CC BY
27ТДУ 809.155.0+802.0
КАТЕГОРИЯИ ЗАМОНИ ФЕЪЛЙ ДАР ЗАБОЩОИ ТОНИКИ ВА АНГЛИСЙ
Рацабов Ё. Ц.
Донишгощ давлатии Кулоб ба номи А. Рудакй
Ин намуди феълх,о дар забонх,ои точикй ва англисй дар се шакл: х,озира (Present), гузашта (Past) ва оянда (Future) зухур меёбанд, вале х,ар яке аз ин шаклх,о, махсусан дар забони точикй дорои категорияи дохилии худ мебошанд. Феъл хдмчун х,иссаи нутк дорои категориями хоси худ аст; он аз руи шахсу шумора тасриф мешавад; дорои категориями замон ва намуд аст ва тарзх,ои ба худ хос (фоилу мафъул) ва сига дорад.
Маълум аст, ки аз нуктаи назари психологй вакт се ченак дорад: гузашта, оянда ва х,озира. Дар хусуси муайян намудани таносуби байни ин се ченаки психологии вакт ва шаклх,ои замонии феъл дар забоншиносии англис гуногунандешагй ба назар мерасад. Сабаб дар он аст, ки феъли забони англисй дар сигаи хабарй дорои 16 шаклх,ои тасрифй буда, дар грамматиках,ои амалй онх,о чоршаклх,ои замонии феъл нишондод мешаванд, яъне онх,оро боистилох,и «Tense» (замон) номгирй менамояд [4, с. 25].
Дар хдкикат, х,ар яке аз ин шаклх,о дорои ин ё он маънои замонй мебошад. Мушкилоти таснифи онх,о дар он аст, ки барои ифодаи х,ар яке аз он се ченаки замонй аз ду кисм шаштогй шакли феълй рост меояд. Алалхусус шаклх,ои навъи "writes" ва "is writing"маънои замони х,озираро доранд, вале барои ифодаи маънои замонй гузашта шакли навъи "wrote", "was writing", "has written", "has been writing", "had written" ва "had been writing" истифода мешаванд. Ё ин ки барои зикри амали замони оянда чор шакли феълй ба кор меравад: will write, will be writing, will have written, will have been writing. Бар замми ин шаклх,о боз чор шакли дигаре мавчуд аст, ки онх,о ба замони оянда далолат мекунанд, ки дар гузашта ба накша гирифта шуда буданд: would write, would be writing, would have written, would have been writing [1, с. 92].
Саволе ба миён меояд, ки чаро се ченаки замон мавчуд асту шаклх,ои замонии феъл 16-то мешудаанд ва онх,оро чй тавр метавон ба он се ченаки вакт гунчонид. Яъне таносуби байни ченаки психологии вакт ва шаклх,ои замонии феъл чй накш дорад? Англисшиносон ба ин саволх,о аз руи салохдиди худ чавоб ёфтанй шудаанд.
Асосгузори грамматикаи илмии забони англисй Х,енри Суит шакли замони гузаштаро (I called, I saw) ба шакли замони х,озира (I call, I see) мукобил гузошта, шакли замони ояндаро (will see) нишон дода, онх,оро замонх,ои содаи феъл номидааст. Дар баробари ин вай замонх,ои мураккабро чудо менамояд, ки онх,о шаклх,ои перфектии феъл буда, кобилияти амалро нисбат ба замонх,ои х,озира, гузашта ва оянда ифода менамоянд. Дар навбати худ, у ин шаклх,оро ба замонх,ои асосй (primary) ва дуюм дарача (secondary) таксим менамояд. Замонх,ои содаро асосй ва перфектиро дуюмдарача мех,исобад. Ба назари у ин замонх,о амали комил (complete: the clock lias just twelve) ва нопурраро (incomplete: I have lived here a good many years) ифода карда метавонанд.
Пурра ё нопуррагии амал нисбат ба замонх,ои асосй муайян карда мешавад. Дар баробари ин, системаи замони Х,енри Суит ин чунин шаклх,ои замонию намудиро чудо кардааст [1, с. 105-115].
Маълум аст, ки аз ин таснифоти Х,енри Суит чойи х,ар яке аз он 16 шаклх,ои феълиро дар он се ченаки вакт муайян сохтан имконнопазир аст. Ин масъаларо намояндаи дигари грамматикаи илмии забони англисй Г.О.Кёрм баррасй карда, чунин шаклх,ои замонии феълро нишон медихдд: х,озира, гузашта, перфекти х,озира, перфекти гузашта, перфекти оянда. Аз ин таснифи Г.Кёрм баосонй мушох,ида кардан мумкин аст, ки у шаклх,ои Future in the Past-po умуман ёдрас х,ам накардааст. Аз ин ру, чунин таснифотро низ дуруст шуморидан нашояд.
Англисшиноси маъруфи даниягй Отто Есперсен дар асари пурарзишаш «Фалсафаи грамматика» маънох,ои мавчудаи замониро дар забонх,ои мухталифи дунё омухта, ба хулосае омадааст, ки х,афт шакли замониро чудо кардан мумкин аст, ки онх,о ба ягон нуктаи вакт дар гузашта ё оянда нисбат надоранд. Дар навбати худ онх,о (гузашта ва оянда) ба замони х,озира
рабт доранд. Дар забони англисй бошад, шаклхои навъи "will go" хохишро ифода менамоянд. Аз ин ру, онхо шаклхои замони оянда нестанд. Бо хамин минвол О. Есперсен системаи дуаъзогии категорияи замонро талкин кардааст. У танхо замонхои хозира ва гузаштаро эътироф намудааст. Далели у он аст, ки феълхои shall ва will мисли дигар феълхои модалй (can, may, mast ва f.) на шакли замонии феъл месозанд, балки барои ифодаи маънои модалй хидмат мекунанд.
Х,амин нуктаи назар дар очеркхои Л.С.Бархударов низ такрор ёфтааст. У афзудааст, ки таркибхои феъли shall ё will ба талаботи меъёрхои шаклхои аналитикй, ки коркард намудааст, чавобгу нестанд. Махсусан, дар таркибхои"shall go" феъли асосй морфемаи флективй надоранд, хол он ки дар дигар таркибхои аналитикй (мисли has gone, is going ва f.) феъли «go» флексияи дохилй дорад. Бо хдмин вачх у мавчудияти замонхои оянда аз нуктаи «хозира ва оянда аз нуктаи назари гузаштаро низ инкор мекунад.
Ин акидаи О. Есперсен ва Л.С.Бархударов низ бенуксон намебошад. Зеро мисолхо собит мекунанд, ки феълхои shall ва will ду вазифа доранд. Дар як холат онхо чун феъли модалй хидмат мекунанд ва дар холати дигар дар контекстхои муайян чун феъли ёридиханда амал менамоянд:
1) But if you will excuse my saying so, you don't sound as though you do.
2) You'll be too late if you go yourself.
3) I will tell you an interesting psychological fact, Hastings.
4) I hope I shall be able to put what I say properly (Ibid) [1, с. 56-66].
Дар чумлахои (1) ва (3) феъли «will» маънои модалии худро, ки майли хозиркунй мебошад, нигох доштааст. Дар ин бора чумлаи пайрави холи шартй низ гувохй медихад, ки аз руи коидаи маъмул мебоист дар ин навъ чумлаи пайрав замони оянда истифода нашавад, хол он ки дар мисоли мо таркиби "will excuse" ба кор омадааст. Бинобар ин, дар мисолхои (1) ва (3)"will" феъли ёвар нест. Дар чумлахои (2) ва (4) бошад, "will ва'^аП" маънои модалии худ (will-майлу хохиш ва shall-зарурият^ро зохир накарда, ба феъли ёридиханда табдил ёфта, замони оянда сохтаанд. Дар ин бора ихтисораи "will" низ шаходат медихад. Чунин шаклсозй ('ll ) холо хусусияти универсалй пайдо карда истодааст, яъне 'll ба чои хам shall ва хам will истифода мешавад. Х,ангоми ба вазифаи феъли модалй истифода шуда, shall ва will-po ба шакли 'll ихтисор кардан мумкин нест, зеро дар ин вазифа онхо, чу нон ки дар боло зикраш рафт, аз руи маъно аз хамдигар фарки калон доранд: will майлу хохиш, вале shall заруратро мефахмонад.
Ихтисораи 'll маънои на майлу хохиш ва на заруратро дорад. Даъвои дигари эътимоднок ин аст, ки ихтисораи 'll харгиз чун феъли модалй истифода намешавад. Гузашта аз ин, дар катори ихтисораи майлона ба миён омадааст, ки will чун феъли ёвар барои сохтани замони оянда ягона восита шуда хизмат мекунад, яъне феъли shall аз истифода баромада истодааст:
I will do mу utmost to keep him from harm.
Боз як даъвои ба сифати феъли ёвари истифода шудани shall ва will дар он аст, ки дар чумлаи (4) таркиби "shall be able gо" мавчуд аст, ки дар он феъли shall хамрохи муродифи феъли модалии "can" (to be able) омадааст. Х,аргиз дар як чо ду феъли модалй омаданаш мумкин нест, яъне таркибхои имконнопазир аст. Ё худ I must be able to put гуфтан хатост. Ана боз як мисол, ки дар он баъди ихтисораи 'll муродифи феъли модалии "must" таркиби "have to" омадааст: I'll have to think about it (P. Abrahams). Ин бурхони котеъ аз он гувохй медихад, ки дар забони англисй мавчудияти замони ояндаро ба хеч вачх наметавон инкор кард.
I'll go and see them myself.
Seems to me it'll be all travelling.
Дар ин чумлахо низ феълхои «go» ва «see», инчунин «travel» амалхоеро ифода мекунанд, ки ба лахзаи нутк нисбат доранд. Шакли якум амали минбаъдаи анчомпазирро нишон медихад, хол он ки шакли дуюм ба амали ояндаи давомдор далолат мекунад.
Х,амин тавр, се чуфт шаклхои зикршудаи феъл ба лахзаи нутк бевосита муносибат дошта, парадигмаи категорияи замонро ташкил менамоянд.
Адабиёт
1. Грамматикаи забони англисй (English Grammar). - Душанбе, 2013.
2. Забони адабии уозираи тоцик. Цисми 1. - Душанбе, 1973. - 450 с.
3. Достонуои «Шоунома». - Душанбе, 2011. - 268 с.
4. Забони адабии уозираи тоцик. Лексикология, фонетика ва морфология. Ц.1. - Душанбе: Ирфон, 1982. -482 с.
5. Куллиёти Садриддин Айнй. Ц.4. - Душанбе, 2005.
6. Куллиёти Садриддин Айнй. Ц.13. - Душанбе, 2005.
7. Куллиёти Садриддин Айнй. Ц.15. - Душанбе, 2005.
КАТЕГОРИЯИ ЗАМОНИ ФЕЪЛЙ ДАР ЗАБОНХРИ ТО^ИКЙ ВА АНГЛИСЙ
Маълумоти дар маколаи мазкур чамъовардашуда коидахои мухтасари грамматикаро доир ба замонхои феъли забони точикй ва англисй дарбар мегирад, ки дар вакти хондан ва навиштан барои фахмидани мухимтарин коидахои грамматики ёрй мерасонад. Коидахои грамматики доир ба феъл дар маколаи мазкур дар шакли нихоят мухтасар ва сода чамъ оварда шудаанд. Онхо гирехи асосии фахмиши коидахо мебошанд ва барои омузиши васеи он рох мекушоянд. Дар натича, ин омилхо зарурати омузиши забони англисиро ба маротиб афзун намуда, аз масъулини соха, хусусан омузгорони макотиби олй ба хотири бартараф намудани мушкилот дар ин чода масъулияти хосро талаб менамояд.
Калидвожахо: коидаи грамматикй, феъл, хиссахои нутк, замонхои феъл, забони точикй, забони англисй.
КАТЕГОРИЯ ВРЕМЕННЫХ ГЛАГОЛОВ В ТАДЖИКСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ
Информация, собранная в этой статье, содержит краткие грамматические правила для таджикского и английского времен, которые помогут вам понять самые важные грамматические правила времени при чтении и письме. Правила глаголов применяются в этом статье в очень краткой и простой форме. Они являются ключевым элементом понимания правил и с целью расширения их обучения, в результате чего эти факторы увеличивают потребность в изучении английского языка и требуют особой ответственности для сектора, особенно преподавателей высшего образования, для решения проблемы в этой области.
Ключевые слова: правила грамматики, глаголы, части речи, времена глаголов, таджикский язык, английский язык.
CATEGORY OF TEMPORARY VERBS IN TAJIK AND ENGLISH LANGUAGES
The information collected in this article contains concise grammar rules for Tajik and English tenses that will help you understand the most important grammar rules of tense when reading and writing. The verb rules apply in this guide in a very short and simple form. They are a key element of the understanding of the rules and for the purpose of extending their learning. As a result, these factors increase the need for English language learning and require special responsibility for the sector, especially teachers of higher education to address the problem in this field.
Keywords: grammar rules, verbs, parts of speech, tenses of verbs, Tajik language, English language.
Дар бораи муаллиф
Рачабов Ёкуб ^удраталиевич
Докторант аз руи ихтисос (PhD)
Донишгохи давлатии Кулоб ба номи А.Рудакй
734065, Чумхурии Точикистон, ш. Кулоб,
к. С.Сафаров, 16
Тел.: (+992) 988 37 35 36
E-mail: yoqub.ddk.95@inbox.ru
Об авторе
Раджабов Ёкуб Кудраталиевич
Докторант по специальности (PhD) Кулябский государственный университет имени А. Рудаки
734065, Республика Таджикистан, г. Куляб, ул. С.Сафаров, 16 Тел.: (+992) 988 37 35 36 E-mail: yoqub.ddk.95@inbox.ru
About the author
Rajabov Yoqub Qudratalievna
Doctoral student (PhD)
Kulyab State University named after A. Rudaki 734065, Republic of Tajikistan, Kulyab, S.Safarov st., 16 Ph.: (+992) 988 37 35 36 E-mail: yoqub.ddk.95@inbox.ru
