Научная статья на тему 'ФАРҒОНА ВИЛОЯТИ ЭКСПОРТИ ГЕОГРАФИК ТАРКИБИНИНГ ТАҲЛИЛИ ВА ЎСТИРИШ ИМКОНЛАРИ'

ФАРҒОНА ВИЛОЯТИ ЭКСПОРТИ ГЕОГРАФИК ТАРКИБИНИНГ ТАҲЛИЛИ ВА ЎСТИРИШ ИМКОНЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
44
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳудуд экспорти / экспортнинг географик таркиби / экспорт самарадорлиги / экс­ портни рағбатлантириш / гравитация модели. / региональный экспорт / географическая структура экспорта / эффективность экспорта / стимулирование экспорта / гравитационная модель.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Қодиржонов Адхамжон Мухторжон Ўғли

Мақолада Фарғона вилояти экспортининг географик таркибининг таҳлили келтирилган бўлиб, экспорт географиясининг минтақа иқтисодий ривожланишига таъсир қилиш хусусиятлари ҳам акс эттирилган. Шу билан бирга ташқи савдонинг гравитация моделини ҳудуд даражасида қўллаш орқали вилоят экспортининг географик таркибини такомиллаштириш йўналишлари кўрсатиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АНАЛИЗ ГЕОГРАФИЧЕСКОЙ СТРУКТУРЫ ЭКСПОРТА ФЕРГАНСКОЙ ОБЛАСТИ И ВОЗМОЖНОСТИ ЕГО НАРАЩИВАНИЯ

В статье представлен анализ географической структуры экспорта Ферганской области, а также влияние географии экспорта на экономическое развитие региона. При этом обозначены направ­ления улучшения географической структуры экспорта региона за счет применения гравитаци­онной модели внешней торговли на региональном уровне.

Текст научной работы на тему «ФАРҒОНА ВИЛОЯТИ ЭКСПОРТИ ГЕОГРАФИК ТАРКИБИНИНГ ТАҲЛИЛИ ВА ЎСТИРИШ ИМКОНЛАРИ»

Кодиржонов Адхамжон Мухторжон угли,

Тошкент давлат шаркшунослик университети укитувчиси

ФАРFОНА ВИЛОЯТИ ЭКСПОРТИ ГЕОГРАФИК ТАРКИБИ ТА^ЛИЛИ ВА УСТИРИШ ИМКОНЛАРИ

УДК: 339.564 (575.1)

ЦОДИРЖОНОВ А.М-У. ФАРТОНА ВИЛОЯТИ ЭКСПОРТИ ГЕОГРАФИК ТАРКИБИНИНГ ТАУЛИЛИ ВА УСТИРИШ ИМКОНЛАРИ

Мак,олада ФарFона вилояти экспортининг географик таркибининг тах,лили келтирилган булиб, экспорт географиясининг минтака иктисодий ривожланишига таъсир килиш хусусиятлари х,ам акс эттирилган. Шу билан бирга ташки савдонинг гравитация моделини х,удуд даражасида куллаш оркали вилоят экспортининг географик таркибини такомиллаштириш йуналишлари курсатиб берилган.

Калит сузлар: худуд экспорти, экспортнинг географик таркиби, экспорт самарадорлиги, экс-портни раFбатлантириш, гравитация модели.

КОДИРЖОНОВ А.М-У. АНАЛИЗ ГЕОГРАФИЧЕСКОЙ СТРУКТУРЫ ЭКСПОРТА ФЕРГАНСКОЙ ОБЛАСТИ И ВОЗМОЖНОСТИ ЕГО НАРАЩИВАНИЯ

В статье представлен анализ географической структуры экспорта Ферганской области, а также влияние географии экспорта на экономическое развитие региона. При этом обозначены направления улучшения географической структуры экспорта региона за счет применения гравитационной модели внешней торговли на региональном уровне.

Ключевые слова: региональный экспорт, географическая структура экспорта, эффективность экспорта, стимулирование экспорта, гравитационная модель.

KODIRJONOV A.M-U. THE ANALYSIS OF THE GEOGRAPHICAL STRUCTURE OF THE EXPORTS OF THE FERGHANA REGION AND OPPORTUNITY OF GROWTH

In the article is presented the Fergana region' exports geographical structure analysis, and well the influence of the exports' geography on the region's economic development. The directions for the region's exports geographical structure perfection are outlined through the gravitational model implementation on regional level.

Key words: regional exports, geographic structure of exports, export efficiency, export promotion, gravity model.

Кириш.

Экспортнинг географик таркиби диверсифи-кациялашуви даражаси буйича аник, бир хулоса-лар мавжуд эмас. Лекин товар таркибидан келиб чик,к,ан ,олда мос бозорларни танлаш ва ривож-ланган мамлакатлар билан савдо алокаларни кучайтириш масалалари долзарб саналади.

Айнан куйидаги омиллар экспортнинг географик йуналишлари мамлакат иктисодиётидаги а,амиятини очиб беради:

- а,олининг даромади юк,ори булган мамла-катларда нархлар даражаси ва тулов кобилияти ма,сулот ва хизматлар импортга харажатларни юкори булишига хизмат килади. Бу мамлакатлар бозорининг баркарорлиги у ерга экспорт фаолияти рискларини камайтиради;

- иктисодий жи,атдан ривожланган мам-лакатларнинг истеъмол саватчаси катта булиб, бозорга киритилаётган ма,сулот ва хизматлар ассортиментини кенгайтириш имконини беради;

- мамлакатларнинг географик хусуси-ятлари, уртадаги масофа ва халкаро транспорт йуналишларига кушилиш имкониятлари экспортга йуналтирилган товарлар нархи ва етказиб бериш муддатларига таъсир этади. Бу эса ма,сулотларнинг жа,он бозоридаги ракобатбардошлилик даражасини белгилаб беради;

- иктисодиётнинг тармок хусусиятлари умумийлиги ма,сулотларга булган талабнинг юкори эластик булишига олиб келади. Нати-жада экспорт ,ажмининг сезувчанлиги ортади.

Тадцицот мавзусининг долзарблиги.

Бугунги кунда жа,оннинг етакчи мамлакат-ларида иктисодий сиёсат, исло,отлар минтака ва ,удудлар даражасида олиб борилмокда. Иктисодий сало,ият жи,атидан бир биридан фарк килувчи ,удудлардан иборат Узбекистон шароитида ,ам миллий иктисодиётни ривож-лантиришга каратилган чора-тадбирлар ало,ида худудлар кесимида ишлаб чикилишининг а,амияти юкори ,исобланади. Шу жи,атидан ФарFона вилояти экспорт сало,ияти ва унинг ало,ида элементларини урганиш, ,удуд куламида экспорт таркибини такомиллашти-риш масалалари долзарб саналади.

Тадцицот мацсади.

Тадк,ик,отнинг мак,сади ФарFона вилояти экс-портининг географик таркибини та,лил этиш, уни такомиллаштириш йуналишларини аник,лаш, шу хусусида илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицот методологияси.

Тадкикотни амалга ошириш жараёнида абстракт ва мантикий фикрлаш, тизимли ёндашув, иктисодий шар,лаш, динамика каторларини та,лил этиш усуллари ва гравитация моделидан фойдаланилган.

Асосий натижалар.

Фартона вилояти 120 дан ортик, мамлакатлар билан савдо алок,аларини йулга к,уйиб, асосий 8 мамлакатга килинган экспорт 2020 йилда уму-мий вилоят экспортининг 85,4 фоизини ташкил этди (1-жадвал).

Жадвал маълумотларидан куришимиз мум-кинки, вилоятнинг асосий экспорт ,амкори Россия булиб, унга йуналтирилган экспорт ,ажми 2015-2020 йиллар уртасида баркарор суръат-ларда усган. Давр бошида 60,54 миллион АКШ долларига тенг к,ийматда товар ва ма,сулотлар экспорт килинган булса, 2020 йилга келиб бу курсаткич карийб 2,5 мартага ортиб, 148,27 миллион АКШ долларини ташкил этди.

Киртизистоннинг вилоят экспортидаги улуши 2015-2018 йилларда 5-7 фоизни ташкил этган булса, сунгги 2 йилда кескин ортган, ва 2019 ва 2020 йилларда мос равишда 19,7 ва 22,4 фоизга етган. Вилоятнинг мазкур мамлакатга экспорт ,ажми 2019 йилда олдинги йилга нисбатан 3,26 мартага усган ва 113,37 миллион АКШ долларини ташкил этган. Сунгги 2020 йилда эса унинг киймати тахминан 10 фоизга кушимча усиб, 124,39 миллион АКШ долларига етди. Натижада КирFизистон 2019-2020 йилларда вилоят экспортидаги улуши буйича Хитойдан олдинга утиб, вилоят учун иккинчи йирик импортер мамлакатга айланди.

Хитойнинг ФарFона вилояти экспортидаги улуши 2020 йилда 13,3 фоиз билан, та,лил эти-лаётган давр учун энг паст курсаткични кайд этди. Унинг ,ажми 2019 йил ракамларига нисбатан 30 фоизга к,иск,ариб, 73,85 миллион АКШ долларини ташкил этди. Мамлакат вилоят экс-портида юкори улушга 2015 йилда 18 фоиз (68,63 миллион АКШ доллари) курсаткич билан эришган булса, 2018 йилда энг юкори экспорт

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

1-жадвал. Фаргона вилояти экспортининг географик таркиби (миллион АКШ доллари)1

2015 2016 2017 2018 2019 2020 Вилоят экспор-тидаги улуши (фоизда)

ФарFона вилояти экспорти 381,8 395,2 514,0 484,3 574,4 555,3 100

жумладан:

Россия 60,54 89,95 114,76 129,66 132,70 148,27 26,7

КирFизистон 20,18 17,26 40,32 34,73 113,37 124,39 22,4

Хитой 68,63 59,33 78,90 112,88 104,51 73,85 13,3

Туркия 16,31 14,78 37,73 31,68 59,64 37,21 6,7

КоЗOFИCTOH 37,36 35,16 78,32 66,76 48,41 30,54 5,5

Польша 15,24 16,10 19,12 19,54 16,81 22,21 4

Тожикистон 1,27 23,81 9,35 9,94 15,23 21,10 3,8

АфFOHИCTOH 44,1 14,2 15,3 4,0 15,5 16,7 3

х,ажми курсаткичи (112,88 миллион АКШ доллари) кайд этилган.

КозоFистон ва КирFИзистонга килинган экспорт х,ажми 2020 йилда мос равишда 30,54 миллион АКШ доллари ва 21,10 миллион АКШ дол-ларига тенг булди, уларнинг улушлари х,ам айни тартибда 5,5 фоиз ва 3,8 фоизни ташкил этди.

Польша ФарFона вилоятининг ЕИ мамла-катлари каторига кирувчи энг йирик экспорт х,амкори булиб, унинг улуши 2020 йилда 4 фоизни ташкил этди, амалга оширилган экспорт х,ажми эса 22,21 миллион АКШ долла-рига етди. Мамлакатнинг минтака экспорти-даги улуши 2015-2020 йиллар давомида бир-гина 2019 йилда 3 фоизга тушган, бошка йил-ларда 4 фоиз улуш сакланган.

АфFонистон 2015 йилда вилоятнинг 4 асо-сий экспорт х,амкорларининг бири булган ва унинг улуши 11,5 фоизни ташкил этган. Тах,лил этилаётган давр мобайнида АфFонистонга экспорт х,ажми кискариб, 2015 йилдаги 44 миллион АКШ долларидан 2020 йилда 16,7 миллион АКШ долларига пасайган. 2018 йили энг

1 Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитасининг 2020 йил 29 декабрдаги №01/3-01-191134 ракамли жавоб х,ати иловасида такдим этилган маълумотлар асосида муаллиф томонидан тузилган.

куйи нуктага тушиб, 4 миллион АКШ долларига тенг булган булса, 2019-2020 йиллар давомида тикланиб борди.

ФарFона вилояти экспортининг географик таркибини такомиллаштириш имкониятларини аник,лаш мак,садида экспорт буйича 2000-2019 йил маълумотларига асосланган х,олда 1962 йилда Тинберген томонидан таклиф этилган гравитация моделидан фойдаланилди2. Моделга форс-мажор х,олати сифатида бах,оланган пандемия сабабли 2020 йил маълумотлари кири-тилмади.

Иктисодий масса сифатида х,амкор мамла-катлар ялпи ички мах,сулоти ва ФарFона вилояти ялпи х,удудий мах,сулоти танланди. Савдога ижобий таъсир курсатувчи омиллар сифатида МДХ ташкилотига аъзо эканлиги, Узбекистон ва х,амкор мамлакат уртасида энг куп кулайлик режими х,амда эркин савдо режимини яратган х,олда савдо-иктисодий ^амкорлик сох,асидаги битимлар имзоланганлиги3, Узбекистон

2 Tinbergen, J. (1962). Shaping the World Economy (esp. 262-293). New York, NY: Twentieth Century Fund

3 https://www.norma.uz/uz/qonunchilikda_yangi/ qaysi_mamlakatlar_bilan_savdo-iqtisodiy_hamkorlik_ tugrisida_bitim_tuzilgan

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

2-жадвал. GRETL дастурида х,исобланган регрессион тах,лил натижалари1

Коэффициент Ст. хато ^статистика P-Kиймати

Const 6,33955 2,15867 2,937 0,0034

ln_GDPr 0,0605058 0,0972118 0,6224 0,5338

ln_GDP¡ 0,707863 0,0442084 16,01 <0,0001

ln_DIS¡¡ -1,82065 0,102268 -17,80 <0,0001

ln_CIS¡¡ 1,69274 0,331907 5,100 <0,0001

ln_visa¡¡ 1,82610 0,302301 6,041 <0,0001

ln_agreemen1¡¡ 1,71835 0,206414 8,325 <0,0001

фукароларининг визасиз бориши мумкинлиги танлаб олинди.

lnXrj=a+b1lnGDPr+b2lnGDPj+bзlnDisrj+b4lnAgre етеп1у+Ь61п!п1едга1:юПу+Ь7^^Ау+иу

Бу ерда:

а ва Ь - коэффициентлар

\ - хамкор мамлакат

ХгУ - Фартона вилоятининг у мамлакатига экс-порти хажми;

СРРГ - ФарFона вилояти ялпи худудий махсулоти;

СРР] - у мамлакатнинг ялпи ички махсулоти;

D¡srj - ФарFона вилояти маркази ва у мамлакат пойтахти уртасидаги масофа;

Agreement|j - Узбекистон ва у мамлакат уртасида энг кулай савдо режими хамда эркин савдо режимини яратган холда савдо-иктисодий хамкорлик сохасидаги битимлар имзоланган-лиги;

Integratlon|j - Узбекистон ва у мамлакат уму-мий интеграцион ташкилотга аъзо эканлиги;

VISA|j - Узбекистон фукароларининг у мам-лакатга визасиз кириши.

Танланган уч шартнинг бажарилиши Фартона вилояти экспорти хажмига ижобий таъсир курсатиши кутилмокда. Биринчидан, узаро энг кулай савдо режими битими мавжудлиги (Agreement|j) мамлакатлар уртасидаги савдо муносабатлари енгил кечишига замин яратади. Иккинчи навбатда, МДХ мамлакатларига аъзо-лик (С^) курсаткичи кучли иктисодий, маданий ва тарихий алокаларни умумлаштиради. Учинчи-дан, мамлакатларга бориш учун визанинг талаб этилмаслиги экспорт фаолиятни ташкил этишда иштирокчилар эркин харакатини таъминлайди ва жараёнга ижобий таъсир курсатади.

1 Муаллиф хисоблари.

Моделда 2000-2019 йиллар ФарFона вилояти худудий экспортининг географик таркиби маълумотларидан фойдаланилди. Ушбу маълу-мотлар Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси томонидан такдим этилди2. Ушбу давр учун ялпи худудий махсулотни хисоблашда Жахон банкининг Узбекистон ЯИМи буйича кел-тирган маълумотлари ва кумита маълумотларига таянилди3. Хамкор мамлакатлар ЯИМи буйича маълумотлар хам Жахон банкининг расмий сайтидан олинди4. Мамлакатлар пойтахтлари ва ФарFона шахри уртасидаги масофаларини киритишда dis1ancecalcula1or.com сайти маълумотларига асосланилди5.

Шу билан бирга таъкидлаш лозимки, модел натижаларини имкон кадар юкори аниклигини таъминлаш максадида 120 га якин мамлакат-лардан сунгги 20 йилда давомли экспорт буйича аник маълумотлар келтирилган 70 мамлакатлар танлаб олинди. Тушириб колдирилган 40 дан ортик, мамлакатнинг 2019 йил ФарFона вилояти худудий экспортидаги улуши атиги 0,025 фоизни ташкил этган.

Хисоблаш ишлари вКЕК статистик хисоблаш дастури ёрдамида тортилган кичик квадрат-лар усули оркали амалга оширилган булиб,

2 Манба: Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг 2020 йил 29 декабрдаги №01/301-19-1134 ракамли жавоб хати иловасида такдим этилган маълумотлар.

3 Маълумотлар икки статистик маълумотлар манбаси курсаткичларини солиштириш оркали аникланган. - https://api.stat.uz/api/v1.0^а1а/уа1р1-ichki-hududiy-mahsulo1-hajmi?lang=uz&forma1=pdf ва https://api.worldbank.org/v2/en/indicator/NY.GDP. MKTP.CD?downloadforma1=excel (2021 йил, 15 май)

4 Жахон банкининг расмий сайти маълумотлари - https://api.worldbank.org/v2/en/indicator/NY.GDP. MKTP.CD?downloadformat=excel (2021 йил, 15 май)

5 https://www.distancecalculator.net/ (2021 йил, 15 август)

3-жадвал. Фаргона вилояти экспорт реал ва модель оркали х,исоблаб чикилган курсаткичлар

(2019 йил, А^Ш доллари)

Мамлакат Реал экспорт Модель буйича экспорт Фарк (баробар)

Тожикистон 15227209,5 19559858,9 1,3

Хиндистон 415100,0 14769849,0 35,6

Покистон 1319513,7 8800190,8 6,7

Озарбайжон 365830,9 2957874,0 8,1

Германия 1056100,0 2140271,4 2,0

Япония 463200,0 1646943,0 3,6

АКШ 266100,0 1521956,3 5,7

Буюк Британия 286176,0 1223229,6 4,3

Франция 38424,0 1221430,4 31,8

Италия 744584,0 1182891,4 1,6

Грузия 73308,0 1009861,7 13,8

Туркманистан 829361,0 957909,1 1,2

Арманистон 136438,0 817547,1 6,0

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Исроил 73341,6 720553,1 9,8

Нидерландия 7606,0 618412,8 81,3

Швеция 35,0 595482,0 17013,8

Испания 130656,0 592187,8 4,5

Швейцария 2595,0 521399,7 200,9

Австрия 1951,0 490685,7 251,5

Индонезия 16538,0 490341,5 29,6

Руминия 108746,0 440467,3 4,1

Финландия 40,0 434445,8 10861,1

Китай, Гонг Конг махсус худуди 150981,0 418645,6 2,8

Дания 242,0 387937,4 1603,0

Греция 15464,0 327342,1 21,2

Малайзия 4923,0 323560,6 65,7

Сингапур 323,0 295732,4 915,6

Канада 128951,0 291274,5 2,3

Саудия Арабистони 1710,1 280914,2 164,3

Венгрия 7750,0 260935,6 33,7

Бирлашган Араб Амирликлари 136454,0 254948,1 1,9

Австралия 9163,0 190285,5 20,8

Бразилия 128951,0 170578,9 1,3

Хорватия 20,0 115890,1 5794,5

Словения 227,0 102445,8 451,3

Норвегия 100,0 74206,3 742,1

Филиппин 457,0 51334,1 112,3

Жанубий Африка 115,0 21839,2 189,9

Аргентина 73,0 8749,3 119,9

Янги Зеландия 389,0 6409,3 16,5

acoc cu^aTuga onuHraH cTaTMcTMK MatnyMoTnap umHuiHr unoBacuga KenTupunraH.

OnuHraH HaTuxanap KyMuAaruma: 2-wagBa.n.

OnuHraH KypcaTKu^nap gacTnaÖKu $apa3-napra Tyna moc Kengu. fltHU AMM Ba flXMHurnr x,axMU экcпopт x,axMura Tyfpu nponopцмoнa.n, MaMnaKaT Ba xygyg ypTacugaru Maco^ara эca TecKapu nponopцмoнa.n muKAu. TaHnaHraH y^ mapT öofnaHumnapu x,aM uxo6utf (Myc6aT) 6ynu6, ynapHurnr MaBxygnuru xygyg экcпopт x,axMUHU ycumura Tatcup KypcaTagu.

Xynoca Ba TaKnu$.nap.

Mogenb HaTuxanapura acocnaHraH x,onga pean экcпopт x,axMU Mogenb HaTuxanapugaH nacT 6ynraH MaMnaKaTnap (3-xagBan) aHu^naHgu.

MuHTa^a экcпopтuнu reorpa^uiK TapKU-6uhu, xopufi ToBap TapKM6MHM ca^naraH x,on,ga,

TaKoMunnamTupum op^anu KapuM6 10 $ou3ra KymuM^a omupum umkohu MaBxyg. XycycaH, xuh^uctoh Ba noKucToHra BurnoaT экcпopтнu moc paBumga 35,6 Ba 6,7 MapTara omupum MyM-kuh. ByHga yHuHr x,axMUHU 21,8 MunnuoH AKW gonnapura KynatfTupum MyMKUH. WyHUHrgeK, M^X MaMnaKaTnapugaH Toxukuctoh, O3ap6aM-xoh, ApMaHucToH, TypKMaHucroHra экcпopтнu omupum MMKoHumT-napu aHu^naHgu. ym6y TypT MaMnaKaTra 2019 Munga xaMU 16,3 Mnpg. AKW gonnapuHu TamKurn этraн 6ynca, yHu 24,3 Murn-nuoH AKW gonnapura eTKa3um MyMKUH. EBpona-HuHr K,aTop MaMnaKaTnapura экcnopт ^unumga x,aM MaBxyg canox^aTgaH Tyna ^oMganaHunMa-an™. XyMnagaH, repMaHuara, OpaHuuara Ba By^K BpuTaHuara ToBap Ba xu3MaTnap eTKa3u6 6epum x,axMUHU moc paBumga 2 MapTa, 32 MapTa Ba 4 MapTa KynaMTupum canox,uaTu MaBxyg.

0ofifla.naHM.nraH afla6weT^ap:

1. Tinbergen J. Shaping the World Economy (esp. 262-293). New York, NY: Twentieth Century Fund.

2. Anderson J. E. A theoretical foundation for the gravity equation. The economic review, 69, 106-116.

3. Kalirajan K. Regional cooperation and bilateral trade flows: an empirical measurement of resistance. The International Trade Journal, 21(2), 85-107.

4. TapacoB n. C, BaxpoMoBa E. H. Oцeнкa npou3BogcTBeHHoro noтeнцuana TeppuiTopmu // PeruoHanbHaa экoнoмuкa: Teopua u npaKTUKa. 2010. № 35 (128). C. 8-15.

5. KpacurnbHMKoBa E. Oцeнкa ucnonb3oBaHua BHemHeBKoHoMumecKoro noTeH^ana peru-ohob // MonogoM y^eHwM. 2012. № 7. C. 87-90

6. www.stat.uz

7. www.ferstat.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.