Научная статья на тему '«Фидакарь һәм нечкә күңелле табибә» Рабига Арат'

«Фидакарь һәм нечкә күңелле табибә» Рабига Арат Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
7
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Рабига Арат / Төркия / шәхси архив / эпистоляр жанр / биография / Rabiga Arat / Turkey / private archives / epistolary genre / biography.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Гайнанова Миляуша Рамилевна

Мәкаләдә Рабига Аратның тормыш иптәше, танылган галим, тюрколог Рәшит Рәхмәти Аратка язылган хаты анализлана. Тәкъдим ителгән документта гаилә яңалыклары, Төркиядә яшәүче татарларның тормышы турында мәгълүматлар бирелә. Әлеге шәхси характердагы документ безгә чит илдәге татар мөһаҗирләренең көнкүрешен аңларга ярдәм итә. Рабига Аратның хатында көндәлек тормыш, гаилә һәм дуслар белән мөнәсәбәтләре турында мәгълүмат бирелә. Текстның лейтмотивы булып Рабига ханымның мөһаҗирлектәге һөнәри эшчәнлеге белән бәйле борчулары ята. Хаттан аңлашылганча, моның сәбәбе түбәндәгедән гыйбарәт: татар хатын-кызының Ауропада алган югары медицина белеменә һәм табиблек тәҗрибәсенә Төркиядә ихтыяҗ булмый. Хатта татар мөһаҗирләре тормышына бәйле кайбер биографик материаллар белән дә танышырга мөмкин. Шулай ук Төркиянең социаль тормышында татар хатын-кызының урыны, тормышы һәм эшчәнлеге яктыртыла. Мәкаләнең максаты – чит илдә татарларның көндәлек тормышын чагылдырган, төрле проблемаларга, вакыйгаларга мөнәсәбәтен күрсәткән хатка анализ нәтиҗәсен тәкъдим итү. Язмада Рабига Аратның язган хаты һәм хәзерге татар теленә тәрҗемәсе китерелә. Чыганакта хатын-кызның шәхси тормышы, карьерасы, татар зыялылары белән үзара мөнәсәбәте һәм төрле мәсьәләләргә карата кичерешләре, уңышсызлыкларны кабул итә белүе турында языла. Әлеге хат фәнни әйләнешкә беренче мәртәбә кертелә. Шулай итеп, Рәшит Рәхмәти Аратның гаиләсе турында моңарчы аз билгеле булган фактлар яктыртыла.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Rabiga Arat – “a dedicated doctor with a subtle soul”

The article analyses a letter by Rabiga Arat addressed to her husband, the famous scholar, Turkologist, Rashit Rahmati Arat. In the submitted document, Rabiga khanum writes about family news and the life of the Tatar emigrant community. This document of personal origin allows us to recreate a picture of the life of Tatar emigrants abroad. Rabiga Arat's letter contains information about daily life, relationships in the family and with friends. Information is also provided showing the place of the Tatar woman in the social life of Turkey. The leitmotif of the text is Rabiga khanum’s experiences about her professional activities in exile. Having received higher education in a European country, her knowledge and professional experience in Turkey were not in demand. Brought up in a Tatar-Muslim environment, Rabiga khanum chooses family values. The purpose of the article is to show the result of the analysis of Rabiga Arat’s letter, which describes her daily life in the new country and her attitude to current problems and various events. The work presents the original letter of Rabiga khanum with a translation into the modern Tatar language, which presents the woman’s personal life, experiences and mental wanderings about her career, relationships with Tatar figures and her personal perception of everything that happens. Encounter with this archive material allows to reveal unknown facts about the life of Rashit Rahmati Arat’s family. The letter is being introduced into scientific circulation for the first time.

Текст научной работы на тему ««Фидакарь һәм нечкә күңелле табибә» Рабига Арат»

УДК 93/94+929

«ФИДАКАРЬ ЬЭМ НЕЧКЭ КУЦЕЛЛЕ ТАБИБЭ»

РАБИГА АРАТ

М.Р. Гайнанова

Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец

Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты

Казан, Россия Федерациясе

mgaynanova@gmail.com

Мэкалэдэ Рабига Аратньщ тормыш иптэше, танылган галим, тюрколог Рэшит Рэхмэти Аратка язылган хаты анализлана. Тэкъдим ителгэн документта гаилэ яцалыклары, Теркиядэ яшэYче татарларныц тормышы турында мэгълYматлар бирелэ. Элеге шэхси характердагы документ безгэ чит илдэге татар меhаж;ирлэренец кенкYрешен ацларга ярдэм итэ. Рабига Аратныц хатында кендэлек тормыш, гаилэ haM дуслар белэн менэсэбэтлэре турында мэгълYмат бирелэ. Текстныц лейтмотивы булып Рабига ханымныц меhаж;ирлектэге hенэри эшчэнлеге белэн бэйле борчулары ята. Хаттан ацлашылганча, моныц сэбэбе тYбэндэгедэн гыйбарэт: татар хатын-кызыныц Ауропада алган югары медицина белеменэ hэм табиблек тэжрибэсенэ Теркиядэ ихтыяж; булмый. Хатта татар меhаж;ирлэре тормышына бэйле кайбер биографик материаллар белэн дэ танышырга мемкин. Шулай ук Теркиянец социаль тормы-шында татар хатын-кызыныц урыны, тормышы hэм эшчэнлеге яктыртыла.

Мэкалэнец максаты - чит илдэ татарларныц кендэлек тормышын чагылдырган, терле проблемаларга, вакыйгаларга менэсэбэтен ^рсэткэн хатка анализ нэтижэсен тэкъдим ту.

Язмада Рабига Аратныц язган хаты hэм хэзерге татар теленэ тэрж;емэсе китерелэ. Чы-ганакта хатын-кызныц шэхси тормышы, карьерасы, татар зыялылары белэн Yзара менэсэбэте hэм терле мэсьэлэлэргэ карата кичерешлэре, уцышсызлыкларны кабул итэ белYе турында языла. Элеге хат фэнни эйлэнешкэ беренче мэртэбэ кертелэ. Шулай итеп, Рэшит Рэхмэти Аратныц гаилэсе турында моцарчы аз билгеле булган фактлар яктыртыла.

Ачкыч сузлэр: Рабига Арат, Теркия, шэхси архив, эпистоляр жанр, биография.

ХХ гасыр татар меЬащирлэренец кYренекле вэкиллэре арасында Yрнэк татар гаилэсе булып Аратлар санала. Теркиядэ мэшhYP галим, профессор булып танылган, тюркология фэнендэ тирэн эз калдырган Рэшит Рэхмэти Аратныц (1900-1964) hенэри уцышларында хэлэл щефете Рабига ханымныц да роле зур. Ул иренец чын мэгънэсендэ фикердэше, кицэшчесе hэм алыштыргысыз ярдэмчесе була.

Рабига Рэхмэти Арат (кыз фамилиясе Ибраhим) 1901 елда Пермь шэhэрендэ татар сэYДЭгэрлэре гаилэсендэ деньяга килэ. Рус гимназиясен тэмамлап, Томск университетыныц медицина бYлегенэ укырга керэ, тик совет хакимиятен кабул итмичэ, 1919 елда башка татар яшьлэре белэн Харбинга китэ (Qagatay, 1965: 180).

© Гайнанова М.Р., 2024

Биредэ яшь кыз Рэшит Рэхмэти белэн таныша Иэм аныц кэлэше буларак, эти-энисенец ризалыгы белэн, 1922 елда Германиягэ укырга китэ. 1927 елда Берлин университетыныц медицина бYлеген тэмамлый Иэм Рэхмэти белэн гаилэ кора. Кызлары Сеем (1931) белэн Айсу (1935) туа (Arslan, 1974: 42).

Рабига ханым Берлинда авыруларны кабул шу бYлмэсен ача, табибэ булып эшли. 1933 елда Рэшит Рэхмэти Арат Истанбул университетыннан эшкэ чакыру алгач, яшь гаилэ Теркиягэ кYченэ. Истанбулда Рабига Арат «хастаханэлэрдэ, фабрикаларда, уку йортларында табибэ булып эшли. [...] шул ук вакытта тор-мыш иптэше Рэшит бэйгэ зур терэк була» (Arslan, 1974: 42).

2019 елда Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Ш.Мэрщани исемендэге Тарих институты тарафыннан оештырылган фэнни экспедиция ва-кытында Энкарадагы Терек тарих щэмгыяте архивында Рабига Аратныц иренэ адресланган сигез хаты ачыкланды. Элеге хатлар 1933-1935 елларга карыйлар Иэм иске татар телендэ гарэп шрифтында язылганнар. Текстларда шулай ук гарэп Иэм терек CYЗлэре дэ очрый. Мэкалэдэ бирелгэн хатны хэзерге татар теленэ кYчергэндэ, мемкин кадэр авторныц язма стилен Иэм лексикасын сак-ларга тырыштык.

Мэкалэдэ тэкъдим ителгэн хат (TTK_Fi_2_6_6) Рэшит эфэндегэ Берлинга языла. 1935-1936 елларда ул фэнни эш буенча Германиядэ командировкада була. Барлык гаилэ мэшэкатьлэрен Y3 естенэ Рабига ханым ала. Хаттан кYренгэнчэ, ул Теркиядэ яшэгэн татар зыялылары белэн якын элемтэдэ була. Ьэрдаим алар белэн кYрешеп, ярдэмлэшеп тора. Татар щэмгыятендэ булган барлык яцалыклар белэн ирен Иэрвакыт хэбэрдэр тота.

Теркия чорында Рабига ханымныц табиблек эше щицел генэ бармый. Ул даими бер эшкэ урнаша алмый, аца татар зыялылары ярдэм итэргэ тырышсалар да, терле сэбэплэр аркасында эш табу уцышсызлыклар белэн тэмамлана. Рабига Арат эчке кичерешлэре, борчулары белэн бары тик тормыш иптэше белэн генэ уртаклаша ала, шул ук вакытта борчыганы ечен аннан гафу дэ Yтенэ.

Ислам дине Иэм халыкныц милли-мэдэни традициялэре, гореф-гадэтлэре мохитендэ тэрбиялэнгэн татар хатын-кызы ечен беренче урында, элбэттэ, гаилэ тора. Нэтищэдэ ул авыруларны кабул шудэн туктый Иэм тормыш иптэше Рэшит Рэхмэти Аратка ныклы терэк, кызларына кадерле эни була, Yзенец бар-лыгын гаилэсенэ багышлый.

Рабига Арат 1974 елда бакыйлыкка кYчэ. Аныц истэлегенэ багышлап, «Kazan» журналында мэкалэ басылып чыга. Автор аны «фидакарь Иэм нечкэ кYнелле табибэ» дип атый Иэм щылы CYЗлэр белэн искэ ала: «Балаларга Иэм олы-ларга ярдэмче булган, Иэммэбезнец дэртенэ, мэсьэлэсенэ чара тапкан, ярдэмен кызганмаган, игелекле, белемле ханымдыр. Ул эмиграциядэ югары белем алып, табибэ булган ике хатын-кызныц берседер. Табибэ Рабига ханым кебек меИа-щирлектэ авыр тормышта ждтешкэн, белем алган башка ханым докторлар юк-тыр. Без аны Иэрвакыт хермэт белэн искэ алачакбыз» (Arslan, 1974: 42).

Замандашлары тарафыннан язылган элеге CYЗлэр Рабига Аратныц шэхе-сенэ карата эйтелгэн иц югары бэядер.

Pабига Aратнын тормыш иптэше P.P. Aратка язган хаты (TTK_Fi_2_6_6)

DOKTOR RABÍA RAHMETi ARAT

DIPLOMA NO. Т$Э'31ТО

CiüiLoäuu. NunuoiMiHivc С* doe at NO. ЭО

9 [ KAMLI FlfllH KJiRfrSJNDjI)

TELEFON : 21814

Istanbul, M,. ...ИШ._____________-...гэз5

- <-¿ ' U lef

t V j¿>.

• t , ■ W -V ^ J ^ - ..

* oA- . ^ si - A^ W ^ - -

; аЛ> , СТ.

' & ■

T OuA

^^ X^J i

; . j^y

L__^ U-

• tí J "Le

j* —r^^ V

'U . er^u » a/

— * ОТ Л A _—- 0^"u ^^ v c^j—e г u"»

Ф

fei > öj^ f , l^JrT

X »

1 r

« p

J л

Мэкалэдэ ^рсэтелгэн элеге хат татар мehащирлэренен кен^реш тормы-шын, эшчэнлеген ачыкларга ярдэм итэ, авторнын хислэре турында мэгъгумат бирэ. Рабига Аратнын сейгэненэ ихтирамын, тулаем ышанычын, якты килэ-чэккэ еметен чагылдыра. Татар хатын-кызынын гаилэдэ hэм щэмгыятьтэ тоткан урынын ^рсэтэ, ватаныннан читтэ яшэргэ мэщбYP булган ханымнарнын тор-мышындагы hэм heнэри эшчэнлеклэрендэге авырлыкларны ачып сала. Рабига ханымнын Y3 кулы белэн язган элеге хаты зыялы Арат гаилэсенен шэхси тормышынын кайбер мизгеллэре белэн дэ танышырга мемкинлек бирэ.

КУШЫМТА

Хат

Доктор Истанбул: 20.VIII.1935

Рабига Рэхмэти Арат

Диплом номеры: 753/3170

Чагалоглу, Нуруосманийе урамы, № 30

(Капалы фырын каршысында)

Тел: 21614

Рэшиткэем!

Кичэ синен озын хатынны алдым. Бу кеннэрдэ инде кетэ идем. Исэн хэбэренне белеп бик шатландым. Сеем дэ рэсемнэргэ бик сеенде. Кичэ аны бе-ренче мэртэбэ буларак монда яна ейгэ алып килгэн идем. Бик яратты. Yзенэ монда иптэшлэр дэ тапты. Шунын ечен без монда гына калыйк дигэн була. 0й, щыештыргач, ярыйсы гына булды. Монда Yзем генэ булганга, эш кYп булды. Бик акрын-акрын гына урнаштырдым эйберлэрне. Инде эш бетте.

Минем урнашуыма килгэндэ, эле мин hаман урнашканым юк. Минем сина сирэк язуымнын сэбэбе дэ шунын ечен. Менэ урнашам, менэ урнашам, урнаш-кач Рэшитне шатландырып язармын дип торып, вакыт Yтэ дэ Yтэ. Нэшэт вмэр1 кайтты hэм менэ бYгенгэ кYрешергэ килергэ кушкан иде. Бардым, деканнан хатны бирдем, укыды. «Сез терек ватандашымы», ди, мин эйтэм «эйе», «фэкать сез кияYДЭ» ди. «Ярый, мин декан белэн грешим дэ, сезгэ щавап бирермен. Шимбэ кен шалтыратыгыз», ди. Димэк тагын ДYрт кеннэн. Тагын озын ДYрт кенне билгесезлек эчендэ Yткэрергэ кирэк.

Белсэн иде, Рэшиткэем, бу кeтYДЭн, бeклэнYДЭн ни кадэр туйганымны. Кайвакыт докторлыгымнан бетенлэй ваз кичY дэрэщэсенэ щитэм. Сине мондый кYнелсез нэрсэ язып борчуыма гафу ит. Язмыйчы булмый. Тик бYген Нэшэт вмэрдэн тагын бик нервыланып кайттым. Димэк, бу юлы да, бэлки минем гаилэле булуымны сэбэп итеп алачаклар.

1 Нэшэт Эмэр Ирдэлп (1882-1948) - табиб, Теркия ДeмhYриятенец беренче президенты Ататерекнец табибы, профессор, Истанбул университеты ректоры (1927-1934).

roxca BaKMT KYHeHne reHa yts. re3TanagaH HcTaHöynra KHHYga ronga BaKMT KYHeHne yt9. TaHMmnap KYn. Kuna KafiTKaHga geKaH Annahap öafi öenaH TaHM-mtm, cefinamen KafiTTMM. CaMHMH (uxrnc) cefinamTe.

napoxogKa KepraHga Hua3HHM onpaTTMM. CHHa xaT a3Mn cangMM guge. HMTHxaHHapHMH yHöumeHne ceHTaöptga öamnaHy HxTHMannapM öap hksh. CHHa HMTHxaHHapga öynMpra KupaKMe? KafinaH KafiTMpra yfiHMficMH? Ee3 ga cuHe öhk carMHaÖM3, naKHH anöaTTa, Y3eH afiTMemnu, xhcks öupenepra apaMMfi, öy Kagap HHrHMnH ronra khtksh, ^afiganM ga öynyM KupaK.

Khhs Hypu 3Ma öafiHe KYpgeM. Anap ÖYreH nareptgaH KafiTMpra yfiHMfittap hksh HHge. HeHKH öy afi axMpMHga hagua xaHMM ca^apgaH KafiTa gH. Yn KafiTKaH TemKa ÖKtgac öafi efiga öynMpra Tenu gH. AnapHMH narepbnapMH öapMn KYpepra öep Tepne BaKMT öynMagM. GKtgacHe öep KYpraHHaH öupne hun KYpraHeM roK. EanKH xa3ep nareptgaH KafiTKaH Kepep.

[...] HuneK Ta chh KafiTKaHHM ypHamMn KyfiraH öyncaM axmm öyna uge. Hu-neK öynMn Kana HHge.

[...] fflyHMH öenaH öYreHra TaMaM htsm. napoxogKa KHTapra BaKMT ^uren öa-pa. hap KeH efiga gypT-öum caraTb öynaM. ABMpynap öhk KYn TYren ane, anafi ga öepa3 öap.

Eananap KynnapMHHaH Yöapnap.

CuHe öhk cartHMn, canaMaraeK Tenan, PaöuraH.

0MHH9 xaHMMHapra KYn canaM. fflynafi yK öamKa öeTeH TaHBim-öenemnapra

ga.

Chh KHH^apHe öhk anrM3 KanMac eneH öepa3 TaHMmnapra, KHHonapra öaprana. KeHe öye эmнaraн, aKmaMnapMH (Kunxdpen) an HTapra KupaK.

KHCKAPTHnMAHAP TTK - Türk Tarih Kurumu Ar§ivi (TepeK Tapux ^aMrMaTe apxHBM)

HLirAHAKHAP

TTK_Fi_2_6_6 (Türk Tarih Kurumu Ar§ivi (TepeK Tapux ®;aMrbiaTe apxHBM)).

ÖAöEH^T

ArslanR. Doktor Rabia Arat'in kisaca tercümei hali // Kazan. 1974. № 13. S. 41-42. Qagatay S. Re§id Rahmeti Arat // Türk Tarih Kurumu Belleten. 1965. C. 29. S. 113. S. 177193.

2

hagua xaHMM - ÖKtgac HurtMaT KypaTHMH TopMMm HnTame. 3 ÖKtgac HurtMaT KypaT (1903-1971) - TaTap nwrwmnM TepeK TapHxnbicM, npo^eccop.

Автор турында белешмэ: Гайнанова МилэYшэ Рамил кызы, тарих фэннэре кандидаты, диннэр тарихы Ьэм ищтимагый фикер бYлегенец елкэн фэнни хезмэткэре, Татарстан Респуб-ликасы Фэннэр академиясенен Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты (420111, Батурин ур., 7А, Казан, Россия Федерациясе); mgaynanova@gmail.com

М.Р. Гайнанова

Институт истории им. Ш. Марджани

Академии наук Республики Татарстан

Казань, Российская Федерация

mgaynanova@gmail.com

В статье анализируется письмо Рабиги Арат, адресованное супругу, известному ученому, тюркологу Рашиту Рахмати Арату. В представленном документе Рабига ханум пишет о семейных новостях, жизни татарского эмигрантского сообщества. Данный документ личного происхождения позволяет воссоздать картину жизни татарских эмигрантов за рубежом. Письмо Рабиги Арат содержит информацию о повседневной жизни, взаимоотношениях в семье и с друзьями. В нем приводятся сведения, показывающие место татарской женщины в социальной жизни Турции. Лейтмотивом текста служат переживания Рабиги ханум о своей профессиональной деятельности в эмиграции. Она получила высшее образование в европейской стране, но ее знания и профессиональный опыт в Турции не были востребованы. Рабига ханум, воспитанная в татаро-мусульманской среде, выбирает семейные ценности.

Цель статьи - показать результат анализа письма Рабиги Арат, в котором представлена ее повседневная жизнь в новой стране и ее отношение к окружающим проблемам, к разным событиям.

В работе приводится оригинал письма Рабиги ханум с переводом на современный татарский язык, где представлены личная жизнь женщины, ее переживания и душевные метания по поводу карьеры, взаимоотношения с татарскими деятелями и ее личное восприятие всего происходящего. Знакомство с архивным материалом позволяет раскрыть неизвестные факты о жизни семьи Рашита Рахмати Арата. Письмо впервые вводится в научный оборот.

Ключевые слова: Рабига Арат, Турция, частные архивы, эпистолярный жанр, биография.

Для цитирования: Гайнанова М.Р. «Фидакарь Ьэм нечкэ куцелле табибэ» Рабига Арат // Историческая этнология. 2024. Т. 9. № 1. С. 112-121. Б01: 10.22378/Ье.2024-9-1.112-121

Сведения об авторе: Гайнанова Миляуша Рамилевна, кандидат исторических наук, старший научный сотрудник отдела историй религий и общественной мысли, Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан (420111, ул. Батурина, 7 А, Казань, Российская Федерация); mgaynanova@gmail.com

Редакциягэ керде 21.02.2023

Кабул ителде 28.04.2023

РАБИГА АРАТ - «САМООТВЕРЖЕННЫЙ ДОКТОР С ТОНКОЙ ДУШОЙ»

Поступила 21.02.2023 Принята к публикации 28.04.2023

RABIGA ARAT - "A DEDICATED DOCTOR WITH A SUBTLE SOUL"

M.R. Gaynanova

Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences

Kazan, Russian Federation

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

mgaynanova@gmail.com

The article analyses a letter by Rabiga Arat addressed to her husband, the famous scholar, Turkologist, Rashit Rahmati Arat. In the submitted document, Rabiga khanum writes about family news and the life of the Tatar emigrant community. This document of personal origin allows us to recreate a picture of the life of Tatar emigrants abroad. Rabiga Arat's letter contains information about daily life, relationships in the family and with friends. Information is also provided showing the place of the Tatar woman in the social life of Turkey. The leitmotif of the text is Rabiga khanum's experiences about her professional activities in exile. Having received higher education in a European country, her knowledge and professional experience in Turkey were not in demand. Brought up in a Tatar-Muslim environment, Rabiga khanum chooses family values.

The purpose of the article is to show the result of the analysis of Rabiga Arat's letter, which describes her daily life in the new country and her attitude to current problems and various events.

The work presents the original letter of Rabiga khanum with a translation into the modern Tatar language, which presents the woman's personal life, experiences and mental wanderings about her career, relationships with Tatar figures and her personal perception of everything that happens. Encounter with this archive material allows to reveal unknown facts about the life of Rashit Rahmati Arat's family. The letter is being introduced into scientific circulation for the first time.

Keywords: Rabiga Arat, Turkey, private archives, epistolary genre, biography.

For citation: Gaynanova M.R. (2024) Rabiga Arat - "a dedicated doctor with a subtle soul". Istoricheskaya etnologiya [Historical Ethnology]. Vol. 9. No. 1: 112-121. DOI: 10.22378/he.2024-9-1.112-121 (In Tat.)

REFERENCES

Arslan R. (1974) A brief biography of Dr. Rabiga Arat. Kazan [Kazan]. No. 13: 41-42. (In Turk.)

£agatay S. (1965) Rashid Rahmeti Arat. Türk Tarih Kurumu Belleten [Bulletin of the Turkish Historical Society]. Series 29. No. 113: 177-193. (In Turk.)

About the author: Milyausha R. Gaynanova is a Cand. Sc. (History), Senior Research Fellow at the Department of the History of Religions and Public Thought, Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7A Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); mgaynanova@gmail.com

Received February 21, 2023 Accepted for publication April 28, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.