CC BY
7
Пулотов Назирчон Набщонович,
н.и.ф.,дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцик МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров" (Тоцикистон,Хуц анд)
Пулатов Назирджон Набиджонович, к.ф.н, доцент кафедры таджикской классической литературы ГОУ «ХГУ имени акад.Б.Гафурова» (Таджикистан,Худжанд)
PulatovNazirdjoh Nabidjonovich, candidate of philological sciences, associate professor of Tajik classic literature department of SEI «KSU after acad. Bobojon Gafurov» (Tajikistan, Khujand), E-mail:pulotovnn 1973@ mail. ru Вожщои кадидИ: сарчашмаи мухими адаби, Бадоунй, "'мунтахаб-ут-таворих", шоирон, адабиёти форсизабониХиндустон, асари таърихи
Дар макола цанбаи адабиву тазкиравии «Мунтахаб-ут-таворих»-и Абдущодири Бадуни бо мисощои мушаххас нишон дода шуда, макоми он ба сифати сарчашмаи мухимми адаби нишон дода шудааст. Цайд карда мешавад, ки Бадоуни аз донишмандони пуркори охири асри XVI буда, бо осори арзишманди худ дар ривоцу равнаки адабтиёти форсизабони Хиндустон сахми беназир гузошта, сабки хоси баён дорад. Дар макола доир ба цилди сеюми асари таърихии Бадоуни «Мунтахаб-ут-таворих» ищори назар шуда, муаллиф дар бораи хакимону олимон ва шоирон маълумоти цолибу тозае додааст, ки дар китобхои дигари таърихи чунин иттилоот дида намешавад. Аз ин ру, иттилои муаллифи китоб беахамият нест ва дар омузиши адабиёти форсизабони Хин матолиби муфид дорад.
Ключевые слова: важный литературный источник, Бадоуни, «мунтахаб-ут-таворих»поэты, индийская персоязычная литература, историческое сочинение
В статье на основе конкретных примерах показан литературное значение («Извлечение из историй») Абду-л Кадира Бадауни и предоставлен как важный литературный источник.Отмечается, что Бадауни продолжает традиции энциклопедии и обладает особым стилем выражения. Подчеркивается, что в третьем томе исторического труда Бадауни -«Извлечение из историй» автор дал интересные и новые сведения о мудрецах, ученых и поэтах, которых нет в других книгах. По мнению автора статьи информация автора книги не лишена значения и является полезным материалом при изучения персоязычной литературы Индии.
Key words: important literary source, Badaoni, «<Muntakhab-at-taworikh»,poets, Indian Persian literature, historical composition
This article shows the narrative aspect of «Muntakhab-at-taworikh» (Extraction from stories) by Abdu-l Qadir Badaoni with specific examples and is provided as an important literary source. Badaoni continues the tradition of the encyclopedia and has a distinct style of expression. In the article, in the third volume of Badaoni's historical work - «Muntakhab-at-taworikh» (Extraction from stories), the author gave interesting and new information about sages, scientists and poets, which are not found in other books. Therefore, the information of the author of the book is considered as significant and is a useful material in the study of the Persian-language literature of India.
Адабиёти форсизабони Хиндустон таърихи тулонй ва ганй дошта, дар он сарчашма^ои таърихию адабии судманде мавчуданд, ки онх,о фарогири вок;еа ва хдводиси сиёсию ичтимой буда, доир ба хдёту фаъолият ва осори шуаро, удабо, шайхону донишмандон, мачлисх,ои адабй ва адибони чудогона ахбори чолиб медихднд. Тазаккур бояд дод, ки онх,о дар рушду такомули адабиёти форсизабон дар ин хиттаи сарсабзу хуррам хидмати арзандаеро ба субут расонида, дар замони мо барои тахдщи таърихи адабиёти форсизабони шибхи цораи Хднд кумак менамояд.
Дар радифи тазкирахову, донишномахо даххо кутуби таърихии асри XVI, аз цабили "Бобурнома", "Хумоюннома", "Акбарнома", "Чдхонгирнома", "Мунтахаб-ут-таворих", "Таърихи Алфй", "Маосири Рахимй" хамчун сарчашмаи адабй хидмат менамоянд. Дар онхо
DOI:10.51844-2077-4990-2023-3-229-236
АРЗИШИ АДАБИИ ЦИЛДИ СЕЮМИ «МУНТАХАБ-УТ-ТАВОРИХ»- И БАДОУНЙ
ЛИТЕРАТУРНОЕ ЗНАЧЕНИЕ ТРЕТЬЕГО ТОМА «МУНТАХАБ-УТ-ТАВОРИХ» БАДОУНИ
THE LITERARY SIGNIFICANCE OF THE THIRD VOLUME «MUNTAKHAB-AT-TAWORIKH» OF («AN EXTRACT FROM HISTORIES») BADAONI
цатор масоили норавшани адабиёт, ишорахо аз лахзахои алохидаи шуаро ва осори суханваронро пайдо кардан мумкин аст.
Шоёни зикр аст, ки «Мунтахаб-ут-таворих»-и асари донишманд, тарнумон ва муаррихи дарбори Акбаршох (1556-1605) Абдулцодир ибни Мулукшох ибни Хомиди Бадоунй аз нумлаи мухимтарин маъхази адабй ва гаронбахои таърихй дар шибхи цораи Хинд махсуб ёфта, ронеъ ба олимону суханварони мумтози ахди Чалолиддин Мухаммад Акбаршох, ки эшонро ба корхои махсуси девонию дарборй маъмур медошт ва дар пешрафту тарациву вусъату устувории хукумату салтанат суде гузоштаанд, маълумот додааст.
Бадоунй аз шахсиятхои сохибэхтирому бонуфузи дарбори Акбаршох ва махсуб ёфта, шархи холи у «Мунтахаб-ут-таворих» ба тафсил зикр гарида, [6.,н.3], табъи шоирй дошта, «Цодирй» тахаллус мекардааст [16,с.1252].
Маълум аст, бо рохбарй ва иштироки Абдулцодири Бадоунй аз забони санскрит якчанд китоби цадими хиндй, аз цабили «Махабхарата», «Рамаяна», «Бахр-ул-асмор», «Таърихи Кашмир», «Синкхосинтабасй» («Номаи хирадафзо»), «Катхасаритасагара» ба забони форсй-тоникй удаанд, тарнума шудаанд. Хамзамон, Бадоунй аз забони арабй аходиси набавиро бо номи «Китоб-ул-аходис» соли 978/1570 ба форсй- тоникй тарнума карда, нусхаеро аз он ба Акбаршох эхдо намуда, тарнумаи «Муънам-ул-булдон»-и Ёцути Хамавиро дар соли 999/1591 ба поён расонидааст [6,9,с.359; 17,с.320].
Дар хаммуаллифй бо дигар нависандагону уламо чанд китоби хиндиро ба форсй-тоникй тарнума намудааст, ки яке аз он китоби маъруфи хиндувон «Махдбхдрата» махсуб меёбад [14,с.280-285]. Ин асар бо дастури Чалолуддин Акбар тарнума шуда, соли 1582 бо номи «Размнома» анном пазируфтааст [9, с.359; 17,с.320].
Fайр аз тарнумаи «Махабхарата» Бадоунй соли 1584 ба тарнумаи «Рамаяна» ва "Чомеъ-ут-таворих"-и Рашидаддини Файзуллох маъмур гашта, дар радифи дигар донишмандони ахди хеш дастнамъона бо супориши Акбар дар таълиф ва тарнумаи «Таърихи алфй», ки оид ба таърихи ислом аст, ширкат доштааст.
«Мунтахаб-ут-таворих» бо номи «Таърихи Бадоунй» низ дар байни ахли улум ва тахциц маъруфият дошта, таърихи Хиндустонро аз огози салтанати Fазнавиён, то замони зиндагии муаллиф (солхои 90 асри XVI) дар бар гирифта, мусанниф онро дар байни солхои /1590-1595-96 таълиф намудааст ва он инъикоскунандаи фархангу маданияти Хинд буда, ба гуфтаи Тавфиц Субхонй «...нахустин таърихифорсииХ,индаст» [4,с.7].
Асар аз муцаддима, 9 табацаю хотима иборат буда, дарбаргирандаи матлабе пиромуни сулолахои Fазнавиён, Fуриён, Fуломон, Хилниён, Туглуциён, Лудиён, Суриён, Темуриён аз Бобур то Хумоюн ва Чалолиддин Акбар буда, муштамил бар се муналлад аст.
Лозим ба зикр аст, ки охирин чопи сангии ин асар ба солхои 1868 рост меояд, ки дар Калкутта ба тасхехи Уиллям Носулис ва Муншй Ахмад Алии Сохиб ва эхтимоми Каптон Сохиб Мавсуф ба вунуд омадааст. Хамчунин, соли 1379 х./1959 милодй асари мазкур бо нигохдошти тасхехи цаблии худ, аммо бо муцаддимаи Тавфиц Субхонй дар Техрон ба табъ расидааст.
Чилди аввали «Мунтахаб-ут-таворих» фарогири муцаддима, ки бо хамди Худованду наъти хазрати Паёмбар (с) ва хулафои рошидин, фоидаи илми таърих огоз ёфта, дар он воцеаву хаводиси марбут ба адвори гуногуни ислом, футухоти мусалмонон дар Хиндустон (аз Носируддин Сабуктегин то Хумоюнподшох-Н.П.) ва рухдодхои ин сарзамини афсонавй то нулуси Чалолиддин Акбаршох бо сабаби таълифи асар ва нух табацаи таърихй: таърихи Хинд аз Сабуктегин то Хусрави мулук, таърихи Fуриён (1186-1206, таърихи Fуломон (1206-1290), таърихи Хилниён (1290-1320), Туглуциён (1320-1413), Саййидон (1414-1451), Лудиён (1451-1526), Темуриён (давраи аввал аз Бобур то ихрони Хумоюн аз Дехлй ва воцеа ва ходисахои давраи бозгашти Хумоюн то чихилумин соли салтанати Акбаршох зикр ёфтаан [6].
Чилди дуюми «Мунтахаб-ут-таворих» ба баёни ахволи чихилсолаи Акбаршох ибтидо ёфта, бо номи «Зикри цулуси Цалолуддин Мухаммад Акбарподшох, бар сарири%арири салтанат» огоз ёфта, ба воцеахои он давр бахшида шудааст. Ин цисмат барои омузиши ахволу зиндагии Акбаршох басо пурарзиш аст, зеро дар он воцеаву ходисахои сиёсию интимоии замони салтанати Акбар, аз нумла тарици хукумати Акбар, андешаи динию мазхабии шоху шохзодагон ва мансабдорони воломацом, эноди дини навини Акбар ва чигунагии он, муносибати дарбориён бо адёни Акбарй ва гайра бисёр муъназу дациц ва баъзан муфассалтар баён карда шуда, тадцицоти алохидаро талаб менамояд [5].
^илди сеюми «Myнтaxaб-yт-тaвopиx» як нaвъ тaзкиpaи чудоготаю мyстarçил бyдa, мyхимтapин бaxши китоб бa шyмop paфтa, дap он мaълyмoти бисëp муФид дap xyсyси шapхи холи шaйxoн, дoнишмaндoн вa олимону aдибoни aхди Aкбap oвapдa шyдaaст. Myaллифи aсap oнpo мувофщи сyннaти тaзкиpaнигopй иpoa нaмyдa, сaъй кapдaaст, ки мaълyмoти чолибу xoтиpмoн пешниход нaмoяд.
Ин мyчaллaд шомили 4op rçисмaт бyдa, дap OFOЗ мyaллиф пиpoмyни 38 тaн aз мaшoиxи ^инд, aмсoли ^oтaми Сунбулй, Шaйx Бypхoн, Шaйx Myхaммaд ^нбуи Сунбулй, Шaйx Фaxpиддин, Шaйx Caлими Чиштй, Шaйx Myхaммaд Кaлaндapи Лaкx,нaвй, Вaчехyддини Aхмaдoбoдй, Абдуллох Hиëзи Capхиндй, Шaйx Pyкниддин, Шaйx Абдуллохи Бaдoyнй, Шaйx Абдулвохиди Бaлгиpoмй, Шaйx ^aмзaи Бaлгиpoмй вa Faйpa хapф зaдa, эшoнpo мyappифй нaмyдaaст. Боиси тaзaккyp aст, ки мyсaннифи aсap дap бopaи aксapи мaшoиx мaълyмoти мyфaссaл oвapдaaст. Maсaлaн, дap бaëни шaйx Myхaммaд Kaнбyи Сунбулй чунин меoвapaд: «... aз силсилaи цод^ия бyдa, соуиби зaв^ç вa вщд буд, овози xym дошт вa ... дap aвoили цо тсби улумизо^и^м. нaмyдa, дap сaнaи975;. paxr бa дopyлвисoлкaшидa» [6,с.7].
Ё, дap бopaи ^ŒMx Caлими Чиштй гyфтa, « ... aслиy aз Деули aer, aзpoo;иxymrnl вa rapü ду 6op aз диëpиХинд бa Pyм, Бazдoдвa Шом вa дигap билод eaфap кapдa, дap вaççrибa Maккaи мyaззaмa paeидa» [б,с.10].
Чдлолуддин Aкбapшoх бa эx,тиpoми ин Шaйxи бyзypг номи писapи xyдpo Caлим мегyзopaд. Шoхзoдa Caлим 17-уми paбеyлaввaли соли 977 х. /15б9 м. дap мaнзили Шaйx Caлими Чиштй дap шaхpи Cикpй бa дyнë oмaдaaст, ки нисбaт бa ин pyйдoди тaъpиxй вaзиpи aхди Aкбapшoх- Aбyлфaзли Алломй дap aсapи гapoнapзиши xyд - «Aкбapнoмa» мaълyмoти чолиб oвapдaaст [12,с.242].
Бaъдaн poчеъ бa б9 тaн aз фyзaлoи он дaвpa, ки «чомеи aвpoк;и aксap эшoнpo мyлoзимaт кapдa», бa мoнaндaи Maвлoнo Абдуллох Cyлтoнпypй, Шaйx Myбopaки Hoгypй, Козй Хусейни Ичмиpй, Mиp Aбдyлaтифи Кдзвинй, Шaйx Хусейни Бaдaxшй, Козй Чдлолуддини Myлтoнй, Шaйx Aбдyлнaбй Caдpyлсyдyp, AбдyлFaнии Бaдoyнй, Шaйx Aбдyлхaк;к;и Дехгавй, Maвлoнo Aбдyлшyкypи Лoхypй, Maвлoнo Hypиддин Myхaммaди Tapxoн вa aмсoли онон хapф зaдaaст.
Maсaлaн, дap aтpoфии Шaйx Myбopaки Hoгypй, кдйд менaмoяд, ки aз yлaмoи кaбиpи pyзгop бyдa, дap тaк;вo вa тaвaккaл мумтози aбнoи зaмoн вa xaлoик;и дaвpoн aст. Бaдoyнй меoвapaд, ки «...илми шеъp вa мyaммo, xyeyeaн raeaввyфpo бap xилoфи yлaмoи Хинд xyб вapзидa..» [б,с.51]. Дap бopaи 15 тaн aз хaкимoни мaъpyфи он зaмoн бa мисли Хдким Aбдyлфaтхи Гелонй, Хдким Mисpй, Хдким Лутфуллохи Гелонй вa дигapхo бa тaвpи мyxтaсap сyxaн poндa, сипaс, п^омуни oсopи б7 тaн шoиpoи pyзгopи xyд бa тaвpи иxтисop мaълyмoт oвapдaaст.
Бояд в^йд нaмyд, ки мyсaннифи aсap дap зикpи шaйxoнy дoнишмaндoн оид бa мaсъaлaхoи пaихaм ëдoвapй нaмyдaни онхо тapтиби мyaйянpo pиoя нaкapдaaст. Хднгоми зикpи шyapoи aхди Aкбapшoх aввaл дoиp бa мaликyшшyapoи aхди Aкбapшoх - Faзoлии Maшхaдй, сипaс оид бa pyзгop вa oсopи Косими Koхй, Xo^a Х^усейни Mapвй, Косим Apслoн, Oтaши Кaндaхopй, Aшpaфxoни Mиpмyншй, Aмиp Козии Aсиpй, Mиp Имомй, Mиp Ш^иф Амони Исфaхoнй, Козй Aхмaд Faффopи Кaзвинй, Ашкии Кумй, Ё^ути Анисй, Myrao Faнии Аминй, Aбтapи Бaдaxшй, Киличxoни Улфaтй, Улфaти Яздй, Улфaти Иporçй, Бaйpaмxoни Xoниxoнoн, Бекaсии Faзнaвй, Бо^ии Kyлoбй, Бaëзй, Пaйpaвй, Бarçoй, Myллo Hypиддин Myхaммaди Tapxoн, Typдии Pyдa, Taвсaнй, Taшбехи Koшй, Tarçиддини Шyштapй, Coниxoни ^иpaвй, Taзpyи Aбхapй, Caнoии Maшхaдй, Чудой, Чaзбй, ^aйдapи Taбpезй, Хдзинй, X^aë™ Гелонй, Хон Aъзaм, Xaнчapбек, Mиp Дypй, Paфеъй, Paхoй, Зaйнxoни Kyкa, Cипехpй, Carçrço, Шикебии Исфaхoнй, Х^вои Caмapк;aндй, Caбyхй, Capфии Coвaчй, Caбypии Xдмaдoнй, Topy^, Tapик;и Coвaчй, Тифлй, Зухдей, Олими ^бут, Mиp Абдуллохи Maшхaдй, Атой, Maхдии Шеpoзй, Фaйзй, Кapopи Гелонбй, ^лохй вa Faйpa тaвaк;к;yф нaмyдa, шoиpoни фopсизaбoнpo мувофщи тapтиби aлифбo пaихaм ном бypдaaст [б].
Як xyсyсияти чолиби ин бaxши aсapи гapoнapзиш ибopaт aз он aCT, ки дap он чуз aз шoиpoнy сyxaнвapoни тaмoмии pичoли сaлтaнaтй, хокимону сoхибмaнсaбoни сyбaхoи гуногуни Tемypиëни Х^инд, ки бa фopсй шеъp гyфтaaнд вa ë истеъдоди шoиpй дoштaaнд, кдйд гapдидa, poчеъ бa жaнpи мyaммo, ки нуфузи xyдpo дap aхди Tемypиëни Х^инд тайдо кapдa, дap oсopи мyappиxoн вa aдибoни Шибхи rçopa бaсo нaзappaс буд вa тaвaссyти он як rçaTOp мaсoили нopaвшaни aдaбиëт вa чapaëни зиндaгй, Футухот, pyxдoдхoи с^сии он aдвoppo пaйдo кapдaн мумкин aCT, хapф зaдa, poчеъ бa хap яке aз эшон мaълyмoти xyб oвapдa шyдaaнд.
Масалан, пиромуни вазири донишманди ахди Акбаршох-Абулфазли Алломй ва захамоти у мусаннифи асар сухан ронда, дар бораи хонаводаи у, таъцибхои ин хонавода, ишора аз зани хинду тавлид шудани Абулфазлу Файзй сухан ронда, оид ба хидмати хонаводаи Шайх Мубораки Ногурй барои рушди салтанати Темуриёни Хинд ибрози ацоид кардааст.
Падари Абулфазл дар силки олимони муътамад ва мухтарами дарбори Акбар царор дошта, бештар ба тадриси толибилмон машгул буд, ки дар ин маврид Бадоунй цайд менамояд, ки «Пайваста ба дарси улуми диния иштигол дошт ва илми шеър ва муаммо ва фунуни соири масоил... хуб варзида...» [6, с. 51]
Байрамхони Бах,орлуи Бадахшй яке аз аркони салтанати Темуриёни Хинд буда, вай аз авлоди Мирзо Чдхонгиршох махсуб ёфта, аз чумлаи ричоли баландмацому сохибнуфузи дарбори Темуриёни Хинд, хоса Бобуру Хумоюн ба шумор мерафт. У дар авохири салтанати Бобур ва давраи Хумоюн ва нимаи аввали салтанати Акбаршох зиндагонй карда, дар 16-солагй тавассути падараш ба хидмати Хумоюн даромада, дар замони салтанати Хумоюн мацоми у дар доираи дарбор бисёр баланд мегардад.
Бадоунй зикр менамояд, ки бо шикасти афгонон, Байрамхон аз тарафи Хумоюн дар соли 1554/55 ба хитоби Хонихонон ва лацаби ёри вафодору хамдами гамгусор сарафрозй ёфта, «бисёр дарвешдуст ва сохибхол ва некандеш буд.» [6,с.132].
Бадоунй дар мавриди хислатхои начиби Байрамхон низ сухан ронда, зикр менамояд, ки вай доимо пуштибони ахди илму адаб буда, ононро мавриди инояту эхтироми худ царор медод ва дар дарбор ба мацомхои баланд таъин менамуд, ки дар ин маврид Бадоунй цайд менамояд: «фузалои чахон аз атрофу акноф ру ба даргохи у оварда, аз каффи бахрмисолаш шодоб мерафтанд ва боргохи осмончохаш циблаи арбоби фазлу камол буд ва замонро бо вуцуди шарифаш тафохур» [6,с.132] .
Бадоунй дар асараш дар хусуси истеъдоди баланди шоирии Байрамхон маълумот дода, хамчунин цайд менамояд, ки вай девоне ба забонхои туркй ва форсй тартиб додаст, ки ин девони у бисёр машхуру маъруф аст.
Эй, он ки аниси хотири махзуни, Чун табъи латифи хештан мавзуни. Бе ёди ту нестам замоне харгиз, Оё ту ба ёди мани махзун чуни... [6,с.133].
Ё, ин ки рубоии дигар;
Харфе нанавишти, дили мо шод накарди, Моро ба забони цаламе шод накарди. Обод шуд аз лутфи ту сад хонаи вайрон, Вайронаи мо буд, ки обод накарди [6,с.134].
Мусанниф дар чилди сеюми асараш аз Байрамхон ду рубой, ду байт ва як цасида дар шаъни Алй ва шаш байт аз цасидаи дигари вай дар боби устурлоб барои намуна оварда, цайд менамояд, ки «Девон ба забони форси ва турки тартиб дода», ин рубоиро барои намуна аз у овардааст:
Арбоби фано баланду паст эшонанд,
В-аз чоми бацо мудом маст эшонанд.
Дар маъризи нестист, %ар чиз ки$аст,
Медон ба щин, ки%ар чи цаст, эшонанд[6,с.132-133]
Бадоунй дар асар асомии 164 шоирро, ки дар дарборхову пойтахтхои Хиндустон дар ахди салтанати Акбар фаъолият мекарданд ва ба корхои гуногуни девонию дарборй вобаста гардида буданд, оварда, дар хусуси аксари онхо маълумоти муфид овардааст. Ачиб аст, ки аз ин теъдоди шоирон, ки Бадоунй чилди сеюми асари худро пурра ба онхо бахшидааст, цисме шоирони хирфай набуда, ба вазифахои гуногун, баъзе аз онхо ба мацомхои олии дарборй ва вазоратхо ва хатто, ба мансабхои низомй алоцаманданд, аммо Бадоунй онхоро дар силки шоирони ахди Акбар цаламдод кардааст.
Нигорандаи асар дар зикри шуарои ахди Акбар чи хеле ки фавцуззикр цайд гардид, аввал доир ба малукушшуарои ахди Акбаршох - F аззолии Машхадй, сипас оид ба ^осими Кохй, Хоча Хусейни Марвй, Файзии Даканй ва ^осим Арслон таваццуф намуда, баъдан дигар шуарои форсизабонро мувофици тартиби алифбо паихам ном бурдааст.
Бадоунй доир ба истеъдоди шоирии Fаззолй ва хайсияти ашъори у гуфтааст: «Чанд девон ва китоби маснавй дорад. Мегуянд, ки у сохиби 40-50 хазор байт аст. Агарчи сухани у рутбаи олй
чaндoн нaдopaд, aммo дap кaмй вa кайфият aшъopи у зиëдa aз xaмa а^он aст. Бa зaбoни тaсaввyф мyнoсибaти тaмoм дopaд» [6,с.119].
Hисбaт бa Aбyлфaйзи Фaйëзй, ки яке aз шoиpoни мaшxyp, тaбиб, нaвисaндa вa олими нaмoëни дapбopи Aкбapшox мaxсyб меëфт, Бaдoyнй дap бopaи появу мapтaбaи дониши Фaйзй дap 11 сaxифa акида poндa, кайд менaмoяд, ки «Дap фунуни цузъия aз шеъpy мyaммo вa apyзy к,офиявa raъpиxyлyFarвa тиббуиншо aдилдappyзгopнадошт [6,с.205].
Дигap aз дoнишмaндoни ин ахд Абулкосим Нанмуддин ^булй мaxсyб ëфтa, у низ бa Хинд сaфap кapдa, то aвoxиpи yмp дap ин кишвapи бихиштосо зиндaгй нaмyдa, бо номи ^осими Koxй ë Koxии Koбyлй дap aдaбиëти фopсй-тoникй низ мaшxyp гaштaaст.
Аз pyи мaълyмoти Aбдyлкoдиpи Бaдoyнй вaй дoнaндaи xyби улуми нунум, тaфсиp, тaсaввyф бyдa, дap мусицй вa мyaммo фaxмиши xyб дoштa, сyxaндoни мoxиp бa шyмop меpaфт. Бaдoyнй
мегуяд: «Аз илми тaфсиp вa xaйaт вa кaлoм вa тaсaввyф ypo бaxpaи тaмoм бyвaд вa дap илми мусинй тaсниф дopaд вa дap илми тaсaввyф вa мyaммo вa тaъpиx вa хусни aдo вa Faйpи он бек^и^и pyзгop аст» [6, с.120,121с.11].
Faзaнфap Алиев дap «Aдaбиëти фopсизaбoни Хинд» (19б8) фaсли нудогонае бa axвoлy oсopи Нанмиддин Абулкосим ^осими Koxй иxтисoс дoдaaст, ки aз шеъpи xyб энод кapдaни у огохй медиxaд. Аз pyи гуфти у, нaзми Koxй «бa тaшaккyли шaвкy зaвки aдaби aсpи XVI xеле ниддй тaъсиp paсoнидaaст» [2,с.102].
Caдpиддин Айнй дap «Haмyнaи aдaбиëти тоник» менaвисaд, ки aз aшъopи Koxй «буи бoдaи Xaйëм меояд» [1].
Maвлoнo ^осими Koxй мyaллифи мyaммo дoиp бa фaвти нaннaтoшëнй-Xyмoюнпoдшox, пaдapи Aкбap мебoшaд:
Хумоюн подшоц малики маънй, Ha¿iopa кас чу у шоцаншаце ëд. Зи боми цaсpи xyij aфтoд ногщ, В-аз он yмpи amainpaфт бap бод. Биноидaвлaтaш чун тофт зи aзимaт, Асоси ум.pаш аз ан\ом aфтoд... Пайи тaъpиxи у Koxüü pai^ зад, «Хумоюн подшоц аз бом aфтoд» [б, с.366-11] Xaмин мyaммo дap aсapи нaбеpaи Xyмoюнпoдшox-Hypиддин Myxaммaд Ч,axoнгиp (с.тaв. 30.08.1569/ с.ваф. 8.11.1627) «Ч^хо^^нома» низ aйнaн бapoи ифoдaи мaтoлиб oвapдa шyдaaст:
Хумоюнподшох, aз бом aфтoд [12] Aбдyлкoдиpи Бaдoyнй оид бa Xyсaйни Mapвaзй менaвисaд, ки «дap водии сaлoсaти шеъpy иншо вa сaнoеy бaдoеъ вa хусни тaкpиp вa фaсoxaтy бaлoxaт вa зapoфaт, лaтoфaт бенaзиp буд» [6,с. 38]
Aбëти зеp дap aсapи Бaдoyнй oвapдa шyдaaст:
Шaб аз цучуми 1Щ>я, ки xü6,ам нaмебapaд, Дapъaйpaтaм, ки бaxlpи чй oбaмнaмебapaд[б,с.38] Oсaфxoни Цазвинй низ aз apкoни бaлaндпoяи дapбopи Aкбap мaxсyб ëфтa, дap pyшдy инкишофи aдaби фopсизaбoни Хинд сaxми бyзypг бa ной гyзoштaaст. Дap сapчaшмaxoи aдaбй бисëp сyxaнвapoн дap бoбaти xyнapy истеъдоди шoиpии Oсaфxoн мaълyмoт дoдa, aз aшъopи у нaмyнaxo oвapдaaнд. Бaдoyнй дap aсapи apзишмaнди xyд низ aбëтеpo aз Oсaфxoн, ки дap сифaти ишк гyфтaaст, бapoи намуна меoвapaд:
Mapo шщи oтaшaфpyз aar даp дил, Зи ющaм миннaти суз аст дap дил. Бa paнги гул чу буйи иш^ oмеxт, Дили булбул цафас 6cp шо.xam oмеxт [б, с.257].
Абулфазли Алломй дap xyсyси Oсaфxoн низ кайд нaмyдaaст, ки "фщми олй дopaд, лaxrе огохд aндyxra. ...Ba дap raблчигapй чиpaдaer... ва 6с базлагуш ^ангома opoяд"[ 3, с.173].
Бадоунй дap aсapи тaъpиxии xyд дap баъзе мaвpид аз пypгyй xyддopй кapдa, дap aксap мaвpид нумлахои кут-oxpo oвapдa, дap бopaи баъзе rnyapo танхо як-ду нумла ва намуна аз aшъopи онхо иктифо вapзидaaст. Maсaлaн, дap бopaи шoиp Боции ^лобй гуфта, у «табъи шoиpй дopaд.., муддате дap Хиндустон буда, дap aйëми бoFигapй маъсуми ^бул гашта...», ë
нисбат ба шоир Тавдддини Шуштарй цайд менамояд, ки «шеър наку медонад, табъи назмй дорад» ва як рубоиро аз ашъори у барои намуна овардааст [6,с. 143].
Доир ба Саноии Машхддй цайд кардааст, ки «Номаш Хоча Хусейн аст. Пеш аз он ки ба Хиндустон биёяд, бузургорни ин диёр бар байте аз у гоибона базме меоростанд ва дар хар мачлисе шеъри уро табаррук мехонданд. Девони у машхур аст ва маснавии хубе дорад» [6,с. 144].
Оид ба шоир Рафей цайд менамояд, ки номи у Мир Хайдари Муаммой буда, аслан аз Кошон аст, «фахми оли ва салщаидурустдорад, дар фунунимуаммо ва таърих бебадал аст» [6,с.159].
Дар бораи Дарвеш Бщроми Бухорой, ки бо тахаллуси Саццои Бухорой машхур аст, зикр менамояд, ки «аз муридони силсилаи Шайх Чомй Мухаммади Хабушонй цуддси сарра буда, дар кучахои Огра бо шогирде об ба халоиц медод... Рохи Сарандеб пеш гирифта, дар миёни рохи Сейлон вафот кардааст. Муаллифи асар чанд ашъор, ки «аз натоици фикри софи обдори уст», барои намуна овардааст [6,с.168].
Дар чилди сеюми «Мунтахаб-ут-таворих» мацоми шоири намоёни асри XVI, ки аз Осиёи Миёна ё Эрон дар даврони салтанати Акбаршох ба Хинд сафар намуда, мацоми хешро дар дарбори ин шохи Темуриёни Хинд пайдо карда наметавонад, маълумоти судманд овардааст. Масалан, доир ба шоир Гайрати Шерозй кутох цайд менамояд, ки «<муддате дар Хинд буда, боз ба Шерозрафт» ва барои намуна 4 байт аз ашъори у овардааст [6,с.200].
Дигар аз шуарое, ки ба Хинд сафар намуда, боз ба зодгохи худ омадааст, ин Мушфиции Бухорой мебошад. Мушфицй дар ахди Акбар ватани худ шахри Бухороро тарк намуда, ду бор ба Хинд сафар карда, боз бо сабабе ба ватани худ баргаштааст. Бадоунй дар асари худ мегуяд, ки «Мушфиции Бухорой аслан аз Марв аст. Баъзе мардум дар цасида уро Салмони замона медонанд. Забони хачви рациц (нозук) дорад ва аз хачвхои малоехи у ин цитъа аст, ки дар мартабаи охир ба Хинд омада ва гуфта:
Кишвари Хинд шаккаристон аст, Тутиёнаш шакарфуруш хама. Хиндувони сиёх чун магасон, Чирабанду нугчапуш хама» [6,с.95-196].
Хамзамон, дар бораи шоири номдор Зухурии Туршезй, цайд менамояд, ки «Мавлоно Зухури сохибидевон аст» [6,с.185].
Мулло Нуриддин Мухаммади Зухурй шоир ва насрнависи форсизабони Хиндустон буда, тацрибан соли 1537 дар царияи Чаманд -дехае дар наздикии Туршез (имруза дар худуди Кошмари Эрон) ба дунё омада, бо мурури замон аз Шероз ба Хинд сафар намуда, дар Ахмаднагар дар дарбори Низомшохиёни Дакан эътибори зиёд пайдо намудааст. Бо Малики ^умй, Урфии Шерозй, Файзии Файёзй, Назири Нишопурй ва дигар суханварони маъруфи замон дустй ва равобити адабй дошт.
Аз руи маълумоти мухаццицон кулли осори шоир худуди 20-25 хазор байт буда, мусаннифи асар цайд менамояд, ки «.. салицаи у дар шеър ва иншо дуруст аст» ва барои намуна аз эчодиёти у рубой овардааст:
Захрам ба фироци худ чашони, ки чи шуд, Хунрезиву ва остинфишони, ки чи шуд. Эй гофил аз он ки тегихацри ту чи кард, Хокам ба фишор то бидони, ки чи шуд [6, с. 182] Бадоунй доир ба Цосим Арслон мухтасар маълумот оварда, зикр менамояд, ки падари шоир худро аз насли Арслон Чозиб, ки яке аз умарои номии Султон Махмуди F азнавй мехисобид, «ба ин тахаллус шеър мегуфт» [6,с.124].
Аз руи маълумоти мусанниф асли у аз Тус буда, нашъунамо дар Мовароуннахр ёфта, шоири ширинкалом ва ба хусни хату латофат табъи мацбули хосу ом гардида, сохиби девон будааст.
Дар хусуси Саноии Машх,адй менависад, ки «Номаш Хоца Хусейн аст. Пеш аз он ки ба Хиндустон биёяд, бузургорни ин диёр бар байте аз у гоибона базме меоростанд ва дар хар мацлисе шеъри уро табаррук мехонданд. Девони у машхур аст ва маснавии хубе дорад» [6,с. 144].
Дар нихоят метавон, ба хулосае расид, ки Бадоунй аз чехрахои тобони адабиёти форс-точик дар Хиндустон ба шумор рафта, хидмати вай дар пешрафти хаёти адабй, илмии Хиндустони авохири асри ХVI хеле назаррас буда, аз мумтозтарин донишмандон ва мутарчимони барчастаи дарбори Акбаршох махсуб ёфта, дар таърихнигории форсу точик мацоми шоистае дорад.
Асархои арзанда ва гаронбахои таърихии у циммати баланди адабию таърихй дошта, дар шинохти ахвол ва ашъори шуарои шинохташуда ва ё аз назарафтодаи доираи адабии Темуриёни Хинд мавцеи махсус дорад ва дар равшан кардани лахазоти таърихии садаи XI-XVI Хиндустон, бозгуи зиндагиномаи муаллиф, шинохти равобити энодии у бо муосиронаш, хамнишиниаш бо шоху арбобони мазхаб ва уламои замон дорои арзиши фавцулодаи илмиву таърихй буда, тахцици он барои кашфи уфуцхои тозаи шеъру адаби форсй дар шибхи цораи Хинд мусоидат хохад кард.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй, Садриддин. Намунаи адабиёти тоник. Аз хатти форсй тахия ва тасхехи Мубашшири Акбарзод/ С.Айнй. -Душанбе: Адиб, 2010, - 448 с.
2. Алиев, Г.Ю. Персоязычная литература Индии/Г.Ю.Алиев.- Москва, 1968, -247с.
3.Алломй, Абулфазл. Ойини Акбарй. Чилди аввал. Тарнумаи Мавлавй Мухаммад Фидоалии Сохиб Толиб / А.Алломй. -Хайдаробод, 1357. -576 с.
4. Бадоунй, Абдулцодир Мулукшох. Мунтахаб-ут-таворих. Ба тасхехи Мавлавй Ахмад Алии Сохиб ва эхтимоми Кабируддин Ахмад/А.М.Бадоунй. - Калкутта, 1868. - 492 с.-1 н.
5. Бадоунй, Абдулцодир Мулукшох. Мунтахаб-ут-таворих. Ба тасхехи Мавлавй Ахмад Алии Сохиб. Бо муцаддима ва изофоти Тавфиц Субхонй/А.М. Бадоунй. - Техрон, 1380. - 407 с.-н.2
6. Бадоунй, Абдулцодир Мулукшох. Мунтахаб-ут-таворих. Ба тасхехи Мавлавй Ахмад Алии Сохиб ва бо муцаддимаву изофоти Тавфиц Субхонй/А.М.Бадоунй.- Техрон, 1380. - 344 с.-н.3
7. Донишномаи адаби форсй. Адаби форсй дар Шибхи цора. /Хинд, Покистон, Бангладеш/. Чилди чахорум, бахши I. Ба сарпарасти Хасани Ануша. - Техрон, 1380. -921 с.
8. Деххудо, Алиакбар. Лугатнома/А.Деххудо. -Техрон, 1335.- 654с.- 41 н.
9. Нафисй, Саид. Таърихи назму наср дар Эрон/ Саид Нафисй. -Техрон, 1344. -664 с.-1н.
10. Норик, Б. В. Биобиблиорафический словарь среднеазиатской поэзии (XVI - первая треть XVII в.). - М., 2011. - 972 с.
11. Пулотов, Н. Н. Нигох,е ба хаёт ва мероси адабии Косими Кохии Миёнколи / Н. Н. Пулотов // "Номаи донишгох" -и Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Б^афуров, силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй. - 2020. - No. 2(63). - P. 90-96. - EDN JMUJOC.
12. Пулатов, Н. Н. Литературно - историческая ценность "Джахангир-наме" / Н. Н. Пулатов // Вестник Таджикского национального университета. Серия филологических наук. - 2018. - № 7. - С. 240-244. - EDN VPQSWN.
13. Сафо, Забехуллох. Таърихи адабиёт дар Эрон ва дар цаламрави забони Техрон: Фирдавс, 1386. - 636 с.-5 н.
14.Саиднаъфаров,О.Вазъи сиёсй ва адабии Хиндустон дар XVII./ОСаиднаъфаров.- Душанбе, 2014. - 479 с.
15.Субхонй, Тавфиц.Нигохе батаърихи адаби форсй дар Хинд/С.Тавфиц.-с.
16.Хусейнцулихон, Азимободй. Наштари ишц. Ба тасхех ва муцаддимаи Ч.ГУ.-Душанбе: Дониш, 1986. - С.1173-1496.
17. Хордй. Бадоунй / Донишномаи нахони ислом. Ч.2. - Техрон: Бунёди маорифи исломй. 1375. - С. 461- 463.
REFERENCES:
1. Ayni, Sadriddin. Pattern of Tajik Literature. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2010. - 448 p.
2. Aliev, G.Yu. Persian-language literature of India. - Moscow, 1968, -247 p.
3. Allami, Abu-l Fazl. Ain-I Akbari. -V.1. Translated by Mavlavi Muhammad Fidoali Sohib Tolib./ A.Allami. Haydarobod. 1357. -576 p.
4. Badaoni, Abdu-lqodir Mulushoh. Muntakhad at-tawarikh. Under the editorship of Mavlavi Ahmad Ali Sohib and Kabiruddin Ahmad. -V. 1. - Tehran, 1868. - 492 p.
5. Badaoni, Abdu-lqodir Mulushoh. Muntakhad at-tawarikh. Under the editorship of Mavlavi Ahmad Ali Sohib. Introduced and added by Tavfiq Subhoni. - V. 2. - Tehran, 1380. - 407 p.
6. Badaoni, Abdu-lqodir Mulushoh. Muntakhad at-tawarikh. Under the editorship of Mavlavi Ahmad Ali Sohib. Introduced and added by Tavfiq Subhoni. - V. 3. - Tehran, 1380. - 344 p.
7. Avenges of Persian Literature in Peninsula Continent. /India, Pokistan, Banglodesh/. Hasan Anusha. - V.4. Part I. - Tehran, 1380h. - 321 p.
8. Dekhudo, Aliakbar. The Interpretational Dictionary. -V.41 /A/ Dekhudo. - Tehran, 1335. - 654 p.
9. Nafisi, Said. History of poetry and prose in Iran. -V.1. / Said Nafisi. - Tehran, 1344. -664 p.
порсй/З.Сафо.-
асрхои XVI-Техрон,1377.-724 Асгар Чонфидо. доиратул-
10.Norik B.V. A Bio-Bibliographical Dictionary of Poetry in the Central Asia (XVI - first third XVII c). - M. 2011. - 972 p.
11. Pulatov, N.A Some Views on Qosim Kohi Miyonkoli's Life and Creative Heritage/ N.Pulatov// Scientific Notes. Series of humanities and social sciences. - 2020. - №2 (63). - P. 90 - 96
12. Pulatov, N. Literary and Historical Value of "Jahangir-Name" // Bulletin of the Tajik National University. - 2018.- №8 (7). - P. 240 - 244.
13. Safo, Zabenullah. The History of Literature in Iran. -V.5. - Tehran, 1373.
14. Saidjafarov O. The political and literary situation of India in the XVI-XVII centuries. Dushanbe, 2014. - 479 p.
15. Subhani, Tawfiq. A look at the history of Persian literature in India. - Tehran, 1377. - 724 p.
16. Huseynqulikhon, Azimobodi. Edge of Love / Introduction by Asgari Jonfido. -- V.IV. Dushanbe, 1986. P.1173-1496.
17. Hardy. Badouni / Knowledge of the Islamic world. V.2. - Tehran: Foundation of Islamic Education. 1375. - P. 461-463
