Научная статья на тему 'ФАНЛАРАРО АЛОҚАЛАРНИНГ ТАРИХИЙ РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ'

ФАНЛАРАРО АЛОҚАЛАРНИНГ ТАРИХИЙ РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
123
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
физика / табиий фанлар / фанлараро алоқа / фанлараро алоқаларнинг ривожланиш босқичлари / таълимнинг узвийлиги ва узлуксизлиги / шакллантириш ва ривожлантириш. / physics / natural sciences / interdisciplinary communication / stages of development of interdisciplinary communication / continuity and sequence of education / formation and development.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Алижанов Дилмурод Аъзамжон Ўғли, Захидов Иброхимжон Обиджонович

Ушбу мақолада фанлараро алоқаларнинг таълимдаги аҳамияти ва бу борада изланишлар олиб борган олимлар, фанлараро алоқаларнинг ривожланиш босқичлари даврларга ажратилиб баён этилган бўлиб, 6-синф физика фанини фанлараро алоқадорлик асосида ўқитишда ривожлантирувчи масалаларга алоҳида эътибор қаратиш ва уни амалга оширишдаги керакли тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORICAL STAGES OF DEVELOPMENT OF INTER-SUBJECT RELATIONS

This article reveals the importance of interdisciplinary communication in education and scientists who conducted research in this area, the stages of development of interdisciplinary communication are divided into periods, and special attention is paid to the development of teaching physics in class 6 on the basis of interdisciplinary communication and the necessary recommendations for its implementation are given.

Текст научной работы на тему «ФАНЛАРАРО АЛОҚАЛАРНИНГ ТАРИХИЙ РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

ФАНЛАРАРО АЛОЦАЛАРНИНГ ТАРИХИЙ РИВОЖЛАНИШ БОСЦИЧЛАРИ

Алижанов Дилмурод Аъзамжон ^ли

Наманган давлат университети, Физика кафедраси укитувчиси Захидов Иброхимжон Обиджонович

Наманган давлат университети, Физика укитиш методикаси кафедраси доценти, п.ф.н.

https://doi. org/10.5281/zenodo.6838734

Аннотация. Ушбу мацолада фанлараро алоцаларнинг таълимдаги ащмияти ва бу борада изланишлар олиб борган олимлар, фанлараро алоцаларнинг ривожланиш босцичлари даврларга ажратилиб баён этилган булиб, 6-синф физика фанини фанлараро алоцадорлик асосида уцитишда ривожлантирувчи масалаларга алощда эътибор царатиш ва уни амалга оширишдаги керакли тавсиялар берилган.

Калит сузлар: физика, табиий фанлар, фанлараро алоца, фанлараро алоцаларнинг ривожланиш босцичлари, таълимнинг узвийлиги ва узлуксизлиги, шакллантириш ва ривожлантириш.

ИСТОРИЧЕСКИЕ ЭТАПЫ РАЗВИТИЯ МЕЖПРЕДМЕТНЫХ СВЯЗЕЙ

Аннотация. В данной статье раскрывается значение межпредметной коммуникации в образовании и ученые проводившие исследования в этой сфере, этапы развития межпредметной коммуникации разделены на периоды, а также особое внимание уделено вопросам развития обучения физике в 6 классе на основе межпредметной связи и даны необходимые рекомендации по его реализации.

Ключевые слова: физика, естественные науки, межпредметная связь, этапы развития межпредметной связи, непрерывность и последовательность образования, формирование и развитие.

HISTORICAL STAGES OF DEVELOPMENT OF INTER-SUBJECT RELATIONS

Abstract. this article reveals the importance of interdisciplinary communication in education and scientists who conducted research in this area, the stages of development of interdisciplinary communication are divided into periods, and special attention is paid to the development of teaching physics in class 6 on the basis of interdisciplinary communication and the necessary recommendations for its implementation are given.

Key words: physics, natural sciences, interdisciplinary communication, stages of development of interdisciplinary communication, continuity and sequence of education, formation and development.

КИРИШ

Дунё мамлакатларида физика фанини фанлараро боглаб укитишда, аввало укитувчининг фанлар буйича билимини ривожлантириш, укув жараёнини такомиллаштиришда замонавий таълим методларидан самарали фойдаланиш асосий масалалардан бири сифатида каралиб, бу сохдда куплаб тадкикот ишлари олиб борилмокда. Физикани фанлараро укитиш, таълим жараёнига татби; килиш, укувчиларнинг физикавий тафаккурини ривожлантиришнинг методик ва дидактик таъминотини яратиш ва ривожлантириш оркали фанлараро интерфаол укитиш технологияларини такомиллаштиришга алох,ида эътибор каратилмокда.

Жумладан, умумий урта таълим мактабларида укувчиларнинг ижодкорлик, илмий билиш фаолиятларини ривожлантиришга йуналтирилган замонавий таълим

технологияларини фанлараро укитиш методлари асосида такомиллаштиришда илмий тадкикот ишларини амалга оширишнинг педагогик-дидактик имкониятлари тобора кенгайиб бормокда. Масалан, юртимизда х,озирда амалга оширилаётган Табиий фанларлар (Science) укув дастурига кура умумий урта таълимнинг миллий укув дастурида STEAM таълими асосида укитиш табиий ва иктисодий фанлар йуналишида укувчиларнинг эгаллаган билим, куникма ва малакаларини кундалик х,аёт билан богликлигини курсатишда дарс ва синфдан ташкари машгулотларда укув тадкикотларини утказиш, тажрибаларни бажариш, лойихдлаштиришга йуналтирилган ижодкорлигини тарбиялаш ва кизикишларини ривожлантиришга каратилган. Шундай булсада, укув жараёнини ташкил этиш ва утказишда умумтаълим фанларини (физика, математика, биология ва бошкалар) олтинчи ва ундан олдинги синфларда укитилган фанларидан урганган билимларининг узвийлигига эътибор бир оз камайиб, х,ар бир фан уз вазифалари билан таълимни амалга оширишга киришади. Окибатда купчилик укувчилар юкори синфларга утган сари айрим фанларнигина биладиган ёки кизикадиган булиб колади. Бунинг олдини олишда фанлараро алокаларни (интеграцияни) кучайтириш ва уларнинг узвийлигини таъминлаш зарур.

Бу борада Х,амдустлик мамлакатларида табиий фанларнинг узаро алокалари, технологик таълимни табиий фанлар билан алокалари, хусусан физикани биология, кимё, математика, радиоэлектроника ва бошка фанлар билан узаро алокалари, шунингдек физикани фанлараро укитишнинг дидактик асослари В.Н. Янцен , В.Н. Федорова, Д.М. Кирюшкин, А.В.Усова, Ю.С. Царев, В.Н. Максимова, И.Д. Зверев, Н.И. Резник , А.И. Гурьев, Н.Б.Федорова, А.Е.Карма, Э. Мамбетакуновлар томонидан унганилган.

Хорижий мамлакатларда таълим муассасаларида укитиладиган фанларнинг узаро алоклари тугрисидаги гоялар Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, И.Ф.Гербарт, А.Дистервег, Д.Локк ва бошкалар томонидан илгари сурилган. Шунингдек, физикани медицина, биология ва бошка табиий фанлар билан узаро алокадорликда укитиш, физикани касбга йуналтириб укитиш, олий таълимда физикани математика ва табиий фанлар билан узаро богликликда укитиш Ya. Hiroaki, A. P. French, J. R. Davis, G. Benedek, E.F. Redish, L. Lising, Yo. Nakakoji, T. Sunartiлар томонидан ёритиб берилган.

Умумтаълим мактаблари фан тизимида укув жараёнини фанлараро алокадорлик ташкил этиш нафкат бугунги кунда, балки узок тарихда х,ам сифатли ва самарали таълим беришнинг бирламчи омили эканини юкоридаги олимлар ишларидан х,ам куриниб турибди.

Шу нуктаи назардан Е.Б. Иванова томонидан фанлараро алокаларнинг ривожланиш боскичи тах,лил килиниб, даврларга ажратилиб жадвал шаклига келтирилган эди. ^уйида Е.Б. Иванованинг тах,лилларидан фойдалиниб физика фанини укитиш буйича биз томонимиздан кушимчалар киритиб кайта ишланган фанлараро алокаларнинг ривожланиш боскичлари 1-жадвалда курсатилган.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

1-жадвал

Фанлараро алокаларнинг ривожланиш боскичлари

Тарихий Тадкикотчи олимнинг Фанлараро алокарни амалга ошириш давр исми ва шарифи гояси

гояси

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

Мил.ав. VII -VI асрлар

Зардушт, Аристотел

Коинотнинг инсониятга таъсирини, Она заминни, ундаги сув, тупрок, хдвони асраш, экологик муаммоларни узаро алокалар асосида вужудга келиши. Риторикани факат суз санъати эмас, балки уни ахлок, инсон рух,ий олами ва маънавияти билан боглик х,олда тушунтирди.

VIII-XII ва XIV-XVI асрлар

Мусо аль-Хоразмий, Абу Наср Фаробий, Абу Райхон Беруний, Ибн Сино, Мирзо Улугбек

Фанлараро алокалар ва фанларни интеграцияси буйича назарий, методологик фалсафий, педагогик, психологик ва методик асослари ишлаб чикилган. Олам хдкида яхлит тасаввурга эга булишда астрономия, фалсафа, тарих, математика каби фанларларнинг урни ва фанлараро алокаларнинг ахдмияти асосланган.

Джон Локк

XVII аср

"Х,ар бир субъектнинг х,ис туйгулар оркали олинган билимлар тупланадиган дастаги бор. Бундай дастак бир фан мазмунини бошка фан элементалари билан тулдириш нафакат фанга оид билимларни узлаштириш, балки эгалланган

куникмаларни реаль хдётда амалий куллашни х,ам ифода этиши лозим".

Ян Амос Коменский

"...узаро табиий алокадор булган билимларни, шундай алокадорлик асосида укитиш керак..."

XVIII аср

И.Г. Песталоцци

(Pestalozzi)

Табиатда аслида бир-бири билан узаро алокадор булган нарса ва х,одисаларни онгимизга сингдириш лозим.

А..Дистерверг

Укув фанлари уртасидаги алокалар укувчиларнинг уз атрофидаги оламнинг турфа-хиллиги ва яхлитлигини англаш, чукурррок билим олиш омилидир.

XIX аср

К. Д. Ушинский

"Укувчиларни билиш фаолияти фанлараро алокалар билан чамбарчас боглик". Ихтиёрий фан оркали бериладиган билим ва гоялар олам ва ундаги хдётга кенг назар ташлаш имконини берувчи органик тузилишга эга булиши лозим, яъни катъий ва тартибли тизим асосида узатилиши лозим.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

И. Ф. Гербарт

Н.Г. Чернишевский

В.Г. Беллинский

Укув жараёни унинг таркибини тавсифловчи

4 та асосий тамойил асосида ташкил этилиши лозим:

• тушунарлилик тамойили - укув материални танлаш ва уни жиддий куриб чикиш;

• ассотсация тамойили - аввал узлаштирилган билимлар билан янги билимларнинг алокаси;

• тизимлилик тамойили - хулоса чикариш, тушунча ва конунларни таърифлаш;

• услубиёт тамойили - назарияни тушуниш, янги х,одиса ва вазиятларда куллай олиш.

1. Таърифлаш.

2. Тушуниш.

3. Умумлаштириш.

4. ^уллаш.

Бир фандан олинган билимларни иккинчи фанда кулланилмас экан, укувчининг х,ам алий, х,ам жисмоний ривожланишига эришиб булмайди.

Барча фанлар узаро алокадорлик асосида укитиладиган тизим ва таълим гоясини илгари сурган.

6.

XX аср

Н.К.Крупская

Фанлараро алокаларни укитишнинг фан тизимидан четлашган умумлашган билимларни жорий этиш оркали ижтимоий муаммоларга таъсири урганилди. Мех,нат ва жамият сингари глобал мавзуларда комлекс билимлар киритилди.

И.Д. Зверев, В.Н. Максимова

7.

XX аср -

XXI аср боши

Фанлараро алока тушунчаси киритилди, фанлараро алокаларнинг таълимий, тарбиявий, ривожлантирувчи функциялари ажратиб берилди.

A.B. Усова, И.С. Карасова

Фанлараро алокалар - билимларни илмий даражасини оширувчи, илмий дунёкарашни шакллантирувчи, фикрлаш ва яратувчанлик кобилиятларини ривожлантирувчи, укув жараёни самадорлигини оширувчи дидактик восита деб х,исоблайди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

№ 4

Н.М. Бурцева, Н.М. Черкес- Заде, В Н. Федорова, П.Н. Новиков, П.Г. Кулагин. Фанлараро алокалар - дидактик шарт булиб, у укув жараёнида илмий билимларнинг интеграциялашувини акс эттириш, уларни тизимлаштириш, илмий дунёкарашни шакллантириш, укув жараёнини оптималлаштириш ва шу билан бирга хар бир укувчига билимларни кашф этиш ва амалга ошириш имконини беради.

Л.Я.Зорина Фанлараро алокалар - тизим, усул, восита, педагогик категория, фанлараро муносабатлар.

Г.Ф. Федорец Фанлараро алокалар шакллари, турлари ва усулларини таснифлаш амалга оширилди.

Б.Мирзахмедов, Э.О.Турдикулов, Ю.М.Махмудов, Э.О. ^увондиков Физикани, ишлаб - чикариш, экология ва кишлок хужалиги билан интеграцияси ишлаб чикилган.

XXI аср боши Тавсия этилаётган фанлараро алокаларни амалга ошириш усуллари (Д.А. Алижанов) Укувчиларнинг 6- ва куйи синфларда математика, табиатшунослик, атрофимиз-даги олам, биология, география, технологик таълим сингари фанлардан олган билимлари асосида 6-синф физика фанини фанлараро алокадорлик асосида укитиш методикаси ишлаб чикилган.

Фанлараро алокаларнинг ривожланишни ушбу жадвалда 8 боскичга булиб, саккизинчи асрдан бошлаб бугунги кунгача назарий, методологик фалсафий, педагогик, психологик ва методик асослари; олам хакида яхлит тасаввурга эга булишда астрономия, фалсафа, тарих, математика каби фанларларнинг урни ва ахамияти; эгалланган билим ва куникмаларни реаль хаётда амалий куллаш; укув жараёнида фанлараро алокаларни ташкил этиш тамойиллари; таълимий, тарбиявий, ривожлантирувчи функциялари; фанлараро алокалар - билимларни илмий даражасини оширувчи, илмий дунёкарашни шакллантирувчи, фикрлаш ва яратувчанлик кобилиятларини ривожлантирувчи, укув жараёни самадорлигини оширувчи дидактик восита эканлиги; унинг шакллари, турлари; физикани, ишлаб - чикариш, экология ва кишлок хужалиги билан интеграцияси курсатиб берилди. Албатта бу жадвал мукаммал жадвал эмас, уйлаймизки бу тобора ривожланиб, тулдирилиб борилади деб умидкиламиз.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Укувчиларнинг бошка фанлардан узлаштирган билим ва куникмаларини куллаш, ривожлантириш, мустахкамлаш ва умумлаштиришни укитишнинг вазифаларида акс этиши лозим. Укув материали мазмунида аввалдан узлаштирилган (бошка фанлардан) билимларга таянишни талаб киладиган масалаларни, шунингдек, кейинги фанларни укитишда ривожлантирувчи масалаларга алохида эътибор каратиш зарур.

Фанлараро алокалар тамойили укувчилар учун бошка фанлардан узлаштирилган билим ва куникмаларни куллаш ва тахлил килишга йуналтирилган муаммо, саволлар,

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

вазифаларни шакллантиришни максад килиб олади. Фанлараро алокалардан тизимли фойдаланиш бошка фанларни урганишда бир укув предметига оид дидактик материаллар ва кургазмали куроллардан (дарсликлар, жадваллар, асбоб-ускуналар, хариталар, кинофильмлар, слайдлар) кенг фойдаланиш имкониятини беради. Укув машгулотларини ташкил этишда умумлашган шаклда - семинарлар, умумлаштирувчи дарслар, экскурсиялар, фанлараро мазмундаги конференциялар зарур. Бундай машгулотлар укитувчилар фаолиятини мувофиклаштиради, шунингдек укитувчилардан турдош фанлар укув дастурларини урганишни, дарсларга узаро катнашишни талаб килади.

Фанлараро алокалар билимларнинг мазмунини илмий-назарий ва маърифий -тарбиявий даражаларини ошириб, укувчининг аклий фаолиятини фаоллаштиради. Фанлараро алокаларнинг ривожлантирувчи функциялари укувчиларнинг мустакиллиги, билим олишдаги фаоллиги ва кизикишларининг ривожлантиришга таъсир килади. Фанлараро алокаларни амалга ошириш оркали укувчиларнинг мантикий тафаккурини ривожлантирадилар, билимларни маълум бир вазиятда, топширикларни бажариш оркали куллайдилар.

Фанлараро богланиш - х,одисаси куп улчамлидир. У таълим жараёнининг мазмуни, усуллари, ташкил этиш шакллари билан чегараланмайди. Фанлараро алокалар укувларнинг укув - билиш фаолиятига ва укитувчиларнинг укитиш жараёнини камраб олади. У укувчи шахсиятига каратилган булиб, унинг диалектик тафаккурини, илмий дунёкарашини, илмий билиш куникмасини шакллантиради, укувчининг таълимий эх,тиёжларини кондиришга ва кобилиятни х,ар томонлама ривожлантиришга хизмат килади. Юкорида таъкидланганидек, фанлараро алока тушунчасининг куплаб талкинлари мавжуд. Шундай килиб, тадкикотчилар одатда бу тушунчани бир нечта маъноларда изох,лайдилар: дидактик шарт, тизимлилик принципининг бир кисми, восита, тизим ва бошкалар. Фанлараро алокалар куп кулланиладиган маъноларидан бири дидактик шарт, нафакат укувчиларнинг билимини тизимлаштиришнинг асоси балки, уларнинг билиш кобилияти, фаоллиги, кизикишлари ва аклий фаолиятини ривожлантириш маъносида х,ам кенг таркалган. Шунинг учун таълим жараёнида куйидагиларга эътибор бериб бориш максадга мувофикдир:

6-синфда физикани укитишда физик билимларнинг салмоги камлигини эътиборга олган х,олда ахборот технологияларини куллаш оркали укувчига тажриба ва х,одисаларнинг узгаришини кузатиш, курганларини тах,лил килиш ва тегишли хулосалар чикаришида илмий хабардорлик ва амалий компетенцияларини ривожлантиришнинг педагогик томонларига;

физика курсининг бошка фанлар билан узаро алокалари оркали таълим-тарбия тизимининг сифати ва самарадорлигини ошириш, укувчи ёшларда замонавий билим ва куникмаларни шакллантириш, таълим тизими хдмда илм-фан сохдси уртасида якин ^амкорлик ва интеграцияни, таълимнинг узвийлиги ва узлуксизлигини таъминлаш йулларига;

физика укитишда дарс самарадорлигига таъсир этадиган 6- ва куйи синфларда узлаштирилган билимларни табиий ва иктисодий фанларнинг узаро алокалари асосида ривожлантирилган ва амалиётга тадбик килишга;

машгулотларни утказиш унинг услуби билан чамбарчас богликлиги укувчилар томонидан бевосита идрок килинишини таъминловчи психологик шарт-шароитлар

эканлиги очиб бериш. Физикани укитиш оркали укувчиларда илмий хабардорлик компетенциясини ривожлантириш, энергия тежамкорлигига ургатиш йуллари ва уни укитиш методикасини фанларларо алокадорлик асосида такомиллаштириб боришга эътибор бериб бориш зарур деб хисоблаймиз.

Фанлараро алокаларнинг ранг-баранг, мураккаб мазмуни бу борадаги илмий-методик фикр ва мулохазалари курсатиб утилди. Фанлараро алокалар тушунчасини мазмунини назарий очиб беришга турли ёндашувларни тахлил килиш натижасида, биз фанлараро алокаларни таълим мазмуни ва самадорлигини оширувчи укув жараёни барча функцияларини такомиллаштиришнинг дидактиканинг узвийлик тамойилини амалга ошириш воситаси деган хулосага келдик.

Фанлараро алокаларни амалга оширишда турдош фанларга оид материалларни узаро богланиши соддалашади, укувчиларда тизимли ва мустахкам билим, куникма ва малакалар шаклланиши натижасида таълим ва тарбиялаш юкори боскичга кутарилишини таъкидлаймиз.

Умумтаълим мактабларининг 6-синф физика курсини бошка фанлар билан фанлараро алокалар асосида укитиш долзарб масала булиб, укувчиларнинг физикани урганишга кизикишларини ошириш, оламнинг яхлит тасвирини укувчи онгида шакллантиришда, билиш кобилияти, замонавий билим, куникма ва малакаларни ривожлантиришда мухим омилдир.

6-синфгача табиат хакида билим берувчи предметлар оркали олган билимларидан фойдаланган холда физик ходисаларни кузатиш оркали укувчиларнинг табиий ва иктисодий фанларни узлаштиришда эгаллаган билимлари асосида фикрлашини шакллантириш ва ривожлантириш оркали физика дарсларини ташкил этиш шакл ва методларининг фанлараро алокадорликда ривожлантириш зарур деб хисоблаймиз.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 11 майдаги "2022 - 2026 йилларда Халк таълимини ривожлантириш буйича миллий дастурни тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-134-сонли Фармони.

2. Иванова Е.Б. Проектирование содержания курса физики 7-9-х классов на основе информационной модели межпредметных связей\\ диссертация ... кандидата педагогических наук: 13.00.02. Владивосток - 2007. 138 стр.

3. Алижанов Д. 6-синф физика курсида модда тузилишини укитиш оркали укувчиларда илмий фикрлашни ривожлантириш йуллари //Общество и инновации. - 2021. - Т. 2. -№. 3/S. - С. 15-19.

4. Захидов И. О. и др. Важные аспекты преподавания физики в 6 классе на основе междисциплинарных связей //Учёный XXI Века. - 2022. - С. 80-83.

5. Алижанов Д. 6-синф физика фанини фанлараро укитишнинг назарий тахлили //Общество и инновации. - 2022. - Т. 3. - №. 4/S. - С. 417-422.

6. Zokhidov I. O. et al. Theme and interdisciplinary connections in teaching sound phenomena on the course of physics for the 6th grade //Новые педагогические исследования. - 2020.

МУ^ОКАМА

ХУЛОСА

С. 8-10.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

7. Zohidov I. O., Karimova R. K., Umarov A. O. Teaching chapter "electric charge, electric field" 8th-class, physics course //Scientific Bulletin of Namangan State University. - 2019. - T. 1. - №. 12. - C. 298-302.

8. Umarov AO., Zakhidov I.O. DETERMINATION OF THE FREQUENCY AND PERIOD OF ELECTRIC CURRENT OSCILLATIONS USING THE "C++" PROGRAM // Neuro Quantology | Volume 20 | Issue 7 | - 2022. P. 432-435. DOI Number: 10.14704/nq.2022.20.7.NQ33055

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.