CC BY
0
5.9 (10 01 00) ФИЛОЛОГИЯ 5.9 ФИЛОЛОГИЯ 5.9 PHILOLOGY
5.9.2 (10 01 03) ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ МИРА (ТАДЖИКСКО-ПЕРСИДСКАЯ
ЛИТЕРАТУРА)
5.9.2 LITERATURE OF THE PEOPLES OF THE WORLD (TAJIK-PERSIAN
LITERATURE)
5.9.2 АДАБИЁТИ ХАЛВДОИ ЧАХРН (АДАБИЁТИ ФОРСУ ТО^ИК) УДК 821.21
DOI 10.24412/3005-849X-2024-2-50-63
"ФАВОИД-УЛ-ФУОД"-И Ашрапова Тоцинисо Хабибовна, ХАСАНИДЕХДАВЙВА сармуаллимаи кафедраи адабиёти классикии ЦОЙГОХИ ОН ДАР АДАБИЁТИ тоцики МТД "ДДХ ба номи академик Б.
ФОРСЗАБОНИ ХЦНД Fафуров" (Хуцанд, Тоцикистон)
ПРОИЗВЕДЕНИЕ Ашрапова Таджинисо Хабибовна, ст.
«ПОЛЕЗНОСТИ СЕРДЕЧНЫЕ» преподаватель кафедры таджикской
ХАСАНА ДЕХЛАВИ И ЕГО классической литературы ГОУ "ХГУ
МЕСТО ВПЕРСОЯЗЫЧНОЙ имени академикаБ.Гафурова" ЛИТЕРАТУРЕ ИНДИИ (Худжанд, Таджикистан)
LITERARY PRODUCTION Ashrapova Tajiniso Khabibovna, senior ENTITLED AS "GOODNESS OF THE lecturer of the department of Tajik classical HEART"BY HASAN DEHLA VIAND literature, SEI «KhSU named after academician ITS PLACE IN INDIAN LITERATURE B.Gafurov» (Khujand, Tajikistan) WRITTEN INTO PERSIAN e-mail: habibovna.a@gmail.com
Асари мансури яке аз маъруфтарин намояндагони адабиёти форсзабони Хинд Хасани Деулави "Фавоид-ул-фуод", ки мацмуаи малфузоти пири шоир, роубари тарицати чиштия Низомуддини Авлиё мебошад, мавриди барраси царор гирифтааст. Зикр шудааст, ки малфузотнависи - сабти гуфтауои пирони тарицат яке аз цараёнуои адабии тарицати чиштия ба уисоб меравад. Тадцици циёсии як цатор малфузоти мансуб ба цалами намояндагони тарицати чиштия, аз цумла "Анис-ул-арвоу"-и Хасани Сицзи, "Фавоид-ул-соликин"-и Фариддудини Ганцшакар ва гайра ба анцом расонида шудааст. Тащили вижагщои сохтори ва устухонбандии цисмуои "Фавоид-ул-фуод" сурат гирифтааст. Таносуби мафуумуои шаклсози "дебоча ", "цилд " ва "мацлис " муайян карда шудааст.
Калидвожа^о: адабиёти форсизабони Хинд, Хасани Деулави, "Фавоид-ул-фуод", насри суфия, малфузот, Низомуддини Авлиё, тарицати чиштия
Проанализировано прозаическое произведение известнейшего представителя персоязычной литературы Индии Хасана Дехлави «Фавоид аль-фуод» («Полезности сердечные»), которое является сборником изречений духовного наставника поэта, руководителя ордена чиштия Низомуддина Авлия. Отмечается, что составление малфузот - записывание изречений или составление своего рода логий наставников и/или выдающихся представителей ордена чиштия - является литературной традицией данного суфийского течения. Проведен анализ структурных особенностей и композиции частей «Фавоид аль-фуода» как образца суфийской прозы. Осуществлено
сопоставительное исследование ряда малфузот, принадлежащих перу представителей ордена чиштия, в том числе «Анис-аль-арвох» Хасана Сиджзи, «Фавоид-аль соликин» Фаридуддина Ганджшакара и др. Определено соотношение формообразующих понятий «малфузот»: «дебоча» («введение»), «джилд» («том»), «маджлис» («собрание»).
Ключевые слова: персоязычная литература Индии, Хасан Дехлави, «Фавоид аль- фуод»
(«Полезности сердечные»), суфийская проза, малфузот (логии), Низомуддин Авлия,
орден чиштия
The article dwells on the prosaic literary production entitled as "Goodness of the Heart" by Hasan Dehlavi and its place in Indian literature written into Persian. which is a collection of sayings of the poet's spiritual mentor, leader of the Chishtiya order - Nizomuddin. It is underscored that the compilation of malfuzot - records of sayings or compilation of a kind of logia of mentors or outstanding representatives of the Chishtiya order being a literary tradition of the relevant Sufi movement. The author of the article conducted the analysis beset with the structural peculiarities and composition of the parts of "Favoid al-fuod" as an example of Sufi prose. In her article the author carries out a comparative study on a number of malfuzot written by representatives of the Chishtiya order, including "Anis-al-arvokh" by Hasan Sijzi, "Favoid-al-solikin" by Fariduddin Ganjshakar, etc. The relationship between the following formative notions, such as "malfuzot": "debocha" ("introduction") "jild" ("volume"), "majlis" ("assembly"). was determined.
Key words: Indian literature written into Persian, "Favoid al-fuod" ("Goodness of the Heart")
by Hasan Dehlavi, Sufi prose, malfuzot (logies), Nizomuddin Avlia, Chishtiya order
Дар таърихи адабиёти классикии тонику форс адибони забардаст зиёданд, ки хам дар эчоди назм ва хам дар офариниши осори мансур ном баровардаанд. Харчанд бештари онхо асосан дар заминаи осори манзум ва бозтоби хунари шоирй шухрат ёфтаанд, дар таркиби осорашон асархои насрй низ чойгохи босазо дошта, камолоти истеъдоду махорати нависандагии ононро маълум месозад. Ин нукта низ добили зикр аст, ки аксари суханварони пешин, дабл аз хама, хамчун шоир шинохта шудаанд ва хофизаи адабии миллии мо собит менамояд, ки точикону форсизабонон аз даврони дадим то ба имруз зиёда ба шеър гароиш доранд ва махакки маъруфияту махбубияташон хам назми волост. Яке аз чунин адибони дар Точикистон ва дар илми адабиётшиносии мо хамчун шоир шинохташуда Хасани Дехлавй мебошад, ки нубуги эчодияш дар таълифи насри суфия то хол дар даламрави густардаи адабиёти тасаввуф, хусусан, дар сарзамини таърихии Хинду Синд мавриди эътирофи хосу ом дарор дорад. Хадидати ин андешаи илмиро то имруз ба нашру тарчумаи «Фавоид-ул-фуод» - малфузоти аз забони Низомуддини Авлиё гирдоварй ва китобаткардаи Хасани Дех,лавй - пардохтани мухаддидони хиндустониву покистонии адабиёти форсии точикй ба забонхои урду ва англисй тасдид менамояд. Чунин муносибати фархангиву адабиро нисбат ба тахдиди рузгори Хасани Дехдавй ва осори мансури вай хамчун як шоиру нависандаи ориф дар кишвархои хамзабони Эрону Афгонистон хам ба мушохида гирифтан мумкин аст.
Бояд дайд кард, ки дар адабиётшиносии точикй, ончунон ки шахсият ва осори адабиву илмии Амир Хусрави Дехлавй мавриди тахдиди нисбатан мукаммал дарор гирифтааст, масъалахои зиндагй ва осори дусту хамхирдаи (хампир) вай Хасани Дехлавй, хатто, хамчун шоир хам ба таври бояду шояд тахдид карда нашудааст, чи чойи он аст ба хамчун нависанда шиносонидани чехраи хунарии вай.
Тахдиди осори мaнзyми Хасани Дехлавй ва шиносонидани хунари cyxaнвapии y низ фадат бар асоси жанри Faзaл cypaт гирифтааст, хол он ки мaвcyф шоирест, ки дар иншои жанрхои дасида, маснавй, ру6ой, тарцеъот хам дасти тавоно ва хам тацрибахои нодири эцодй дорад.
Дар адабиётшиносии мо мaлфyзот хамчун навъе аз анвои насри классикй хануз мавриди баррасии хаматарафаи жанрй дарор нагирифта, xycycиятхои шаклу cоxтоp ва мундарицаву FOяи он ба таври лозим тахдид нашудааст. Бар замми ин, ибтикороте, ки Хасани Дехлавй бо такя ба тацрибаи котибй хамчун нависанда // муаллиф дар Fyнцондaни мундарицаву FOяи xоc дар cоxтоpи вижаи «Фавоид-ул-фуод» бо хамдастиву хамкории гуянда // муаллифи малфузоти мазкур - Низомуддини Авлиё сомон бaxшидaacт, дар насри суфияи камназир буда, чунин тозакориву навоварии хунарй, ки дар малфузоти дигари адабиёти чиштия ба мушохида намерасад, омузишу пажухиши вижаеро тадозо дорад.
Хамчунин, зиндагиномае, ки адабиётшинсони хиндустониву эронй ва тоцикистонй бар асоси сарчашмахои тaъpиxивy адабии зери дасташон дар пешгуфтори девон, асархои мансур ва китобхои тaъpиxи адабиёт роцеъ ба рузгору осори Хасани Дехлавй ба далам овардаанд, барои ба вуцуд овардани як тарцумаи холи нисбатан комил мавриди мудоисаву мудобала дарор дода нашудаанд.
Дар адабиётшиносии кишвархои форсизабон, аз цумла Тоцикистон, дар бораи рузгору осори Хасани Дехлавй бо мадсади муайян кардани мадоми шоирии вай дар Faзaлcapой ва цойгохи нависандагии у дар насрнависй каму беш, ба хацму мухтавои гуногун тахдидот анцом пазируфааст. Тахдидоти дар ин самт добили таваццух аз тарафи адабиётшиносоне сурат гирифтааст, ки онхо бевосита дар заминаи осори адабии Хасани Дехлавй корхои матншиносй анцом додаанд. Дар ин росто, пешгуфторхои адабиётшиносони хиндустонй Мавлавй Масъуд Алии Махвй [9, с.1-11б], Мухаммадлатифи Малик [б, с.1-12], Хамурал Садорангонй [21, с.37-40], мухаддиди эронй Мухсин Каёнй [5, с.як-сиву нух],, муаллифони китобхои тaъpиxи адабиёт Забехуллохи Сафо [25, с.817-831; 2б, с.б3-б9], Тавфид Субхонй [27, с.69-70] донишманди хиндй Озapмидyxти Сафавй [8, с.9-54] аз цумлаи тахдидоти рузгоршиносиву осорпажухии вижа дар самти шиноxти масъалахои хаёту эцодиёти Хасани Дехлавй ба хисоб меравад. Аз миёни тахдидоти мазкур, аз хама пажухиши муфассалу густарда, ки аксар муаллифони асархои илмй аз он истифода кардаанд, пешгуфтори иборат аз саду дувоздах сахифаи ба забони урду навиштаи Мавлавй Масъуд Алии Махвй мебошад, ки, мутаассифона, ба забони форсии тоцикй тарцума нашудааст.
Аллома Шиблии Нуъмонй, вадте вижагихои хунари шоирй ва xycycияти осори Амир Хусрави Дехлавиро тахдид мекунад, зимнан, ба мадоми шоирии Хасани Дехлавй назарашро иброз медорад [19, с.373-374].
Дар мавриди тарицати чиштия ва сахми Хасани Дехлавй хамчун яке аз ду муриди шухратёри Низомуддини Авлиё доктор Абдулхусайни Зарринкуб дар асари «Дунболаи цустуцу дар тасаввуфи Эрон» [17, с.217-224] маълумоти судманд медихад.
Дар бораи надши Хасани Дехлавй хамчун шоиру нависандаи мурид дар тapFибy ташвиди орову афкори суфиёнаи пири тарицати чиштия Низомуддини Авлиё маълумоти густардаро дар ду асари вижаи чиштияшиносй метавон пайдо кард, ки яке «Таврии Чишт ва машожи чиштия ва xaдaмоти фархангии эшон дар дорахои цахон»-и мухаддиди aфFOниcтонй Сайид Ахмадшохи Чиштй [Мавдудй] ва «Таридаи чиштия дар Хинду Покистон ва xaдaмоти пайравони ин тарифа ба фарханги исломиву эронй»-и Fyломaлии Ориё мебошад.
Дар дахсолахои оxиp мухаддидони эронй ба тахдиди ашъори Хасани Дехлавй, xycycaн, Faзaлхои вай пapдоxтa, зимнан, ба таври xеле муцаз оид ба рузгору осори шоир маълумот додаанд. Дар ин радиф метавон номи Абдуллох Восиди Аббосй, Аббосалии Охангар, Махмуд Аббосй ва Махдй, Вахида Моликй, Мухаммади Мухаммадй, Иффати Нидобй, Нарцисбону
Сaбypй Ba Осия Зaбехниё, Мaхмyд Шaйх, Мaхмyд Аббосй Ba Абдyлaлии Увaйсии ^хчо Ba дигapонpо aлохидa тaъкид кapд. Онхо тaхдидотaшонpо дap сypaти мaдолaхои илмии кaлонхaчм мушвш^ сохтaaнд. Аз ин миён ду нaфap 6a осоpи нaсpии Xaсaни Дехлaвй тaвaччyх зох^ кapдa, тaxдидотaшонpо яке дap сypaти мaдолa [28, с.165-i78] Ba дигapе дap шaкли поённомa мyнтaшиp кapдaaнд.
Адaбиётшиноси чех Ян Рипга низ, Ba^re дap боpaи aдaбиёти фоpсизaбони Х^инд roxpp нaзap мекyнaд, дap бapобapи Ам^ Хyсpaв aз Xaсaни Дехлaвй низ хдмчун шоиpи шинохтa ёдовap мешaвaд [i8, с.248-250].
Ховapпaжyхи pyс Иосиф Бpaгинский зимни бappaсии pyзгоpy осоpи Кaмоли Хyчaндй 6a мaсъaлaи пaйpaвии вaй aз Xaсaни Дехлaвй сyхaн 6a миён овapдa, хyнapи сyхaнвapии ин ду шоиppо мyдоисa мекушд [16, с.240-241].
Дap aдaбиётшиносии точик тaхдиди pyзгоpy осоpи Xaсaни Дехдавй пaс aз нимaи дуюми сaдaи ХХ aз пaжyхишоти Мyхaммaдвaфо Бaдоев Ba Лолa Сaломaтшоевa 0F0з мешaвaд. Ин ду мyхaддид дap пешгyфтоpи хaммyaллифие, ки 6a «Мyнтaхaби осоp»-и Xaсaни Дехлaвй нaвиштaaнд, вобaстa 6a тaлaботи сиёсaти зaмон дap тaсвиpи симои aдaбии шоиp кушиши сyдмaнд 6a xap4 додaaнд [7, с.3-12]. Бaъдaн, дap ин сaмт М.Бaдоев хaнгоми тaълифи aсapи мaъpyфи худ «Хдёт Ba эчодиёти Амиp Хyсpaви Дехлaвй», зимнaн, pочеъ 6a мaсъaлaхои зиндaгивy эчоди Xaсaни Дехлaвй Ba мyносибaти дyстонaи вaй 6о Ам^ Хyсpaви Дехлaвй мaълyмоти до6или мyлохизa дapч кapдaaст [15, с.8, 21-22, 25-30, Зб, 52, 61-63, б5, б7-б8, 70, 78, 81, 98, 111-114, 181-185, 194].
Мyхaддиде, ки мaхсyс 6a тaхдиди хaётy эчодиёти Xaсaни Дехлaвй, хyсyсaн, Faзaлиёти вaй мaшFyл шyдaaст, aдaбиётшинос Лолa Сaломaтшоевa мебошaд. Номбypдa дap зaминaи тaхдиди Faзaлхои шоиp ду pисолaи хypд тaълиф [23, 24] Ba як мaдолaи донишномaвй бapои «Энсиклопедияи aдaбиёт Ba сaнъaти точик» [28, с.455] нaвиштaaст.
Дap мaдолaи хозиp aсapи Xaсaни Дехлaвй «Фaвоид-yл-фyод», ки мaлфyзоти aз зaбони Низомуддини Авлиё китобaткapдaи Уст Ba дap paвaнди тaдвини он Xaсaни Дехлaвй хaмчyн нaвисaндa мyaллиф шиpкaт кapдaaст, мaвpиди 6apparâ дapоp мегиpaд.
Вижагщои сохтори «Фавоид-ул-фуод» ва устухонбандии кисм^ои он
Сохтори малфузоти тарицати чиштия. Аксapи мaлфyзоти нaмояндaгони тapидaти чиштия aз чихaти сохтоp 6a хaм монaнд 6уда, шyмоpе aз онхо доpои шaклy тapкиби хосaнд, ки бappaсии чунин мaлфyзот поёнтap сypaт мегиpaд.
Сохтоpи aксap мaлфyзоти мyтaaллид 6a нaмояндaгони тapидaти чиштия, новобaстa 6a шохaхои он, aз дебочa ё мyдaддимa, тaнaи [пaйкapaи] aсосй ибоpaт aCT. Бояд ^ад кapд, ки дap бaъзе aз мaлфyзот бaхши хотимa низ мaвчyд aст, aз ин py, хотимapо, шapтaн, хaмчyн чузъе aз сохтоpи мaлфyзот хисобидaн paвост.
Мyдaддимa ё дебочa дap сохтоpи мaлфyзот дисми ибтидоиpо шaкл медихaд, ки дap он нaвисaндa // мyaллиф хaдaфи хyдpо aз гиpдовapивy китобaти сyхaнони пиpи тapидaт 6a тaвpи ичмол, aммо гохе 6о зaбони содa Ba гохе хеле хyнapй бaён месозaд. Аз нaвиштaи тaхиякyнaндaи «Анис-yл-apвох» - Муинуддин Xaсaни Сичзй дap мyдaддимa бapмеояд, ки вaй 6о шaйхи худ худуди 6ист сол дap сaфapy хaзap хaмpох бyдaaст. Дap охиp п^и вaй Хочa Усмони Х^унй дap эътикоф шyдa, 6a мaчлисгyйии хос шyFл доштaaст. Мypиди вaй, ончунон ки худаш эътиpоф мекyнaд, «6a хидмaти хочa дap мaдоми yзлaт мешуд Ba он чи aз зaбони мyбоpaки эшон шyнидa мешуд, дap дaлaм овapдa мyштaмил 6ap 6исту хaшт мaчлис...» [1, с.5]. Бa чуз ин хaбapи мухим Муинуддин Xaсaни Сичзй дap дебочa фехpиствоp мaвзyи хap мaчлисpо бaён месозaд, то хонaндaи мaлфyзот битaвонaд 6о ёpии он aз мyхтaвои дилхохе мaчолис ё чилди он хaбapдоp шaвaд. Чунин шaкли дебочa дap
aсapи мaвpиди тaхдиди мо низ диад мешaвaд, фaдaт фapд дap он aст, ки теъдоди мaчолиси «Анис-yл-apвох» дap мyдоисa 6о он нихоят кaм aст.
Бaъзе мaлфyзот доpои дебочaи нихоят кyтохaнд, ки дap он тaнхо 6a кй тaaллyд доштaни гyфтоpи гиpдовapдaи нaвисaндa // мyaллиф бaён кapдa мешaвaд. Бa чунин нaвъи дебочaхо-дебочaи «Фaвоид-yс-соликин» - мaлфyзоти Кут6уддин Бaхтиёpи Кокии Ушй, ки о^о Фapидyддини Гaнчшaкap гиpд овapдaaст, шомил мешaвaд. Ин дебочa хaмaгй aз як сapхaт тapкиб ёфтaaст: «Ин ганчитаи aсpоpи илохй Ba ин хaзинaи aнвоpи номyтaнохй aст aз лaфзи дypapбоpy гyхapнисоpи мaлик-yл-мaшоих, сyлтон-yт-тapидaт, бypхон-yл-хaдидaт, pa^-ус-соликин, имом-ул-олимин, с^оч-ул^л^, точ-yл-aсфиё, Хочa Куг6уддин Бaхтиёpи Ушй, aдомaллохy тaъоло бaдоyхy, бaёни aнфоси сyтyдa нaмyдa меояд Ba дap ин мaчмya, ки номи у «Фaвоид-yс-соликин» aст, нaвиштa омaд 6a тaвфиди Аллох тaъоло aз зaбони дуогуйи фaдиpи хaдиp, бaндaи дapвешон, бaлки чокapи дaдaми эшон aзъaф-yл-ъyббод Фapид Мaсъyди Ачвaдхaнй» [3, с.2].
Тaнaи (пaйкapaи) aсосии сохтоpи хaмaгyнa мaлфyзотpо мaчлисхо, ки шомили гyфтоpи тадли pивоятомез Ba вaъзy хитобaхои aндapзомези пиpи тapидaтaнд, тaшкил медихaнд. Зapфияти сохтоpии хap мaлфyзот 6a теъдоди мaчлисхо Ba хaчми онон вобaстaгй доpaд. Мaлфyзоти Хочa Xaсaни ^^ун^ яъне «Анис-yл-apвох» aз 28 мaчлис ибоpaт aст [1]. Мaлфyзоти Куг6уддин Бaхтиёpи Кокии Ушй, яъне «Фaвоид-yс-соликин»-pо хaмaгй 8 мaчлис тaшкил додaaст [3]. Ё мaлфyзоти Хочa Фapидyддини Гaнчшaкap (гиpдовapии Бaдpyддин Исход) 6о номи «Асpоp-yл-aвлиё» [2, 2a-26] ибоpaт aз 22 фaсл//мaчлис aCT. Ё ин ки мaлфyзоти Нaсиpyддин Мaхмyд ЧapоFи Дехлй, яъне «Мифтох-ул-ошидин» (гиpдовapдaи Мyх,aммaд Абдyлaхaд) мyштaмил 6ap дaх мaчлис aст [12, с.1]. Xap дaдap теъдоди мaчолис зиёд бошaд, хaмон дaдap хaчми мaлфyзот низ кaлонтap мешaвaд. Албaттa, ин чо хaчми мaчлисхоpо низ 6ояд 6a инобaт гиpифт, зеpо мaчлисхои бaъзе мaлфyзот нихоят хypдaнд Ba бaъзе нихоят кaлон. Чун ин чо сyхaн дap мaвpиди хaчмy aндозaи хap мaчлис дap шaклгиpии мaлфyзот paфт, лозим aст, ки дap боpaи мaлфyзоти гyногyншaклy хaчмaн мyтaфовит ибpози нaзap шaвaд.
Мaлфyзоте, ки сохтоpи вижa доpaнд, хaнyз nyppa омyхтa нaшyдaaнд. Яке aз чунин мaлфyзот, ки дap дaсти мост, «Асpоp-yл-aвлиё» ном доpaд, ки дap он нaвисaндa // мyaллиф Бaдpyддин Исход мaлфyзоти пиpи худ Фapидyддини Гaнчшaкappо нисбaтaн мyфaссaл гиpдовapй кapдa, хap як «мaчлис»-pо, ки бaъзе доpои тaъpихи мyaйяни бapгyзоpиaнд Ba бaъзе тaъpих нaдоpaнд, 6о истилохи «фaсл» aз хaм имтиёз додaaст. Ин aсap aз 6исту ду фaсл ибоpaт, ки хосили 22 мaчлиси вaъзи гyяндa // мyaллифи он мебошaд. Худи // мyaллиф дap дебочa дap ин боpa чунин гyфтaaст: «... ин мaсоилpо «Асpоp-yл-aвлиё» ном ниходa Ba 6инои ин тapтиб 6a 6исту ду фaсл шyдa» [2, 2a].
Бояд дaйд кapд, ки нa хap як фaсл // мaчлиси «Асpоp-yл-aвлиё» тaъpихгyзоpй шyдaaнд. Мaсaлaн, фaсл // мaчлиси aввaл доpои сaнa aст Ba фaсл // мaчлиси охиpин сaнaи бapгyзоpй нaдоpaд:
«Фaсли aввaл. Сyхaн дap зикpи aсpоpи ишди aвлиё Ba чуз он aфтодa 6уд 6a тaъpихи pУзи дyшaнбе, хaждaхyми мохи шaъбони сaнaи ихдй Ba сулсита Ba ситтaмиa (631), 6ap лaфзи мyбоpaк pонд, ки: ....» [2, 16];
«Фaсли 6исту дyвyм. Сyхaн дap зикpи paнчy мехнaт aфтодa 6уд Ba дaвлaти пой6ус хосил шуд. Мaвлоно Бypхониддини Fapиб Ba Мaвлоно Низомуддини Бaдоyнй Ba Шaйх Чдмолуддини Xонсaвй Ba шaш нaфap суфй aз хонaводaи хочaгони Чишт 6a хидмaт хозиp бyдaнд. Бap лaфзи мyбоpaк pонд, ки...» [2, с.91]. Хдмчунин, хaчми мaчлис // фaслхои «Асpоp-yл-aвлиё» aз мaчлисхои мaлфyзоти дигap aз лихози хaчмy aндозa Ba шaкл фapди
зиёд дорад, ки дар ин бора дар зерфасли «Устухонбандии мачлисхои малфузот» муфассалтар маълумот дода мешавад.
Чи тавре дар боло гуфта шуд, дар аксари малфузот хотима дисми сохторй ба хисоб намеравад. Бо вучуди ин хам дар шуморе аз малфузот ин дисм вучуд дорад, хусусан, дар малфузоти чопи сангй маъмултар аст.
Дар дисми хотимаи малфузоти чопи сангй, ки онро масъулони чоп замима мекунанд, дар бораи сохиби малфузот, хусусан, гуянда // муаллиф, на нависанда // муаллиф маълумот медиханд. Чунин хотима дар «Далел-ул-орифин» ба назар мерасад, ки дар он тахти сарлавхаи «Бархе аз ахволи хазрати Муинуддин Хдсан Чиштии Сичзии Ичмирй, даддасаллоху сирруха» оид ба шахсияти номбурда дар хачми чахор сахифа маълумот оварда шудааст [4, с.84-88].
Бояд таъкид кард, ки аз лихози вижагии сохтор, хусусан, таркиби шаклй малфузоти Фаридуддини Ганчшакар, яъне «Рохат-ул-дулуб», ки муаллафаи Низомуддини Авлиёст, фарди нисбатан назаррас дорад. Ин малфузот аз чихати сохтор дорои дебоча ва матни гуфторхои Фаридуддини Ганчшакар аст, ки онхо аз хамдигар на бо сарлавхаи «мачлиси...», балки бо сарлавхаи «ба таърихи» аз хамдигар чудо мешаванд. Дебочаи ин малфузот ба дебочаи малфузоти «Фавоид-ус-соликин» шабохати бештаре дорад, аммо ниме аз чузъи он ба пайкараи мачлиси нахустин пайваст шудааст: «Ин чавохири ганчи илхоми раббонй ва ин завохири фазли улуми субхонии мабонй, ки аз забони дурарбору лисони гавхарнисори султон-ул-машоих ..., чамъ карда шуд, он чи аз он точ-ус-солихин аз айни лафзи эшон ба самъ мерасид, дар ин мачмуа, ки номи уст «Рохат-ул-дулуб» набишта омад ба тавфиди Аллоху таоло. Ба таърихи понздахуми рузи чахоршанбеи санаи хамсун ва хамсина ва ситтамиа [655] давлати пойбус хосил шуд ва ... Низомуддин Ахмади Бадоунй, ки чомеъи ин маонист, саодати . хамоно кулохи чортаркй, ки давлати дину дунёро бар фард дошт, бар дасти мубораки худ фуруд овард ва бар сари дуогуй ниход ва хирдаи хосу наълайни чубин ато кард ...» [13, с.2].
Ба ниме аз пайкараи мачлис пайваст шудани дебоча навъе долабшиканй дар сохтори ин ду дисми «Рохат-ул-дулуб» ба хисоб меравад, ки он худогохона ё нохудогохона аз тарафи гирдоваранда сурат гирифтааст. Маълумоте, ки мебоист дар дебоча оварда шавад, дар чузъи дуюми мачлис оварда шудааст.
Сохтор ва таркиби «Фавоид-ул-фуод». Малфузоти Низомуддини Авлиё аз панч чилд иборат буда, хар чилд дебочаи худро дорад ва санаи китобати мачолис низ зикр шудааст. Ч,илди 1 аз 34 мачлис, чилди 2 аз 38 мачлис, чилди 3 аз 17 мачлис ва чилди 4 аз 67 мачлис ва чилди 5 аз 32 мачлис, ки чамъан аз 198 мачлиси Низомиддини Авлиё иборат аст, Ин 198 мачлис хосили мулодоту мачлиси гуянда // муаллиф ва нависанда // муаллиф аст, ки тули 15 сол аз санаи 3-юми шаъбони соли 707/5-уми феврал соли 1308 то 20-уми шаъбони соли 722/10-уми сентябри 1322 ба вудуъ пайвастаанд.
Дар таркиби «Фавоид-ул-фуод» мафхумхои шаклсози «дебоча», «чилд» ва «мачлис» мукаррар зикр шуда, тархи сохтории онро муайян кардаанд. Байни дебочахо ва чилдхо таносуб вучуд дорад. Яъне хар як чилд дорои дебоча буда, саршавии он чилдро ифода мекунад. Аз ин ру, хар як аз ин ачзои сохтории «Фавоид-ул-фуод»-ро ба таври алохида аз назар мегузаронем.
Тащили тацзиявии дебочауои «Фавоид-ул-фуод». Мафхуми «дебоча» ба чуз маънои лугавй маънои истилохй дорад, ки дар «Фарханги забони точикй» онро тахти тавзехоти 3 ва 4 чунин шарх додаанд: «аввали мудаддимаи китобхои дадим, ки бо зархал ва рангхои пурдимат ороиш дода мешуд» ва «сарсухан, мудаддима, пешгуфтор» [29, с.360/1]. Дар «Лугатнома»-и Деххудо шарху тавзехи густардае аз «дебоча» омадааст, ки дисме аз он
хусусиятхои дебочaи «Фaвоид-yл-фyод»-pо 6озгу мекyнaд. Деххудо 6о тaкя 6a фapхaнги «Мyнтaхий-aл-apaб» дебочapо сapдaфтap, yнвон, утони кито6, мaдхaл, сap0F0з шapх додa, дap идомa чунин тaвзехи мyфaссaлтap меоpaд: Он чи дap 0F03и кито6 ё нутде бapои тaфхими мaвзyъ нaвисaнд Ba гуянд [30, с.11353/8]. Аз кaлимaхои дap тaвзехи мaзкyp омaдa, 6a мо истилохи «сap0F03» мyвофидтap aст, зеpо ин мaфхyм 6a хусусияти дебочaхои танч чилди «Фaвоид-yл-фyод» созгоp aст.
Аввaли хap як дебочapо «бaсмaлa», яъне «Бисмиллох-иp-Рaхмон-иp-Рaхим» тaшкил медихaд. Ин чузъ aз aчзои хaтмии нa фaдaт дебочaхо бaлки хap мyдaддимaи кито6хои нaзмy нaсpи aсpимиёнaгй 6a хисо6 меpaвaд. «Бaсмaлa»-и дебочaи кито6хои илмжу бaдей 6a ин шaклy мaзмyн aз «бaсмaлa»-и Kypъон интидол ёфтaaст. Аз ин py, ончунон ки сypaхои К^ъон 6a номи Офapидгоpи мехpyбонy бaхшояндa 0F03 мешaвaд, дебочaхои мyчaллaдоти «Фaвоид-yл-фyод» низ 6о «бaсмaлa» ифтитох мешaвaнд.
Чузъи дуюми дебочaхо шомили пaёми нaвисaндa // мyaллифи мaлфyзот aз сapшaвии як дисми дш^и «Фaвоид-yл-фyод» мебошaд, ки он 6о зaбони нисбaтaн хyнapй бaён мешaвaд. Чузъи дебочaи aввaл aз чузъи дебочaхои чилдхои дyвyмy севyмy чоpyм Ba пaнчyми мaлфyзоти Низомуддини Авлиё фapди кaлон доpaд. Фapд дap он aст, ки ин дебочa aз чихaти пaёмpaсонй хaмчyн дебочaи «Фaвоид-yл-фyод» 6a хисо6 меpaвaд, чунки дap aсap дебочaхои дигap вyчyд нaдоштa бошaнд хaм, мух^ои хaмин дебочa тaмоми мaдсaди rnB^a^^ // мyaллифpо ифодa кapдa метaвонaд. Ин дебочapо мyaллиф бaъд aз гиpдовapивy китобaт кapдaни чaндин мaчлис Ba 6a чилди aлохидa тaбдил додaни мaчолис нaвиштaaст.
Дap поёни дебочaхо бapои тaдвияти фикp Ba чоли6у бapaнгезонaндa шyдaни сap0F03и чилдхо Xaсaни Дехлaвй худ aбёте бapaфзyдaaст. Дap поёни дебочaи чилди дyвyм бaйти зеpин омaдaaст: Суууфе, ки цамъ карда, тущфест пеши ёрон, / Х,асани Алои Сицзй яке аз умедворон [6, с.52].
Бa чуз дебочaи якум чaхоp дебочaи дигap доpои чузъи мaнзyмaнд. Чузъхои мaнзyми дебочaхои дyвyмy севyмy чоpyм дap охиp омaдaaнд, ки тaвaссyти онхо Xaсaни Дехлaвй мaлфyзоти гиpдовapдaaшpо 6о истилохи «сухуф», «мaчмya», «^фзи мaтин» Ba «гyфтaи шaйх» [6, с.52, 112, 140] ифодa кapдaaст. Чузъи мaнзyми дебочaи пaнчyм, ки 6aïïrn он дap тaвсифи Низомуддини Авлиё гyфтa шyдaaст, дap бaйни дебочa водеъ шyдaaст.
Ин чо зapyp aст, ки дap 606ara истифодaи истилоххои «дебочa» Ba «чилд», ки мо дap бapобapи мaфхyми «мaчлис» хaмчyн aчзои сохтоpии мaлфyзоти мaвpиди тaддид шинохтaем, чaнд мyлохизa гyфтa ояд. Чунки мaъмyлоти ишколомезе дap ин миён 6a дaйд омaдaaст, ки он, эхтимолaн, 6a // мyaллиф нaбояд тaaллyд доштa бошaд. ^о6или
тaъкид aCT, ки мaфхyми «дебочa» ти6ди ин дaйд 6о мaфхyми «чилд» дap ду чойи <^aB0^4-ул-фуод» 6о хaм мypодиф 6a коp paфтaaнд. Дap поёни чилди чоpyм Ba дебочaи чилди пaнчyми чопи сaнгии М.Мaлик Ba нaшpи тaндехшyдaи М.^ёнй ду чyмлa омaдaaст, ки мypодиф бyдaни истилоххои мaвpиди бaхсpо тaсбит месозaд. Аз поёни чилди чоpyм:
«Тaмом шуд дебочaи чaхоpyм aз кито6и «Фaвоид-yл-фyод» биaвниллохи Ba хусни тaвфидихи. [6, с.529; 5, с.368].
Аз дебочaи чилди пaнчyм:
«Пеш aз ин чилде тaмом шyдaaст - нaбиштaи дyвоздaх сол, мyштaмил 6ap чaхоp дебочa. Акнун ин чилди дyвyм 0F03 кapдa ояд» [6, с.260; 5, с.369].
Аз мyхтaвои ин ду идти6ос чунин хyлосa мешaвaд, ки, гуё, нaвисaндa // мyaллифи мaлфyзот чaхоp чилдpо чaхоp дебочa мегуяд Ba бapобapи ин чaхоp дебочapо як чилд хисо6 мекyнaд, зеpо 6a чойи он ки гуяд, ки «чилди танчум» 0F03 мешaвaд, a3 сapшaвии чилди дyвyм хaбap медихaд. Ин чо бapои мо мaълyм нест, ки чapо чилди пaнчyм чилди дyвyм гyфтa шyдaaст. Метaвон тaхмин кapд, ки ин чо эхтимолaн ишти6охи коти6они нyсхaхои
хаттии малфузоти мавриди таддид сабаб шудааст ва аз назари М.Малик ва мунаддех М.Каёнй дур афтодааст.
Дар идомаи бахси чузъи нахустин ва хурдтарини малфузот - дебоча ба масъалаи чузъи калонтарини малфузот - чилд ва баъд аз он ба чузъхои таркибии чилд «мачлис» ва «хотима» мепардозем.
Цилд - воуиди калони сохтории «Фавоид-ул фуод». Агар малфузоти Низомуддини Авлиё бо дигар малфузот аз лихози сохтори чилд ва хачм мавриди мудоиса дарор гиранд, метавон гуфт, ки он яке аз сертаркибтарин малфузот махсуб мешавад, зеро ки он таркибан аз панч чилд фарохам омада, хар чилд шомили мачлисхои алохида аст.
Таносуби чилдхо аз лихози теъдоди мачолис ба табъу завди нависанда // муаллиф дар китобати малфузот ва чигунагии дабули малфузоти китобатшуда аз тарафи муаллиф // гуянда вобастагй дорад. Яъне Низомуддини Авлиё бо Хасани Дехлавй дар чараёни таълиф байни хам дар мавриди интихобу тахрири маводи ин ё он мачлис машварат карда, теъдоде аз мачолиси пешнависишударо барои «Фавоид-ул-фуод» баргузидаанд ва теъдодеро хазф кардаанд.
Гохе байни мачолис дар як чилд фосилаи замонй дида мешавад, ки худи нависанда // муаллиф хонандаро аз сабаби он огох месозад. Масалан, байни мачлисхои сиву хафтуму сиву хаштуми чилди чорум хашт мох фосила ва ба истилохи Хасани Дехлавй «гайбат» водеъ шудааст: «Панчшанбеи дувоздахуми мохи мубораки шаъбони санаи сабъа ъашара ва сабъу миата (717) давлати пойбус муяссар шуд баъди муддати хашт мох ва ин гайбат ба сабаби он буд, ки ба лашкари Девгир рафта шуда буд» [6, с.209-210]. Ин чо сабаби хозир нашудани Хасани Дехлавй ба мулодоти Низомуддини Авлиё ва мачолиси вай аз тарафи худи нависанда // муаллиф муайян карда шудааст. Аммо боз мавриде низ ба дайд омадааст, ки дар он муддати «гайбат» зиёдтар аст, худуди камубеш 10 мох байни чилдхои якуму дуюми малфузот фосила ё танаффус аст ва сабаби он маълум нест. Дар ин бора нависанда // муаллиф чизе ба далам надодааст. Оё дар муддати ин 10 мох ягон мачлиси ваъз нашудааст? Чй иттифоде дар ин миён руй дода аст?
Ба хар хол ин фосилахои замонй дар шаклгирии сохтори малфузот, хусусан, теъдоди мачолиси чилдхои он таъсиргузор ба хисоб меравад.
Шакл ва ацзои мацлисуои «Фавоид-ул-фуод». Мачлисхои малфузоти мавриди таддид, ки теъдодашон ба 198-то мерасад, дорои шакл ва устухонбандии хосанд. Мачлисхо, харчанд барои сабти гуфтори Низомуддини Авлиё дар сухбату мулодот бо муридон махсус гардонида шудааст, зимнан, шомили ахбори гуногуни ичтимой хам мебошад. Шакли мачлисхо ба мавзуоти мавъиза ва хитобахои гуянда // муаллиф, саволу чавоби муриду муршид ва чигунагии ахбори ичтимоии дар онхо дарчшаванда иртиботи махсус дорад. Агар мачлис дар доираи як мавзуъ махдуд шавад ва гуяндаи малфузот барои тадвияти андеша аз як надл ба надли дигар нагузарад, саволу чавоб байни ягон ширкаткунанда бо шайхи воиз сурат нагирад, хачми мачлис хам мухтасар хохад буд.
Мачлисхо шаклан аз ачзои зерин иборатанд:
1. Чузъи аввал - сарлавха ва унвони тартибии мачлис: «Мачлиси якум», «Мачлиси шасту хафтум» ва гайра. Сарлавхахо чузъи хатмии мачлисхо ба шумор мераванд, ки берун аз матни мачлис омада, шумораи тартибии онхоро дар хар як чилд ба таври алохида нишон медиханд. Вадте як чилд ба поён мерасад ва чилди нав сар мешавад, мачлисхо низ бо радами 1 огоз меёбанд.
2. Чузъи таърихи баргузории мачлис, яъне замони ба мулодоту дастбуси гуянда // муаллиф расидани нависанда // муаллиф: «Душанбеи хаждахуми мохи мухаррами санаи тисъу ъашара ва сабъу миата (719) ба саодати дастбус расида шуд» [6, с.247]; «Сешанбеи бисту шашуми мохи мухаррами санаи мазкур ба давлати дастбус расида шуд» [6, с.247].
Агар мачлисхо дар як сол доир шавад, нависанда // муаллиф як маротиба солро дар мачлиси ба ивазшавии сол ростомада зикр карда, минбаъд, барои худдорй аз такрор, онро хамчун «санаи мазкур» ба далам медихад. Ин чузъ низ чузъи хатмй дар устухонбандии мачлисхо ба шумор меравад, ки аз огозшавии матни мачлис хонандаро хабар медихад.
3. Чузъи иттилооти таридатй ё паёми ахлодии мачлис: «Сухан дар ... афтод. Фармуд, ки...»; «Хикоят дар ... уфтод. Фармуд, ки...»; Сухан дар ... уфтода буд. Бар лафзи муборак ронд, ки...». Ин таъбирхо дар огози хар чузъи иттилооти таридатй ва ё паёми ахлодй омада, онро аз ачзои дигари мачлис мутамойиз месозад. Ин чузъ чузъи асосй дар шакли мачлис буда, дорои силсилаи андарзу насихат, надлу ривоёт аз хаёти бузургони ирфон мебошад, ки онро шартан иттилооти таридатй ва ё паёми ахлодй номидем. Гохе ин гуна иттилоъ ва паёмхо пайихам меоянд. Дар ин маврид нависанда // муаллиф онхоро ба таъбирхои зерин дар доираи як мачлис ба хам меорад: «Аз ин чо фармуд, ки...»; «Баъд аз он... хикоят фармуд, ки...»; «Лахте сухан дар он уфтод, ки...», «Хоча... фармуд, ки»; «Лахте хикоят дар он уфтод, ки...», «Он гох фармуд, ки...»; «Дар ин миён хикоят фармуд, ки...»; «Нисбати ин маънй хикоят фармуд, ки...». Хамчунин, агар нависанда // муаллиф бо саволе ба гуянда // муаллиф мурочиат кунад, чузъи иттилооти таридатй ва ё паёми ахлодй силсиланок мешавад ва ин силсила сабаби афзудани хачми мачлис мегардад. Аз он ки Хасани Дехлавй худро дар мачлисхо бо калимаи «банда» ва саволашро «арзадошт» мегуяд, имтиёз кардани ин пурсишу посухи муриду муршид аз дигар силсилаи иттилоъ ва паёмхо остонтар мешавад: «Банда арзадошт кард, ки... Мулоими ин маънй хикоят кард, ки...». Дар малфузоти мавриди таддид зиёда аз 100 арзадошти нависанда // муаллиф ба дайд омадаанд ки ба хамаи онхо аз тарафи гуянда // муаллиф посух дода шудаанд.
Бояд дайд кард, ки мачлисхои «Фавоид-ул-фуод» бо мачлисхои малфузоти намояндагони дигари таридати чиштия аз лихози устухонбандй фард мекунад. Дар сохтори мачлисхои «Фавоид-ул-фуод» се чузъи фавдуззикр хаст, аммо чузъи «анчом», ки дар мачолиси «Фавоид-ус-соликин» ва «Рохат-ул-дулуб» хаст, вучуд надорад. Масалан, чузъи анчом дар поёни мачлиси якуми «Фавоид-ус-соликин» чунин омадааст: «Он гох ин сухану фавоид тамом кард, бархосту истода шуд ва дар олами тахаййур машгул гашт. Дуогу (Фаридуддин Ганчшакар-Т.А.) дар хароба мадом дошт, он чо биёмаду машгул шуд. Алхамдулиллохи ъало золика [3, с.9]. Ё дар поёни мавъизаи ба таърихи бисту панчуми мохи шаъбони санаи 655/14-уми сентябри соли 1257 дар «Рохат-ул-дулуб» ба дайд омада чузъи анчоми мачлис чунин шакл дорад:
«Он гох шайхулислом ин фавоид тамом кард, дар намоз машгул гашт. Халд ва дуогуй (Низомуддини Авлиё-Т.А.) бозгаштанд. Алхамдулиллохи ъало золика [13, с.25].
Дар поён бо идтибос овардани мачлиси аввали чилди дувум ачзои он бо радамгузорй аз ду тарафи хар як чузъ аз хам имтиёз дода мешавад:
«[1] Мачлиси аввал [1]. [2] Чахоршанбеи бисту нухуми мохи шавволи санаи тисъа ва сабъумиата [709] давлати пойбус ба даст омад[2]. [3] Сухан дар тарки мухолатати халд уфтода буд, бар лафзи муборак ронд, ки дар айёми чавонй маро бо халд нишасту бархост будааст. Пайваста дар дил кардаме, ки: «Кай бошад, ки аз миёни инхо берун оям?». Агарчи мардумони мутааллим будандй ва машгул будандй, дар бахс хам борхо нафрат дар хотир мебудй, чунонки каррот бо ёрон гуфтаме, ки: «Ман дар миёни эшон нахохам буд. Ман чанд рузе пеши шумо мехмонам!». Банда арздошт кард, ки: «Пеш аз он ки ба хидмати шайхулислом Фаридуддин, даддасаллоху сиррах-ул-азиз, пайванд шавед, ин мефармудед?» Фармуд: «Оре!» [3] [6, с.52].
Чунончи мушохида мешавад, дар ин мачлис чузъи сеюм дорои бахши саволу чавоб байни муриду муршид аст, ки он дар поёни мачлис водеъ шудааст. Чи тавре гуфта шуд, чузъи сеюм -
чузъи aсосии мaчлисхо дap бaъзе мaвоpид доpои силсилaи хикоёту pивоёт мебошaд. Теъдоди чунин мaчлисхо нисбaт 6a мaчлисхои чузъи aсосиaшон доpои як пaёми aхлодй ё иттилоъи тapидaтй зиёдтapaнд. Мaсaлaн, мaчлиси шонздaхyми чилди дуъум a3 шyмоpи чунин мaчлисхо мебошaд, ки чузъи сеюми он a3 чaхоp зеpчyзъи ди-ap ибоpaт мебошaд:
«[1]Мачлиси шонзда^ум[1]. [2]Пaнчшaнбеи шaшyми мохи мyбоpaки paмaзон, y^nara мaйоминa, сaнaи мaзкyp сaодaти пой6ус 6a дaст омaд[2]. [3х]Он py3 бaндa 6о чaнд ёpи дигapи бyзypг бaйъaте 6a тaчдид кapд. Мулоими ин хол хикоят фapмyд, ки: «Чун Рaсyл, aлaйхиссaлотy вaссaлом, aзимaти Мaккaи мyбоpaк кapд, пеш a3 фaтх Усмонpо, paзияллохy a^y, 6a pисолaт 6ap мaккиён ф^иет^. Дap ин миён 6a ^чоф Рaсyлpо, aлaйхиссaлом, хaбap paсонидaнд, ки Усмо^о кyштaнд. Рaсyл, aлaйхиссaлом, чун ин 6ишнид, сaхобapо тaлaб фapмyд Ba гуфт: «Биёед, бaйъaт 6икунед, то 6о мaккиён хapб кунем». Ёpон бaйъaт кapдaнд. Он зaмон Мyстaфо, aлaйхиссaлaвотy вaссaлом, 6ap тaнaи дapaхт тaкя кapдa 6уд. Ин 6a&baxp0 бaйъaтyppизвон гуянд. Дap ин миён сaхобaе, ки yp0 И6ни Укуъ гyфтaндй, у биёмaд Ba бaйъaт кapд. ПaЙFaмбap, aлaйхиссaлом, фapмyд, ки: «Ту пеш a3 ин бaйъaт нaкapдaй?» Гуфт: «Ё Рaсyлaллох, кapдaaм, ин соaт 6оз 6a тaчдид бaйъaт мекyнaм». ПaЙFaмбap, aлaйхиссaлом, yp0 дaсти бaйъaт дод. Бaъд a3 он хочa, зaкapaхyллохy билхaйp, фapмyд, ки: «Ин тaчдиди бaйъaт a3 он чо aст» [3i].
[32]Бaъд a3 он фapмyд, ки: «Агap мypиде хохaд, то 6a тaчдид бaйъaте кyнaд Ba шaйх X0зиp нaбошaд, чомaи шaйх пеш нихaд, 6о он чомa бaйъaт кyнaд. Дap ин миён фapмyд, ки aчaб нaдоpaм, ки шaйхyлислом Фapидyддин, дaддaсaллохy сиppaх-yл-aзиз, боpхо хaмчyнин кapдa бошaд Ba мaн хaмчyнин мекyнaм» [32].
[33]Лaхте сyхaн дap хусни эътидод уфтод. Фapмyд, ки: «Мaн a3 шaйх Рaфеъидцин, ки шaйхyлисломи Авaдх 6уд, шyнaвидaм. У гуфт, ки мapо дapобaтие 6уд, ки у мypиди хочa Ачaли Шеpозй бyдaaст, paхмaтyллохи aлaйхи. Вaдте он мypидpо 6a иттихоме гиpифтaнд Ba дap мaъpaзи дaтл овapдaнд. Сaйёфе, ки yp0 гapдaн хост зaнaд, yp0 хaмчyнон 6иистонид, ки pyи у чони6и диблa бошaд. Мypид хост, ки pyй чони6и диблaи худ кушд. Мaгap дap он чихaт гypи пиpи у пaси пушти у мешуд. Бapфaвp pyй суи гypи пиpи худ кapд. Сaйёф гуфт, ки: <^ap ин мaхaл pyй чони6и диблa 6ояд кapд. Ту чapо pyй гapдонидй?» Мypид гуфт: «Мaн pyй суйи диблaи худ кapдaм, ту дap коpи худ 6ош!» [33] .
[34]Аз нисбaти ин хикоят фapмyд, ки: «Мaн вaдте дap сaфap бyдaм. Рузе дap мaнзили дapозе paнч дщдам. Агapчи сaвоp бyдaм, тaшнaгй aсap кapд. Бap лaби обгиpе paсидaм. Аз aсп фypyд омaдaм Ba хостам, то дaдpе о6 бapгиpaм Ba бихypaм. Дили мaн сaбyкй овapд Ba сaфpо F0либ шуд. Дap он хол ки 6ехуд мешyдaм, хaмин 6ap зaбони мaн меомaд, ки шaйх! шaйх! Бaъд a3 он соaте 6a хуш 6оз омaдaм. АлFapaз, бaъд a3 он мapо вyсyде тaмом шуд 6ap одибaти коpи худ, ки дap хотимaти коp хaм умеди он бошaд, ки ин гас 6ap ёди эшон биpaвaд. Иншоaллохи тaъоло» [6, с.73-74] [34].
Аз мyхтaвои чузъи сеюм бapмеояд, ки дap он силсилaи иттиллоти raptara дap мaсъaлaи бaйъaт Ba тaчдиди он, эътидоди мypид 6a мypшид дap 4 зеpчyзъ мaтpaх Ba зимшн хaллy фaсл гaштaaст. Ин мaсъaлaхо дap yстyхонбaндии мaчлиси мaзкyp нaдши мухим бозидa, a3 гyяндa // мyaллиф бaёни мaтолиби 6a хaм aлодaмaнди пaйихaмpо тaдозо кapдaaнд. Шyнидaни чунин мaтолиб нaвисaндa // мyaллифpо 6ap он водоштaaст, ки онхоpо пaйихaм 6a дaлaм овapaд.
Тaхлилy бappaсихои тaчзиявии фaвд со6ит месозaд, ки сохтоpи «Фaвоид-yл-фyод», 6о он ки 6a нaзap хеле содaвy одй метобaд, дap a^ хеле мypaккaб Ba дaбaтбaдaбaт aCT. Сохтоpи ин aсappо дебочa Ba чилд тaшкил медихaд, ки дap нaвбaти худ ин ду мaфхyми созмондихaндaи шaкл 6оз 6a чузъхои дигap тaдсим мешaвaнд.
Дебочахо бо вучуди хурдии хачм сохти ба худ хосро доранд, ки дар холи тахлили тачзиявй вазифахои онхо дар шаклпазирии устухонбандй ва чузъхои сохтории дигари «Фавоид-ул-фуод» имконпазир мегардад.
Бузургтарин вохиди сохтори ин асар чилд ба хисоб рафта, он низ дар навбати худ дорои шакли таркибии вижа мебошад, ки аз мачмуи мачлисхо ташаккул меёбад. Мачлисхо низ аз ачзои хоса таркиб ёфта, чунончи, тахлили тачзиявй нишон дод, чузъи сеюми мачлис чузъии асосй буда, он аз силсилаи надлу ривоят ва андарзу хикмат иборат мебошад.
Тахдидот, ки дар заминаи тахдиди жанри дар адабиётшиносй, хусусан, назарияи наср, нав эътирофшудаи малфузот дар мисоли «Фавоид-ул-фуод» сомон пазируфт, тарзу равиши тахлилхои назариявии он барои таддиди малфузоти бозмондаи адабиёти чиштия, ки ба чуз асари таълимии хаммуаллифии мазкур, хануз ба омузиши алохидаву густарда фаро гирифта нашудаанд, судманд хохад омад.
Хасани Дехлавй хамчун шоир ва як нависандаи сохиби сабки инфиродй на танхо ба гирдовариву китобати "Фавоид-ул-фуод"-Малфузоти рухафзои, ба давле, баландовозатарин авлиёи шибхи дораи Хинд Низомуддини Авлиё ноил омадааст, хамчунин дар тахдидот бо таълифи асари муаллифии "Мухх-ул-маъонй" ва "Марсияи мансур" дар суги Султон Мухаммад Крони маъруф ба «Хони Шахид», ки бо насри мусаччаъи саъдиёна таълиф ёфтааст, хунари нависандагияшро нишон додани вай хама дар як чо барои офаридани симои адабии Хасани Дехлавй фарохам оварда шуда, аз хар чихат бо диди нав такмил ёфтааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Анис-ул-арвоу [Матн]: Малфузоти Хоца Усмони Хорунй. Цамъкардаи Муъинуддин расами Сицзй [чопи сангй; №1883 Китобхонаи Донишгоуи Торонто]—Лакунав: Матбааи Хофиз Хасан Махмуд, соли табъ номаълум.- 48 с.
2. Асрор-ул-авлиё [Матн]: Малфузоти Хоца Фаридуддини Ганцшакар. Цомеъ/гирдоваранда: Бадруддин Исуоц [Нусхаи хаттии №18977 Китобхонаи мацлиси Шурои исломй]. Соли китобат номаълум.— 119 барга
3. Бахтиёри Кокии Ушй, Кутбуддин. Фавоид-ус-соликин [Матн]: Малфузот. Гирдоварии Фаридуддини Ганцшакар. Чопи сангй.-Лоуур: Матбааи Аллоууламир, 1330.- 38 с.
4. Далел-ул-орифин [Матн]: Малфузоти Хоца Муинуддин Хасани Сицзй. Мураттабаи Кутбуддин Бахтиёр Кокии Ушй [чопи сангй; № 455978 Китобхонаи Мацлиси Шурои исломй]—Лоуур: Матбааи исломия, 1303/1925—68 с.
5. Дехлавй, Хоца Хасан. Фавоид-ул-фуод [Матн]: Малфузоти Хоца Низомуддини Авлиёи Бадоунй. Тасуеуи Мууаммадлатиф Малик. Ба кушиши Муусин Каёнй. -Теурон: Равзана, 1377.- 348 с.
6. Деулавй, Хоца Хасан. Фавоид-ул-фуод [Матн]: Малфузоти Хоца Низомуддини Авлиёи Бадоунй. Бо тасуеу, муцаддимаву уавошй ва фауориси Мууаммадлатиф Малик. -Лоуур: Матбаи илмй, 1386/1966.- 12 с. [муцаддима] + 464 с.[матн]
7. Деулавй, Хасан. Мунтахабот. Тартибдщандагон: М.Бацоев, Л.Саломатшоева.-Душанбе: Ирфон, 1965. - 328 с.
8. Деулавй, Шайх Амир Хасан Алои Сицзй. Мухх-ул-маъонй [Матн]: Тауия, тасуеу ва пешгуфтори Озармидухт Сафавй. -Алигару: Инштишороти Институи тауцицоти форсии Донишгоуи Алигару, 2007.- 105 с.
9. Деулавй, Хасан Сицзй. Девон [Матн]: Тауия, тасуеу ва муцаддимаи Мавлавй Масъуд Алии Маувй. -Хайдаробод: Иброуимия, 1352.- 112 с. [Муцаддима ва замимаи Муцаддима]- 623 с. [матни девон]+ 6 с. [галатнома] - 760 с.
10.Деулавй, Шайх Абдулуац Мууаддис. Тазкираи мусаннифини Деулй [Матн]: Аз ибтидои фатуи ислом то мунтауои алфа ошира. Ба саъйу эутимом ва тавзеуоти Хаким Саййид Шамсуллоуи Цодирй. - Хайдаробод: Матбаъаи таърих, 1930. - 20 с. [муцаддима] - 52 с. [матни асосй] - 72 с.
11.Кирмонй, Мууаммад Муборак Алавй [Амири Хурд]. Сияр-ул-авлиё [Матн]: Чопи сангй.-Деулй: Матбаи Мууибби Хинд, 1302/1885.-596
12.Мифтоу-ул-ошицин [Матн]: Малфузоти Насируддин Маумуди Чарогдеулй. Гирдоварии Абдулауад Мууаммад [чопи сангй; №2-19416. Китобхонаи Миллии Эрон].-Деулй: Матбааи Муцтабой, 1309/1892.-28 с.
13.Роуат-ул-цулуб [Матн]: Малфузоти Фаридуддини Ганцшакар. Муаллафаи Низомуддини Авлиё [чопи сангй; Китобхонаи Мацлиси Шурои исломй].-Деулй: Матбааи Муцтабой, 1309/1892. -68 с.
14.Фавоид-ул-фуод [Матн]: Малфузоти уазрати Хоца Низомуддини Авлиё / Гирдоваранда: Амир Хасан Алои Сицзй. Бо тасуеуу тавзеуоти Тавфиц Субуонй. -Теурон: Муассисаи интишороти «Ирфон», 1390/2011.- 348 с.
15.Бацоев Мууаммадвафо. Хаёт ва эцодиёти Амир Хусрави Деулавй [Матн]: Монографияи илмй. -Душанбе: Дониш, 1975. -280 с.
16.Брагинский, Иосиф Самуилович. Очерки из истории таджикской литературы [Текст] /Иосиф Самуилович Брагинский.-Сталинабад; 1959.-452 с.
17.Зарринкуб, Абдулуусайн. Дунболаи цустуцу дар тасаввуфи Эрон [Матн]. -Теурон: Амири Кабир, 1380. -412 с.
18.История персидской и таджикской литературы [Текст]: Под редакцией Яна Рипка; Перевод с чешского: Н. А. Кондрашова и П. А. Клейнер; Редактор и автор предисловия: И. С. Брагинский. Москва: Издательство «Прогресс», 1970, 440 стр.
19.Нуъмонй, Шиблй. Шеър-ул-Ацам [Матн]/ Цилди севум, чауоруму панцум. - Душанбе: ДДОТ, 2016. - 576 с.
20.0риё, Fуломалй. Тарицаи чиштия дар Хинду Покистон ва хадамоти пайравони ин тарица ба фаруанги исломиву эронй [Матн]. - Теурон: Заввор, 1365. - 260 с.
21.Садорангонй, Харумал. Порсигуёни Хинду Синд [Матн]. - Теурон: Инштироти Бунёди Эрон, 2435 шоуаншоуй. - 300 с.
22. Салимов Носирцон. Маруалауои услубй ва тауавввули анвоъи наср дар адабиёти форсу тоцик [асруои 1Х-ХШ] [Матн]. - Хуцанд: Нури маърифат, 2002.- 400 с.
23.Саломатшоева Л. З. Хасан Дехлеви и символика его газелей [Текст]: автореф. дисс... д-ра филологических наук в форме науч. докл. - Душанбе, 1999. - 70 с.
24. Саломатшоева Л.З. Философская лирикаХасана Дехлави [Текст].- Душанбе, 1986. - 70 с.
25.Сафо, Забеууллоу. Таърихи адабиёт дар Эрон ва дар цаламрави забони форсй [Матн]: Цилди севум. Бахши дувум. Чопи уафтум.- Теурон: Интишороти Фирдавс, 1369. - аз с. 705 то с. 1396
26. Сафо, Забеууллоу. Ганцинаи сухан [Матн]: Порсинависони бузург ва мунтахаби осори онон. Цилди 5. Аз Сироци Урмавй ва ИмодуддинМаумуд. - Теурон: Амири Кабир, 1363.-284 с.
27.Субуонй, Тавфиц. Нигоуе ба таърихи адаби форсй дар Хинд [Матн].- Теурон: Интишороти дабирхонаи Шурои густариши забон ва адаби форсй, 1377. - чиуил с. [муцаддима] + 724 с. - 764 с.
28. Саломатшоева Л.З. Хасани Деулавй [Матн]: Энциклопедияи адабиёт ва санъати тоцик. Ц.3.-Душанбе: СИЭМТ, 2004.- С.455.
29.Фаруанги забони тоцикй [аз асри X то ибтидои асри XX] [Матн]. Иборат аз ду цилд. Дар зери таурири М.Ш. Шукуров, В.А. Капранов, Р. Хошим, Н.А. Маъсумй. - Москва: Советская энциклопедия, 1969. Цилди 1. - 952 с.; цилди 2. - 952 с. 426.
30.Деухудо А. Лугатнома [Матн] / А. Деухудо // Зери назари Мууаммад Муин ва Саййидцаъфари Шауидй. - Теурон: Донишгоуи Теурон, 1377. Муцаддима. - 573 с.
REFERENCES:
1. Anis-ul-arvoh [Text]: Khoja Usmon Horuni 's Collection of Sayings. Collected by Mu'inuddin Hassan Sijzi [lithograph; №1883 Toronto University Library]. - Lucknow: Hofiz Hasan Mahmud printing-house. The year ofpublication is unknown. - 48 pp.
2. Asror-ul-Avliya [Text]: Khoja Fariduddin Ganjshakar's collection of sayings: collected and prepared by Badruddin Ishaq [Handwritten copy №18977 Islamic Council Assembly Library]. The year of publication is unknown. - 119 pp.
3. Bakhtiyori Kokii Ushi, Qutbuddin. Favoid-us-Solikin [Text]: Fariduddin Ganjshakar's collection of sayings. Lithograph. - Lahore: Allohulamir printing-house, 1330 hijra. - 38 pp.
4. Dalel-ul-orifm [Text]: Khoja Muinuddin Hassan Sijzi's collection of sayings. Compiled by Qutbuddin Bakhtiyor Kokii Ushi [lithograph; No. 455978 Islamic Council Assembly Library. - Lahore : Islamic printing-house, 1303/1925. - 68 pp.
5. Dehlavi, Khoja Hasan. Favoid-ul-Fouad [Text]: Khoja Nizomuddin Avliya Badouni's collection of sayings. Corrected by Muhammad Latif Malik and edited by Muhsin Kayoni. -Tehran: Ravzana, 1377. - 348pp.
6. Dehlavi, Khoja Hasan. Favoid-ul-Fouad [Text]: Khoja Nizamuddin Avliya Badouni's collection of sayings: revised, introduced and commented by Muhammad Latif Malik. -Lahore: Scientific printing-house, 1386/1966. - 12 p. [introduction] + 464 p. [text]
7. Dehlavi, Hassan. Collection of compositions. Compiled by M.Baqoev, L. Salomatshoeva. -Dushanbe: Cognition, 1965. - 328pp.
8. Dehlavi, Sheikh Amir Hasan Alo Sijzi. Muhkh-ul-ma'oni [Text]: Compiled revised and introduced by Ozarmidukht Safavi. -Aligarh: Persian Studies of Aligarh University publishing-house, 2007. - 105pp.
9. Dehlavi, Hasan Sijzi. Devon [Text]: compiled, revised and introduced by Mavlawi Masoud Ali Mahvi. - Hyderabad: Ibrahimiya, 1352.- 112 p. [Introduction and Appendix]- 623 p. [devan text]+ 6 p. [error] - 760 pp.
10.Dehlavi, Sheikh Abdulhaq Muhaddis. Anthology of Delhi composers [Text]: From the beginning of the conquest of Islam to the alpha groups: under the editorship of Hakim Sayyid Shamsulloh Qadiri. - Hyderabad: History printing-house, 1930. - 20 p. [introduction] - 52 p. [main text] - 72 pp.
11.Kirmoni, Muhammad Muborak Alavi [Small Amir]. Siyar-ul-Avliya [Text]: Lithograph. -Delhi: Muhibbi Hindi printing-house, 1302/1885. - 596pp.
12.Miftoh-ul-oshiqin [Text]: Nasiruddin Mahmud Charoghdehli's collection of sayings: prepared by Abdulahad Muhammad [lithograph; No. 2-19416. Iran National Library]. -Delhi: Mujtaboi printing-house, 1309/1892. - 28 pp.
13.Rohat-ul-qulub [Text]: Malfuzot Fariduddin Ganjshakar. By Nizamuddin Awliya [lithograph; Islamic Council Assembly Library]. - Delhi: Mujtaboi printing-house, 1309/1892. - 68 pp.
14.Favoid-ul-fouad [Text]: Hazrat Khoja Nizomuddin Avliya's collection of sayings / edited by Amir Hasan Aloi Sijzi. Corrected and enlarged by Tavfiq Subhoni. - Tehran: Cognitio, 1390/2011. - 348 pp.
15.Baqoev Muhammadvafa. Amir Khusravi Dehlavi1s life and creations [Text]: Scientific monograph. - Dushanbe: Knowledge, 1975. - 280pp.
16.Braginsky, Iosif Samuilovich. Essays from the history of Tajik literature [Text] / Iosif Samuilovich Braginsky. - Stalinabad, 1959. - 452 pp.
17.Zarrinkub, Abdulhusain. Searching in Iranian Sufism [Text]. -Tehran: Great Amir, 1380 hijra. - 412 pp.
18.The history of Persian and Tajik literature [Text]: Edited by Yana Ripka. Translated from Czech N.A. Kondrashova and P. A. Kleiner / under the editorship of I.S. Braginsky. -Moscow: Progress, 1970. - 440pp.
19.Numoni, Shibli. She'r-ul-ajam [Text] /The third, fourth and fifth volumes. - Dushanbe: TSPU, 2016. - 576pp.
20.0riyo, Ghulomali. Chishti method in India and Pakistan and the services offollowers of this method to Islamic and Iranian culture [Text]. - Tehran: Zavvor, 1365 hijra. - 260 pp.
21.Sadorangoni, Harumol. Persian speakers of Indo-Sindh [Text]. - Tehran: Institute of Iran Foundation, 2435 Shohanshohi. - 300 pp.
22.Salimov Nosirjan. Stylistic stages and the evolution of prose types in Persian-Tajik literature [IX-XIII centuries] [Text]. - Khujand: Light of Enlightenment, 2002. - 400 pp.
23.Salomatshoeva Lola Zarifovna. Hasan Dehlavi and the symbolism of his ghazals [Text]: synopsis of doctoral dissertation on Philology. - Dushanbe, 1999. - 70 pp.
24.Salomatshoeva Lola. Philosophical lyrics by Hassan Dehlavi [Text] / Scientific work. -Dushanbe, 1986. - 70 pp.
25.Safo, Zabihulloh. The history of literature in Iran and in the territory of Persian [Text]: The third volume. The second part. The seventh edition. - Tehran: Firdavwsi publishing-house, 1369. - PP. 705-1396.
26. Safo, Zabihulloh. The treasure of speech [Text]: Great Persian writers and their selected works. V.5. From Siroj Urmawi and Imoduddin Mahmud. - Tehran: Great Amir, 1363 hijra. - 284pp.
27.Subhoni, Tavfiq. Some views on the history of Persian literature in India [Text].- Tehran: Council for the Development of Persian Language and Literature Publishing-House, 1377. -forty p. [introduction] + 724 p. - 764 pp.
28.Salomatshoeva Lola. Hasan Dehlavi [Text]: Encyclopedia of Tajik literature and art. V.3. -Dushanbe: SIEMT, 2004. - 455 pp.
29.Tajik language dictionary [from the 10th century to the beginning of the 20th century] [Text]: in two volumes / under the editorship of M.Sh. Shukurov, V.A. Kapranov, R. Hoshim, N.A. Ma'sumi. - M. : Soviet Encyclopedia, 1969. V.1. - 952p.; V.2. - 952pp.
30.Dekhudo A. Dictionary. [Text] /A. Dehkhuda // under the editorship of MuhammadMuin and Sayyidjafar Shahidi. - Tehran: Tehran University, 1377 hijra. Introduction. - 573pp.
