CC BY
0ФЕЪЛ ВА ИСТИФОДАИ ОН ДАР ЗАБОНИ АНГЛИСИ
Янгибоева Дилноза
ОМУЗГОРИ ФАКУЛТЕТИ ЗАБОНИ АНГЛИСИ, КАФЕДРАИ КУРСИ АМАЛИИ ЗАБОНИ АНГЛИСИ
Аннотатсия. Муалиф дар ма^олаш иддао дорад, ки феъл уамчун гурухи калони лугавию грамматикии калимауо аз цщати маъно, тасрифшавиаш ва аз цщати фаровонии категорищои грамматикиаш (аломащоиморфологиаш) аз дигаруиссауоинущ фарц мекунад.
Феъл уамчун гурухи алоуидаи калимщои забон амалу кор, цунбишу уаракатва холатишахсууайвонотва дигар предмещоро мефщмонад.
Калидвожахо:давраи цадим, олмонй, яклухт, системаи феъл, муцоблгузори, комилан, шумораи феъл, замони гузашта, циуат, исм, куллан.
Аз давраи кадим системаи феълхои забони англисй ва инчунин системахои хамаи забонхои бокимондаи олмонй панч категорияи асосй доштанд: Категорияи шумора. аз чихати маъно категорияи шумораи феъл аз чунин категорияи исм куллан фар; мекунад. Агар категорияи шумораи исм яклухт ё аз чузъхои алодида-алохида таркиб ёфтани мафхуми предмети зикршавандаро ифода кунад, дар системаи феъл он ба як ё зиёда предмет (шахс) дахл доштани амал ё холати номбаршаванда далолат мекунад. Ин маънои категориалии шумораи феъл аз он шаходат медихад, ки вай мохияти синтагматики дорад. Аз ин шарх, саволе бармеояд, ки оё феъл-хабар бо+selves алокамандЬ бо мубтадо ин категорияро ифода мекунад ё худ бе мубтадо аз руи шакл ягонагЬ ё бисёрии амалкунандагонро мефахмонад? Барои ба ин савол чавоб додан ба мисолхо мурочиат мекунем:
1) I help him - we help him; (Ман ба e кемак мекунам - Мо ба e кемак мекунем) He helps me - They help me. (E ба ман кемак мекунад - Онхо ба ман кемак мекнанд)
I am here - we are here; (Ман дар инхо хастам - Мо дар инхо хастем) He is here - They are here. (E дар инхо ааст - Онао дар инхо хастанд)
2) I helped him - we helped him; (Ман ба e кемак кардам - Мо ба e кемак кардем)
He helped me - They helped me. (E ба ман кемак кард - Онао ба ман кемак карданд)
I was here - We were here; (Ман дар инхо будам - Мо дар инхо будем) He was here - They were here. (E дар инхо буд - Он{о дар инхо буданд)
3) I shall go there - We shall go there; (Ман ба онхо хохам рафт-Мо ба онхо хохем рафт)
He will go there - They will go there. (E ба онхо хохад рафт - Онхо ба онхо хохад рафт)
4) I have a hat - We have hats; ( Ман куло{ дорам-Мо куло{ дорем) He has a hat — They have hats. (E куло{ дорад-Он{о куло{ доранд) I had a hat - We had hats; (Ман куло{ доштам-Мо куло{ доштем) He had a hat - They had hats. (E куло{ дошт-Он{о куло{ доштанд)
Аз мисолх,ои гурухд (I) бармеояд, ки шаклх,ои категориалии феъли to help фак;ат дар шахси сеюми танх,ову чамъ (helps - help) аз хдмдигар зох,иран фарк; мекунанд. Дар шахсх,ои якум ва дуюм бошад, дар шумораи х,ам танх,о (I help, you help) ва х,ам чамъи (we help, you help) феъл морфемах,ои ба х,ам мутта;обил надорад, яъне дар х,ар ду х,олат морфемаи сифри омадааст. Аз ин ру метавон ба хулосае омад, ки маънои шумора аз руи шакли мубтадо (I-we) муайян карда мешавад. Вале феъли «to be» истисно аст, зеро ин феъл барои шумораи танх,о шаклх,ои "а" ва "s'-po дорад. Дар шумораи чамъ ба онх,о шакли "are" мукобил гузошта мешавад. Аз ин ру феъли «to be» категорияи шумораро аз руи шаклх,ои худ комилан зох,ир менамояд, яъне худи шаклх,ои ин феъл ба категорияи шумора далолат мекунанд.
Дар мисолх,ои гурух,и (2) феъли to help чи барои шумораи танх,о (I helped, he helped) ва чи барои шумораи чамъ (we helped, you helped, they helped) як шакл дорад (helped). Аз ин ру мукобилгузории шумораи танх,о ва чамъ аз руи мубтадо (I—we, he—they) муайян карда мешавад, на аз руи шакли феъл-хабар. Феъли to be 'бошад, дар замони гузашта барои шумораи танх,о
шакли was (I was, he was) ва барои шумораи чамъ шакли were (you were, they were) дорад. Аз ин хотир категорияи шумора дар ин феъл тавассути шакли феъл ифода меёбад, на аз руи шакли мубтадо.
Дар мисолх,ои хуруди (3) барои шакли х,ам танх,о ва х,ам чамъ феъли ёвари ё shall (I shall—we shall) ё will (he will - they will) истифода шудааст. Аз ин ру худи шакли феъл ба категорияи шумора далолат намекунад ва шумора аз руи шакли мубтадо муайян карда мешавад.
Дар мисолх,ои гурух,и (4) феъли to have фадат дар шахси сеюм шаклх,ои махсуси шумораро дорад (he has - they have). Дар дигар шахсх,о ба категорияи шумора шакли мубтадо далолат мекунад: I have - we have, I had - we had, he had — they had.
Тах,лили мисолх,о нишон медихдд, ки мудоблгузории щаклх,ои категориалии шумораи феъл танх,о дар феъли to be дар замони гузашта ва х,озира чой дорад. Феълх,ои дигар дар замони х,озира танх,о дар шахси сеюм аз руи шакли шумора ба х,ам мудобил гузошта мешаванд. Дар дигар шахсх,о маънои ин категория аз руи шакли мубтадо муайян мегардад. Дар замони гузашта ва оянда бошад, дар ягон шахс мудобилгузории шаклх,ои шумораи танх,о ва чамъи феъл (гайр аз to be) мушохдда намегардад. Бинобар он категорияи шумораи феълро асосан аз руи шакли мубтадо метавон муайян кард. ^амин вазъият забоншиносонро ба хулосаи зерин меорад:
1) Шаклх,ои шумораи феъл танх,о шаклх,ои мувофидати синтаксисЬ нестанд.
Онх,о муносибатх,ои водеии байни амал ва ичрокунандагони онро нишон медихднд, яъне феъл-хабар аз руи маъно (на шакл) бо субъект алода зох,ир мекунад: A number of students were present. My family are early risers. The infantry were resting in the wood. The United States of America is waging an aggressive war in Iraq
2) Дар забони англиЛ се хели муносибати байни шаклх,ои шумораи субъекта грамматик ва амали феълЬ мавчуд аст:
а) мувофидат аз руи шакл: The wheat is ripe - The oats are ripe,
б) мувофидат аз руи шакл ва семантика: The book is interesting - The books
are interesting,
в) мувофи;ат аз руи семантика, на аз руи шакл: My family are early risers. Twenty dollars is not enough.
Дар очеркхои худ Л.С.Бархударов дар феъли to be (I, he was- - we, they were) мавчуд будани шаклхои категориалии танхо ва чамъро ба инобат гарифта, асоснок карда^ мешавад, ки дар замони хозира ва гузашта категорияи шумораи феъл бо морфема {ои сиФрЬ (гайр аз шахси III замони хозира: he helps - they help) ифода меёбад. У мавчудияти замони ояндаро инкор мекунад.(2,с-138)
3) Ба агидаи Б.А.Илиш, чонишин-мубтадо дар шафати феъл гуё ки кисми таркибии шакли феъл мегардад ва дар мархилаи префиксшавb карор дорад.
Дар ин ходиса чанини табаддулоти грамматики дар сохти грамматикии забони англиЛ мушохида мешавад(12,с-197). Алалхусус бо феълхои модалии can, may, must, should, would, ought ва/u., ки нишондихандаи категорияи шахсу шумораро надоранд, мубтадо ба шумора далолат мекунад. ^амин нуктаи назар дар дастури Н.Ф. Иртенева низ кайд шудааст, яъне нишондихандаи шахсу шумораи феъл мубтадо аст.(11,с 72-73) [амин тавр, дар хусуси мавчудияти категорияи шумораи феъл англисшиносон хамфикр нестанд. Бо вучуди он дар грамматикахо мавчуд будани ин категория эътироф карда мешавад, харчанд ки воситахои грамматикии ифодаи муназзами он басо нодиранд.
2. Категорияи феъли шахс. Сохтори ин категория бетагйир бо;й мондааст, гарчанде ки мо каме рушди ифодаи категорияро мушохида мекунем. Аз замон{ои гадим дар системаи феълхо се нафар (якум, дуюм ва сеюм — дар шакли тан{о ва чамъ) мавчуд буданд. Ин категория танхо ба шакл{ои тасрифии феъл (finite forms) хос аст. Шаклои иайритасрифии феъл (verbals) сохиби чунин категория нестанд. Категорияи шахсу шумораи феълро акнун дар якчоягЬ шарх медихем, зеро ин ду категория якчоя ифода меёбад, яъне морфемаи категорияи шахс ба категорияи шумора низ ишора мекунад. Мисол: морфемаи s (-s) якбора хам ба шахси сеюм ва хам ба шумораи танхо дахл
доштани х,олат ё амалро мефа{монад. Ё худ шакли феъли "to be" - "am" дар як вадт х,ам ба шахси якум ва х,ам ба шумораи танх,о далолат менамояд. Мантидан категорияи шахс бояд сеаъзогЬ бошад, ки онро гуянда мударрар мекунад. Дар системаи феъл категорияи шахс сеаъзогЬ ва категорияи шумора дуаъзогЬ бояд бошад, ки х,ар дуй онх,оро низ гуянда мударрар мекунад. Агар амал ё х,олати зикршаванда ба як гуянда мутааллид бошад, феъл бояд дар шахси якуми шумораи танх,о истифода шавад. Вале хднгоми ба як мусох,иб дахл доштани амал ё х,олати тасвиршаванда феъл шакли категориалии шахси дуюми танх,оро бояд доро шавад. Вадте ки амал ва х,олати номбаршавандаро на гуянда ва на шунаванда ичро карда бошад, феъл бояд дар шахси сеюми танх,о истифода шавад. Агар ичрокунандаи амал ё х,олат (чи гуянда, чй-' шунаванда ва на ину на он) аз як кас зиёд бошад, "феъл" бояд дар шумораи чамъ истифода шавад. ^амин тавр, ин категория дар натичаи мудобилгузории се шакли категориалии шахс ва ду шакли категориалии шумора бояд ташаккул ёбад. Вале маводи забони англисЬ аз он шах,одат медихдд, ки чунин мудобилгузори дар шакли грамматикии феъл бараъло зох,ир намешавад.
Мисол: I see the egg we see the egg
You see the egg you see the egg -He they see the egg
She > sees the egg - It %:
Дар мисолх,ои болой фадат шахси сеюми танх,о дорой морфемаи мусбати шахе мебошад. Вале дар шахсх,ои якум ва дуюми танх,о ва дар х,амаи шахсх,ои шумораи чамъи он морфемаи мусбате нест, ки ба категорияи шахс ишора кунад. Пас, хулоса баровардан мумкин аст, ки категорияи шахс дар забони англиЛ дар натичаи мудобилгузории шахси 3-юм ба дигар шахсх,о тачассум меёбад, яъне шахси сеюм ва шахси гайрисеюм мавчуд аст. Аз ин ру категорияи шахс бо вучуди мантидан сеаъзогй буданаш дар забони англисй чун дуаъзоЛ х,увайдо мешавад. Дар шумораи чамъ бошад, категорияи шахси феъл
мавцеашро аз даст додаст, ки инро баъзе феълхо хатто дар шахси 3-юми шумораи танхо низ зохир мекунанд. Мисол:
I can see we can see I saw we saw
You can see you can see you saw you saw He can see they can see he saw they saw. Дар ин мисолхо бартарафшавии таззоди категорияи шахс мушохдда мешавад. Гузашта аз ин, морфемахои шахсу шумораро надоштани феълхои модали ва шаклхои замони гузаштаи номуайяни феъл мавчудияти ин категорияро зери шубха мегузорад. Баръакси феъл{ои saw ва сап феъли "to be" барои хамаи шахсу шумора шаклхои махсус дорад, ки ин дар замони хозираи номуайян бараъло мушохида мешавад: I am here We )
You are here You ) are here
He is here. They )
Ин мисолхо аз он гувохй медиханд, ки категорияи шахсу шумора дар ин феъл пурра ифода ёфтааст. Таърифи ин феъл ба сеаъзогии категорияи шахс ва дуаъзогии категорияи шумора далолат менамояд. Барой шахси II танхо мавчуд набудани шакли махсуси феъли "to be''-ро асос карда, баъзе англисшиносон мавчудияти системаи бонизоми категорияи шахсу шумораро зери шубха мегузоранд, зеро шакли "are" аз нуцтаи назари грамматики ба шумораи чамъ дахл дорад, холо он ки аз руи семантика он ба як предмет мансуб будани аломати предикативиро низ ифода мекунад: Тот, you are late (ба як шахс дахл дорад). Тот and John, you are late (ба ду шахс дахл дорад). Ду маъноро касб кардани чонишини «you» аз сабаби аз байн рафтан чонишинхои шахси дуюми танхо (thou, thee) ба миён омадааст. ^оло он ки «уои» чонишини шахси 2-юми чамъ буд. Бо вучуди он дар шеърйят ва услуби расмй имруз низ шакли архаистии thou - thee хамрохb шакли архаистии феъли "to be"(art) истифода мегардад. Дар ин маврид феъли "to be"чунин шаклхои тасрифи дорад:
l am thou art, Не is.
На танхо бо феъли нопурраи "to be", балки бо дигар феълхои комилмаъно
низ метавонад чонишинй архаистии «thou» ба кор равад. Мутаносибан феъл низ пасванди архаистии шахси дуюми танхо - est (-st, -t)-po дабул менамояд ва дар замони хозираи номуайян феъл ба таври зайл тасриф меёбад:
I speak 0 < thou speakest, Не speaks.
Дар замони ояндаи номуайян дар шумораи хам танхо ва хам чамъ мудобилгузории шахси I бо дигар шахсхо (II ва III) ба назар мерасад. I shall see We shall see.
You will see You will see.
He will see They will see.
Майлони истифода шудаий ихтисора ба чои ду феъли ёриди{анда (shall ва will) имрузхо барои бартарафшавии таззоди категорияи шахс дар замони оянда имконият фарохам оварда исдодааст. Гуфтахои болой аз он шаходат медиханд, ки дар системаи шаклхои тасрифии феъли забони англиЛ барои се шахе морфемахои муназзами махсус ба назар намерасад. Ягона Морфемаи мусбати -s (-es) ба шахси сеюми танхо далолат мекунад, ки он ба морфемахои сифрии шахсхои якум ва дуюм мудобил гузошта мешавад. Мудобилгузории шахс{ои I-ум ва 2-юм танхо дар шаклхои феъли to be (am, is) дида мешавад.
Дар шумораи чамъ нишондихандаи махсуси грамматикии категорияи шахс мавчуд нест. Аз хамин сабаб баъзе англисшиносон чонишинхои шахсиро дар вазифаи мубтадо чун воситаи ифодаи категорияи шахс ва шумораи феъл даламдод карда, якчоягии чонишин шахси ва феъли хабариро шакли аналитика мепиндоранд. Ба адидаи Б.А.Илиш, дар ин вазъият чонишинхои шахсЬ гуё дар протсесси гузариш ба як вохиди префиксмонанд дарор доранд, зеро онхо дар мавдеи мубтадо ба як дисми таркибЬ ва зарурии феъл табдил ёфтаанд(3-197). Шояд аз хамин сабаб бошад, ки дар забони англисЬ партофтани мубтадо, ки он аксар ба чонишинхои шахсЬ ифода меёбад, имконнопазир аст.
^амин тавр, дар англисшиносЬ рочеъ ба категорияи шахси феъл ду нудтаи назар мавчуд аст: як гурух олимон ин категорияро дар флексияхои феълй чуянд, гурухи дигар онро дар муносибати байни хабару мубтадо
мебинанд ва чонишин ё хатто исмро дар вазифаи мубтадо ифодакунандаи категорияи шахс ва шумораи феъл мехисобанд. Аз руи акида! аввал категорияи грамматикии шахсро метавон танхо дар шаклхои замони хозираи феъл дарёфт. Дар дигар замонхо ин категория бояд эътироф карда нашавад. Аз руи а;идаи дуюм ин категория тамоми системаи шаклхои тасрифии феълро фаро мегирад. Аз ин ду а;ида хак бештар бар чониби намояндагони равияй якум аст, ки чонибдоронаш зиёдтаранд.
Адабиёт^о
1. Абдуазизов А. А. Элементы общей и сравнительно-типологической фонологии. Ташкент, 1981 г.
2. Абдуллоходжаева К. С. Определение в таджикском и английском языках (сопоставительно-типологические исследование), Душанбе АКД 1980.
3. Бодуэн де Куртенэ И.А. О задачах языкознания - Избранные труды по общему языкознанию, Т. I. - М., 1968.
4. Бондарко А. В. Грамматическая категория и контекот. Л., 1971.
5. Бабаев Э. Б. Образные сравнительные обороты в современном английском таджикском языках АЦД. М., 1977.
6. Бархударов Л. С., Штелгнг Д. А. Грамматика английского язы-ка. Из-ао «Высшая школа». М., 1973.
7. Виноградов В. В. О категории модальности н модальпых слов в русском 19. Виноградов В.В. История русских лингвистических учений. -М., 1978.
