CC BY
158FE'LLARDA BO'LISHLILIK VA BO'LISHSIZLIK
Boltabeka Azadova
ToshDO'TAU magistranti
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada fe'llarda bo'lishlilik va bo'lishsizlik tavsifi bayon etilgan. Bu maqolani yozishda bir qancha olimlarning ilmiy tahlillariga tayanilgan . Fe'l yasovchi qo'shimchalarning tavsifiga alohida to'xtalib bugungi kunga qay holatga yetib kelganligi ham bayon qilingan.
Kalit so'zlar : fe'l , bo'lishli va bo'lishsizlik, Devonu lug'ati turk , fe'l yasovchi qo'shimchalar, fe'lning funksional shakillari.
DIVISION AND DIVISION IN VERBS ABSTRACT
This article describes the divisibility and indivisibility of verbs. This article is based on the scientific analysis of several scientists. The description of the verb affixes is also described, as well as its current state.
Keywords: verb, divisible and indivisible, Devonian dictionary Turkish, verb affixes, functional forms of the verb.
O'zbek qozoq turkman qoraqalpoq tillarda fe'lning bo'lishli shakli uchun hech qanday qo'shimcha orttirilmaydi: bar, kel, gal kersat kabi. Bo'lishsizlik aspekti -ma/-ma affiksi bilan hosil bo'ladi: barma, kelturma, gelturma kersatma kabi. Shu bilan birga, ayrim fe'l shakllarining bo'lishsizlik aspekti ermas (yemas) yoki yo'q so'zi yordamida ham ifodalanadi. Qiyoslang: barmag'an // barg'an ermas / barg'ani yoq, barmamish // barmish ermas// barmishi yoq . Fe'lning mumkinlik aspekti murakkab shakl yo'l bilan, ya'ni asosiy fe'lning -a-(y) affiksli ravishdosh shakliga al fe'li qo'shilishi orqali ifodalanadi: bara al, kera al, bashlay al, ishlay al kabi. Turkiy tillarda XIII—XIV asrlar tilida bu vazifada bil fe'li ishtirokida hosil bo'luvchi murakkab shakl ham qo'llangan bo'lib, bunda asosiy fe'l ko'pincha -u -y (yu/y) affiksli ravishdosh shaklida keladi: ala bil// alu bil, kyra bil//kyry bil, bashlayu bil, ishlayu bil kabi. Menim duldarimm kyra alg'aymu-sen?
Turkiy tillarda fe'lning nomumkinlik aspekti uchun ham al va bil fe'llari ishtirokida hosil bo'luvchi murakkab shakllar qo'llangan bo'lib, bo'larning to'zilishi quyidagicha: 1. Asosiy fe'l -a-(y) affiksli ravishdosh shaklida, al fe'li bo'lishsiz shaklda (alma) keladi: Kura almag'an kozina xar bolsun (XSh). Seniy yayiying hech kim tarta almas (Lutfiy). Bu shaklda ba'zan ravishdosh ko'rsatkichi -a/-a bilan al fe'li tarkibidagi
unli birikib, bir unliga aylanadi: bara alma>baralma kabi [1-6]. Bunday qo'llanish turkey tilarda XV asrdan keyingi davrlarga oid ayrim yodgorliklarda uchraydi: Shuningdek bunday holat hozirgi o'zbek qozoq qirg'iz qoraqalpoq tillarida uchraydi Xojalar dag'i turalmadilar (Sh N ).
2. Asosiy fe'l -a -(y) affiksli ravishdosh shaklida, bil fe'li bo'lishsiz shaklda (bilme) keladi:Yuzüni kersü Sakkakiy, kozi yashin tiyci bilmas (Sakkokiy
3. Asosiy fe'l -u/-u (yu/ yi) affiksli ravishdosh shaklida, bil fe'li bo'lishsiz shaklda (bilma) keladi. Bu shakl turkiy tillarning XIII—XIV asrlar tiliga xos bo'lgan: Anlar kiru bilmudilur (N F).
Turkiy tillar taraqqiyotining oldingi davrlarida nomumkinlik aspekti -u-i (yu/yi) affiksli fe'lga bo'lishsizlik -ma/-mi affiksini qo'shish yo'li bilan ham ifodalangan: barumadi (bora olmadi), bilimudi (bila olmadi) kabi. Bu shakl qadimgi turkiy (uyg'ur) tili yodgorliklari va " Qutadg'u bilig" tiliga xos bo'lgan. Nomumkinlik aspektining bunday ifodalanishi turkiy tillarda XIII—XIV asrlarga oid yodgorliklarda ham uchraydi: Sen menim birla turumagay-sen, ... (Tafsir). Qalmish, qorqub sozluyumuz (QR)- Misollardagi turumaglay-sen, sozluyumuz, hozirda "tura olmaysan" , "so'zlay olmas" (so'zlayolmayapti), ma'nosida qo'llangan.
Turkiy tillarda fe'lning asosiy grammatik vazifasi kesim bo'lib kelishdir. Shu bilan birga, fe'lning ayrim shakllari kelishik, egalik affikslarini ham qabul qilib, gapda ega, aniqlovchi, to'ldiruvchi yoki hol vazifasida keladi. Shunga ko'ra, bunday shakllar fe'lning funksional shakllari hisoblanadi. Harakat nomlari, sifatdosh va ravishdosh shakllari fe'lning funksional shakllarini tashkil etadi. Fe'lning funksional shakllarida, bir tomondan, fe'lga xos belgilar mavjud bo'lsa, ikkinchi tomondan, morfologik xususiyatlari va sintaktik vazifalari bo'yicha bu shakllar boshqa so'z turkumlariga yaqin turadi [7-11]. Bu jihatdan harakat nomlari otga, sifatdosh shakllari sifatga, ravishdosh shakllari ravishga yaqin turadi. Harakat ma'nosining mavjudligi, bo'lishsiz shaklining -ma/-ma affiksi bilan hosil bo'lishi, fe'l darajalari ko'rsatkichlarining mavjudligi, zamon shakllarini hosil qilishda ishtirok etishi va shu kabilar fe'lning funksional shakllaridagi fe'llik belgilarini tashkil etadi. Kelishik, egalik affikslarini qabul qilishi va gapda ega, aniqlovchi, to'ldiruvchi yoki hol vazifasida ham kela olishi bu shakllarning boshqa so'z turkumlariga grammatik va funksional yaqinligini ko'rsatadi.
REFERENCES
[1] Asqarova M. va R. Jumaniyozov. O'zbek tilida ravishdosh va sifatdoshlar, Toshkent, 1953.
[2] Jumaniyozov R. O'zbek tilida sifatdosh, / A.S. Pushkin nomidagi til va adabiyot instituti asarlari, Toshkent, 1949. 103-bet /.
[3] Meliev K. Xozirgi turk tillarida sifatdoshlar, Toshkent, 1974
[4] Aripova, A. K. (2020). Ancient Uzbek Tribes And Clans Inhabiting In Central Asia. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 2(09), 384394.
[5] Khasanovna, A. A. (2021). The Live Word Is An Important Tool That Constitutes The Content-Essence Of The Oratory Art. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(02), 417-434.
[6] Aripova, A. K., & Khodjayeva, K. S. (2020). The ideal appearance of a modern teacher. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(11), 1816-1821.
[7] Aripova, A. K., & Khodjaeva, K. S. (2021). HAZRAT ALISHER NAVOI A GREAT REPRESENTATIVE OF THE ART OF SPEECH. Scientific progress, 1(6).
[8] Арипова, А. Х., & Ходжаева, Х. Ш. (2021). БУЮК СУЗ САНЪАТКОРИ АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ СЕР^ИРРА ИЖОДИЙ МЕРОСИ. Scientific progress, 1(6).
[9] Арипова, А. Х. (2021). ЛИНГВО-КУЛЬТУРОЛОГИЧЕКИЕ И ЭТНО ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ФОРМИРОВАНИЯ ИСТОРИИ УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКА. Scientific progress, 1(6), 379-390.
[10] Akhmedova, M. M. (2021). The transformation of Russian prose of the XXI century. Science and Education, 2(4), 527-532.
[11] Pulatova, U. R., & Ahmedova, M. M. The originality of the heroes in russian literature of the XXI century. EPRA International Journal of Research and Development (IJRD) SJIFImpact Factor, 6, 264-268.
