинг умумий ^инишдэ aco^, бoшлaнFич мyнocaбaтлapини очиб бepиш зapyp бyлaди. А.В. Бpyшлинcкий фикpигa ^pa, бу мyнocaбaт бoшидaнoк вa x,ap доим нодизъюнктив булиб Xиcoблaнгaн.

H.H.Плeтeнeвcкaя1 фикpичa, тaфaккyp п^о-лoгияcидa cyбъeктли-фaoлиятли ёндaшyв нyктaи нaзapидaн фикpлaш фaoлиятини aмaлгa оши-pишнинг бapчa бocкичлapидa aнглaнгaнлик вa aнглaнмaгaнликнинг yзapo aлoкacини yзидa aкc эттиpyвчи тacaввyp pивoжлaнмoкдa. Xap кaндaй

1 Плeтeнeвcкaя H.H. Сooтнoшeниe coзнaтeльнoгo и бeccoзнaтeльнoгo кoмпoнeнтoв пpи peшeнии мыели-тeльныx зэдэч. II Дие. кэнд. пcиxoл. нэук: 19.00.01. - М.: PГБ, 2007. - 136 б.

энглэнгэн фи^лэш xapa^™ энглэнмэгэн ком-пoнeнтгa эгэ хиcoблaнaди.

Зэмонэвий тaфaккyp пcиxoлoгияcидa фик-pлaш жapaёнининг учтэ acocий дapaжacи вэ кoмпoнeнти aжpaтилaди:

- pacмий;

- oпepaциoнaл;

- пpoцeccyaл.

Пcиxoлoгик тэхлил учун тaфaккyp шэкллэ-ниши oпepaциoнaл вэ пpoцeccyaл дapaжa-^нинг yзapo aлoкacини кypиб чикиш мухим Xиcoблaнaди.

Шу билэн бoFлик тapздa H.H.Плeтeнeвcкaя фикpичa2, эйнэн пpoцeccyaл жэбх.энинг фик-pлaш фэолиятини интepпpeтaциялaшгa киpи-тилиши cинaлyвчилap томонидэн тoпшиpикни бaжapиш дэвомидэ тaфaккypнинг энглэнгэн вэ энглэнмэгэн тapкиби opacидaги yзлyкcиз тэ^и-pини эниклэш хэмдэ тaфaккypдa энглэнгэнлик вэ энглэнмэгэнлик aлoкacини aдeквaт изох.лэшгэ имкон бepaди. Англэнгэнлик вэ энглэнмэгэнлик-нинг тэфэк^ жapaёнидaги aлoкacи экcпepи-мeнтaл тapздa эниклэнгэн булиб, бу тoпшиpикни бaжapишнинг тypли бocкичлapидa тaфaккypнинг ушбу иккэлэ жэбхэ^ни биp вэктдэ кypгaзмaли paвишдa нэмоён этиш имкониятини бepaди. Пpoцeccyaл ёндэшув тapкибидa идpoкнинг cyб-ceнcop дapaжacидa тaъcиp кypcaтyвчи эйтиб тypишни куллэш opкaли фикpлaш вэзифэ^ни eчишнинг энглэнгэн вэ энглэнмэгэн жapaён-лapнинг yзapo тaъcиpи экcпepимeнтaл тapздa биpинчи мapтa ypгaнилди. Айтиб тypиш типини эклий xapara^ap вэ oпepaциялap билэн толиш-тиpгaн холдэ тaфaккypнинг жapaён cифaтидa кeчишигa тaъcиp ^^тиши эниклэнгэн.

Инcoн xap доим мэк^дни, хeч булмэгэндэ aйpим мoтивлapни, y ёки бу caъй-хapaкaтлapи, xaтти-хapaкaтлapи, умумэн, фэолиятининг окибэтини энглэйди. Худди шундэй, aкcинчa, ушбу хoлaтлapнинг бapчacидa y х^ч кэчон y ёки бу фэолиятни эмэлгэ oшиpиш учун бapчa вocитa, ycyл, xapa^ мexaнизмлapи вэ бoшкaлapни тулик энглэб eтмaйди. А.В. Бpyшлинcкий экcпe-pимeнтлapидa aкcapият cинaлyвчилap одэтдэ уз тaфaккyp жapaёнлapини энглэмэгэн, биpoк ушбу жapaён мобэйнидэ yлap олдигэ куйилгэн вaзифaлapнинг yзлapи учун кутилмэгэндэ тyFpи жэвобини топишгэн.

2 Плeтeнeвcкaя H.H. Сooтнoшeниe coзнaтeльнoгo и бeccoзнaтeльнoгo кoмпoнeнтoв пpи peшeнии мыоли-тeльныx зэдэч. II Дио. кэнд. пcиxoл. нэук: 19.00.01. - М.: PГБ, 2007. - 130 б.

Асосий та^лил ва натижалар. Фикрлаш жараёнида мураккаб функционал утишлар амалга оширилади, кандайдир боскичда абстракт ва миссий билимлар билан операция олиб бориш буйича булинган фаолият мос равишда миянинг унг ва чап ярим шарлари ёрдамида амалга оширилади х,амда изланган натижани олишга муваффак булган х,олда кутил-маганда бирлашади. П.В.Симонов фикрича, ижо-дий тафаккурнинг нейрофизиологик асосларини тушуниш учун бош мия пешона кисми функция-лари алох,ида ах,амиятга эгадир. Унг ва чап ярим шарларнинг олд кисмлари фаолияти х,исобига икки хил караш - хаёлий ва танкидий фик-рлар диалоги юзага келади х,амда фаразларнинг англанган мантикий танланиши амалга оширилади. Бош мия икки яримшарларининг функционал асимметрияси ижодий жараённинг англанган ва англанмаган компонентлари узаро таъ-сирининг нейробиологик асоси булиб хизмат килади.

Илмий-назарий, ижодий масалаларни ечишга келсак, бунда фикрлаш боскичларини мураккаброк булишга туFри келади. Жуда куп турли-туман схемалар мавжуд булиб, улар 5 та шартли боскичлардан иборат.

1. Топширикни аниклаштириш ва шак-ллантириш учун керакли булган билим ва куникмаларни туплаш. Вазифани аник шакллан-тириш бу вазифани ечишнинг ярмини ташкил этади.

2. Кушимча маълумотни топишга кучлар-нинг тупланиши. Агар шунда х,ам вазифа ечил-маса, кейинги боскичга утилади.

3. Муаммодан кочиш, бошка топширик-ларга утиш. Бу давр инкубация даври деб номла-нади.

4. Ёритиш ёки инсайт. Инсайт - бу доим х,ам узига хос Fоя булиб колмай у оддий куриниш гумондир. Ташкаридан инсайт мантикий узилиш, тафаккурдаги сакраш мантикийлик чегарасидан кутулиб булмайдиган йулдан келиб чикмайдиган натижани олишдек куринади. Катта истеъдодга эга булган инсонларда бу сакраш жуда катта булади. Лекин х,ар кандай ижод актида х,аттоки, мактаб укувчиси томонидан арифметика буйича топширикларни ечишда х,ам микроскопик улчамларда булса-да бундай узилишлар булади.

5. Текшириш.

Бихеовиористлар фикрича, тафаккур жавоб беришнинг индивидуал тажрибаси шакллани-шини таъминловчи узок муддатли урганиш асо-

сида юзага келади С.Н.Шепин фикрича, ижодий тафаккур фикрлашнинг энг юкори дара-жаси, ихтиролар, кашфиётларнинг оригинал мах,сулига эришиш (яратиш)ни таъминловчи хулк-атворнинг оригинал шакллари намоён булиш имкониятларига мос келади. Ижодий тафаккур муаллиф томонидан хулк-атвор (фаолият) шакли сифатида каралади ва урганиш натижаси х,исобланади, факатгина алох,ида инди-видлар ижод кила олиш имкониятига эгадирлар.

Инсон томонидан х,аракат амалга оширил-ганда тафаккур жараёни х,ар доим х,аракатни бошкариш учун янги ахборот зарур эканлиги маълум булганда юзага келади. Мазкур маъ-нода фикрлаш жараёни х,аракатни бажариш-нинг инсонга таниш булган принциплари ва усуллари уртасидаги таркоклик натижасида вужудга келади. Бирок бу таркоклик х,аракатнинг берилган ва талаб килинаётган компонент-лари уртасидаги келишмовчиликни аниклаш оркалигина амалга оширилади. А.М.Матюшкин таъкидлашича, х,аракатни бажаришнинг янги шароитлари фикрлаш жараёнида маълум х,аракатга куйиладиган янги талаблар, утган тажрибада эгалланган х,аракат компонентлари уртасидаги келишмовчиликни аниклаш оркали сингдирилади. Бунда тафаккур жараёни юзага келган келишмовчиликни енгиш учун зарур булган янги ахборотни аниклашга, х,аракатни бажариш учун адекват шароитларнинг янги бошкарувчи асосини куришга хизмат килади. Муаммоли вазиятда номаълумни излаш ва топиш жараёнининг мух,им тавсифи шундаки, бу жараёнда мантикий узгариш конуниятларидан ташкари инсон интуитив фикрлаш конуниятлари х,ам намоён булади.

Шундай килиб, реал фикрлаш жараёни англанганлик ва англанмаганликнинг узлуксиз узаро таъсиридадир. Юкорида айтиб утилган кенг таркалган нуктаи назардан фаркли уларок англанганлик ва англанмаганлик муносабатлари аввал бошданок узлуксиз булмай, авваламбор бу тафаккур жараёнида янгилик, номаълумликни топиш, очиш бир вактнинг узида англанганлик ва англанмаганликнинг барча даражаларида амалга оширилиб, аввал англанган х,олда содир булиб, факат кейинчалик худди "бирор эски сана билан" онг даражасига утказилмайди. Реал тафаккурнинг барча боскичлари, х,атто микро боскичларини характерловчи англанганлик ва англанмаганликнинг бу узлуксизлигида психи-канинг нодизъюнктивлиги яна намоён булади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 2 (123)

ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ 45

1-расм. Тафаккурнинг жараён сифатидаги фазалари ва даражалари мезонлари1

Тафаккурнинг жараён сифатидаги босцичлари ва даражалари мезонлари

Субъект илгари сурадиган изланиш прогнози характери

Масала шартлари ва талаблари узаро муносабатининг акс этиши

Айтиб туришни к,абул цилиш ва к,абул цилмаслик

Масаланинг асосий компонентларини умумлаштириш даражаси

Тафаккур жараёни узлуксиз, нодизъюнктив, нои-зоморф сифатида тушунилади. Тафаккур жараё-нинг асосий механизми - синтез оркали анализ - шахс томонидан объектнинг бошка объектлар билан фикран ёки реал алокалар тизимига кири-тилиши ва шу асосда объектнинг янги хусусият-ларини аниклаш оркали урганиши хисобланади.

Тафаккур жараёнинг асосий механизми сифатидаги синтез оркали анализ фикрий фаоллик-нинг креатив табиатини аввалдан таъминлаб, бунда билиш объекти доимо шахс учун аввал индивидуал онгга такдим этилмаган янги сифат ва хусусиятларида намоён булади.

Тафаккурнинг жараён сифатидаги боскичлари ва даражалари мезонлари куйидагилардан ибо-рат (1-расм):

- субъект илгари сурган изланаётган ечим башоратининг характери;

- масала шартлари ва талаблари узаро муносабатининг акс этиши;

- айтиб туришларни кабул килиш ва кабул килмаслик;

1 Блейхер В. М., Завилянская Л. И., Завилянский И. Я. О проявлениях бессознательного в психиатрической симптоматике и необходимость учета этого фактора в психотерапии // Бессознательное. - Т.1. - 2006

- вазифанинг асосий компонентларини умумлаштириш даражаси хисобланади.

А.В Брушлинский тасвирлаган бир лахзали булмаган инсайт - вазифани ечишнинг хар бир боскичида англанганлик ва англанмаганликнинг узлуксиз узаро таъсирининг исботидир. Бунда инсон у ёки бу Fояни очишга секин-асталик билан келади ва у аввалдан узи чикарган карорнинг туFрилигига тулик ишонч хосил килмайди2.

Бир лахзали булмаган инсайт тафаккур башо-рат килиш булиб хисобланиши хакидаги фак-тни тасдиклайди, яъни фикрлаш жараёнининг х,ар бир боскичи даражасида субъект башоратни илгари суради, булиши керак булган ечимни олдиндан фах,млайди, кейинчалик эса уни туFри ёки нотуFрилигини асослай бошлайди.

Инсайт, фикрий ёритиш, фикрлашнинг кескин ва тез кечиши муаммоси, албатта, тафаккур назарияси учун классик назария х,исобланади. Илмий адабиёт тахлилидан келиб чиккан х,олда инсайтни тусатдан пайдо булиш деб, таъриф-лаш мумкин. Бу субъект хулк-атворида ечиш принципини топиш билан боFлик сифатий узгаришларнинг лахзалик характери.

2 Косов Б.Б. Творческое мышление, восприятие и личность / Б.Б. Косов. - Москва - Воронеж, 1997. - 48 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 2 (123)

А.В.Брушлинский томонидан бошка бир Fаройиб х,олат - лах,засиз инсайт аникланган. Бу шундан далолат берадики, фикрий излашда англанганлик ва англанмаганлик уртасида кескин карама-каршилик мавжуд эмас. Тафак-курнинг онг х,амда онгсиз боскичларида англанганлик ва англанмаганликнинг у ёки бу мутано-сиблиги булади.

"Онгсизлик"1 деганда одамда шундай психик жараёнлар ва тузилмалар тушуниладики, улар фаолиятни бажариш мобайнида уни узгартиришга таъсир курсатадилар, бирок онг акти булиб колмайдилар. Инсон фаоллигининг бирор бир шакли йукки, унда англанмаганлик у ёки бу даражада субъект томонидан амалга ошириладиган билиш жараёни сифатида намоён булмаган булса, ёки тафаккур оркали нафакат англанганлик ва англанмаганликнинг, балки шунингдек, эксплицитлик ва имплицитликнинг узлуксиз узаро таъсири билан характерланмаган булса.

"Имлицитлик-эксплицитлик" муаммоси купинча англанганлик-англанмаганлик билан боFлик. Бизнингча, эксплицитлик ва имплицит-лик купинча англанганлик ва англанмаганликнинг онтологик аналоглари булиб х,исобланади. Онглилик ва англанмаганлик факатгина психи-кани ташкил этувчилар эмас, балки тулик субъ-ектив х,олатлардир. Улар онтологик асосларга эга булиб, инсон мавжудлигини х,осил килади. Англанмаганлик нарсаларда, борликда импли-цитлик сифатида бор, яъни мавжуд х,иссиётлар, образларда акс этувчи, лекин тафаккурга маълум булмаган, аникланмаган, англанмаган, объек-тда вербаллаштирилмаган, бирок мавжуд булган х,олатлар ёки жараёнлар силсиласидир2.

Онгсизлик - субъект борлиFининг бир кисмидир; онгда булмаган ёки аник акс этмаган объектда рух,нинг интенцияси, шахснинг маълум маънода интилишнинг манбаини тушун-маган х,олда интилиши, уни амалга ошир-гандан кейин юз берадиган тузилмалари ва

1 Fозиев Э^. Умумий психология / Дарслик. - Тошкент: Узбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2010.

2 Блейхер В. М., Завилянская Л. И., Завилянский И. Я. О

проявлениях бессознательного в психиатрической симптоматике и необходимость учета этого фактора в психотерапии // Бессознательное. - Т.1. - 2006. - С. 403-411.

окибатларини хали тасаввур килмасдан туриб харакат килишидир3.

Шу тарика тафаккур бошиданок олдин-дан берилмаган жараён булиб хисобланади. А.В.Брушлинский буйича башорат килиш оркали тафаккурнинг асосий парадокси хал этилиб, бу кадим даврлардаёк шакллантирилган - агар мен нимани кидираётганимни билсам, у холда нима учун мен кидираман, агар мен нимани кидираётганимни билмасам, у холда мен кандай килиб кидиришим мумкин? Инсон уз шах-сий саъйи-харакатлари натижаларини, излана-ётган ечимни аввалдан фахмлаб, тахминларни илгари суради. Тафаккурнинг аввал бошидаёк инсон ниманидир билади, ниманидир олдиндан фахмлайди ва хаммаси ёки хеч кайсиси холати булмайди.

Хулоса.

Фикрий изланишларда англанганлик ва англанмаганлик бирлиги х,акидаги сунгги нуктаи назар, бизнинг фикримизча, энг истикболлисидир. Тафаккурда англанганлик ва англанмаганлик якиндан бир-бири билан узаро боFликлигининг эхтимоли куп. Агар бу шундай булса, у холда улар узаро бир-бирига таъсир курсатишади. Тафаккурнинг битта даражаси узгариши (масалан, англанмаган компонентлари) билан бошка даражаси (англанган) хам узгаради. Ушбу тахминни текшириб куриш ва тафаккурда англанганлик ва англанмаганлик таъсирининг турли шаклларини аниклаш учун биз анъана-вий айтиб туришлар методларидан фойдалан-дик. Айтиб туришларнинг узи бу холатда фикрий изланишларнинг ноаник, яширин детерминациям сифатида келади. Ундаги вазифа ва вербал айтиб туришлар тизимидан узгартиришларсиз фойдаланилган.

Бундан ташкари, утказилган эксперимент доирасида "субсенсор" айтиб туришлардан унга янада купрок англанмаган тусини бериш учун фойдаландик. Субсенсор соха тушунча-сини илк бор физиолог Г.В.Гершуни англанмаган кузFатувчиларнинг хулк-атворга таъсири далилларини белгилаш учун киритган. Адаби-ётларда хам субсенсор идрок (лот. sub - остида ва sensus - сезги, хис этиш) тушунчасига субъект фаолиятига таъсири хакида узига хисобот

3 Абдурахимов, К.А. (2015). Анализ проблемы сознательного и бессознательного в психологической науке. Наука. Мысль: электронный периодический журнал, (5), 8-17.

бера олмайдиган куз^атувчилар билан асосла-нувчи вокеликни бевосита психик акс эттириш, англанмаганликнинг шаклларидан бири сифа-тида таъриф берилган. Сезги чегаралари муам-мосининг тахлилидаёк хулк-атворга англанма-ган куз^атувчиларнинг таъсири х,акидаги далил аникланган. Замонавий фанда уларни белгилаш учун "диккат олди" ва юкорида айтиб утилган "субсенсор сох,а" тушунчалари таклиф этилган.

Айрим тадкикотчилар фикрига кура, чегара ости (англанмаган) стимулларни (кузFатувчилар) курсатилишида шартли рефлексларнинг шаклла-ниш имкониятидан фойдаланиб инсонни бир нечта чет тилларига, тез укишга ургатиш мум-кин. Масалан, тил урганишнинг видеоэлектрон воситалари "Эксполингва-96" Москва Халкаро кургазмасида таълимнинг суггестологик методи

ёрдамида х,ар бир кургазмага келган киши уни кизиктирувчи, х,атто араб ва хитой тиллари асос-ларини бир нечта машFулотлар давомида эгал-лаб олиши мумкин экан. 1987 йил Нейрофизиология ва олий нерв фаолияти институти томо-нидан таълимнинг ушбу методнинг мутлок хавф-сизлиги ва фойдалилиги х,акида расмий хулоса берилган. Бирок на ватанимиз, на чет эл адаби-ётларида субсенсор айтиб туришлардан тафак-кур психологияси сох,асидаги тадкикотларда фойданилганлиги бизга маълум эмас(9). Бун-дай айтиб туриш мох,ияти унинг мазмуни асо-сий вазифа шарти ва талаблари билан факатгина билвосита боFланганлиги, яъни у ноаник, импли-цит куринишда эканлигидан иборат. У субсенсор даражада берилган булиб, бу жараён жуда тез амалга оширилади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Абдурахимов К.А. (2015). Анализ проблемы сознательного и бессознательного в психологической науке. // Наука. Мысль: электронный периодический журнал, (5), 8-17.

2. Abduraximov Q.A. (2015). Psychological peculiarity of intellectual activity. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 3(2), 54-60.

3. Abduxalilovich A.Q. (2015). Psychological peculiarity of intellectual activity. // European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 3 (2).

4. Абрамова Г.С. Практическая психология. - М.:Академия,1997. - 368 с.

5. Блейхер В. М., Завилянская Л. И., Завилянский И. Я. О проявлениях бессознательного в психиатрической симптоматике и необходимость учета этого фактора в психотерапии // Бессознательное. - Т.1. - 2006. - С. 403-411.

6. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - СПб.: Питер Ком,1999. - 720 с.

7. Есенгазиева Б.О. Взаимосвязь психологических и логических характеристик мышления // Мышление: процесс, деятельность, общение / Отв. ред. А.В. Брушлинский -М.: Наука, 1982. - С.80-139.

8. Косов Б.Б. Творческое мышление, восприятие и личность / Б.Б. Косов. - Москва -Воронеж, 1997. - 48 с.

9. Меерович М.И., Шрагина Л.И. Технология творческого мышления / М.И. Мееро-вич, Л.И. Шрагина. - С.-Пб., 2003. - 542 с.

10. Плетневская Н.Н. Соотношение сознательного и бессознательного компонентов при решении мыслительных задач. // Дис. канд. психол. наук: 19.00.01. - М.: РГБ, 2007. -130 с.

11. Fозиев Э^. Умумий психология / Дарслик. - Тошкент: Узбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2010.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.