Научная статья на тему '6-СИНФ ФИЗИКА ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ФАНЛАРАРО АЛОҚАЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШ УСУЛЛАРИ'

6-СИНФ ФИЗИКА ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ФАНЛАРАРО АЛОҚАЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШ УСУЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

176
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўқитиш / ўқув жараѐни / ўқув фанлари / фанлараро алоқалар / алоқаларни амалга ошириш / дарс самарадорлиги

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Дилмурод Аъзамжон Ўғли Алижанов, Иброхимжон Обиджонович Захидов

Ушбу мақолада фанлараро алоқаларнинг аҳамияти баѐн этилган бўлиб, 6синф физика фанини фанлараро алоқадорлик асосида ўқитиш йўллари фанларнинг мавзулари мисолида кўрсатиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «6-СИНФ ФИЗИКА ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ФАНЛАРАРО АЛОҚАЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШ УСУЛЛАРИ»

6-СИНФ ФИЗИКА ФАНИНИ УЦИТИШДА ФАНЛАРАРО АЛОЦАЛАРНИ

АМАЛГА ОШИРИШ УСУЛЛАРИ

Дилмурод Аъзамжон ^ли Алижанов

Наманган давлат университети физика кафедраси укитувчиси

dilmurod0413 @gmail.com

Наманган давлат университети физика укитиш методикаси кафедраси доценти,

Ушбу маколада фанлараро алокаларнинг ахдмияти баён этилган булиб, 6-синф физика фанини фанлараро алокадорлик асосида укитиш йуллари фанларнинг мавзулари мисолида курсатиб берилган.

Калит сузлар: укитиш, укув жараёни, укув фанлари, фанлараро алокалар, алокаларни амалга ошириш, дарс самарадорлиги.

Юртимизда умумтаълим мактабларида укувчиларга физикани фанлараро укитишда замонавий таълим технологияларидан, компьютер дастурий таъминотларидан фойдаланиш, хорижий тажрибалар асосида физикани фанлараро интерфаол укитишни ташкил этиш, укувчиларга физикага оид компетенцияларни ривожлантиришнинг янгидан янги усуллари яратилмокда. Натижада, умумтаълим мактабларида укувчиларнинг ижодкорлик, илмий билиш фаолиятларини ривожлантиришга йуналтирилган замонавий таълим технологияларини фанлараро укитиш методлари асосида такомиллаштиришда илмий тадкикот ишларини амалга оширишнинг педагогик-дидактик имкониятлари тобора кенгайиб бормокда. Шундай булсада, укув жараёнини ташкил этиш ва утказишда умумтаълим фанларини (физика, математика, биология ва бошкалар) олтинчи ва ундан олдинги синфларда укитилган фанларидан урганган билимларининг узвийлигига эътибор бир оз камайиб, хдр бир фан уз вазифалари билан таълимни амалга оширишга киришади. Окибатда купчилик укувчилар юкори синфларга утган сари айрим

Иброхимжон Обиджонович Захидов

п.ф.н. zaxidov65@mail. ru

АННОТАЦИЯ

КИРИШ

фанларнигина биладиган ёки кизикадиган холатга келади.

June, 2022

Бунинг олдини олишда фанлараро алокаларни кучайтириш ва уларнинг узвийлигини таъминлаш зарур.

МЕТОДОЛОГИЯ

Юкоридаги муаммоларни бартараф этиш максадида куйидаги вазифаларни амалга ошириш максадга мувофик деб хисоблаймиз:

укувчиларга физик билимларни компютер ва ахборот технологияларини куллаш оркали тажрибалар ва ходисанинг узгаришини кузатиш, курганларини тахлил килиш ва тегишли хулосалар чикариш йулларини курсатиб бериш;

физика курсининг бошка фанлар билан алокадорликда таълим-тарбия тизимининг сифати ва самарадорлигини ошириш, укувчиларда замонавий билим ва куникмаларни шакллантиришда таълимнинг узвийлиги ва узлуксизлигини фанлараро алокалар асосида ривожлантириш;

физикани укитишда дарс самарадорлигига таъсир этадиган интерфаол методларни куллаш оркали фанлараро алокаларни ривожлантириш, укитиш воситаларини такомиллаштириш буйича услубий кулланма тайёрлаш ва амалиётга тадбик килиш;

машгулотларда укувчилар томонидан бевосита идрок килинишини таъминловчи шарт-шароитларни курсатиб бериш. Физика укитиш оркали укувчиларда илмий фикрлашни ривожлантириш, энергия тежамкорлигига ургатиш йуллари ва унинг укитиш методикасини фанларларо алокадорлик асосида такомиллаштириш ва бошкалар [ 1-6].

Мамлакатимизда фанлараро алокалар буйича изланишлар шарк "уйгориш даври" VIII-XII ва XIV- XVI асрларга тугри келади. Бу даврда яшаб илмий изланишлар олиб борган Мусо аль-Хоразмий, Абу Наср Фаробий, Абу Райхон Беруний, Ибн Сино, Мирзо Улугбек, каби комусий олимларни мисол келтириш мумкин. Улар томонидан фанлараро алокалар ва фанларни интеграцияси буйича назарий, методологик фалсафий, педагогик, психологик ва методик асослари ишлаб чикилган [7].

Абу Райхон Беруний инсоннинг оламни англаши, борлик хакида тулик тасаввурга эга булишида фалакиёт, фалсафа, тарих, хандаса каби фанларларнинг урни ва фанлараро алокаларнинг ахамияти тугрисида уз асарларида маълумотлар келтириб утган [8].

Мирзо Улугбек расадхонаси битказилганда, унга кимни мударрис килиб сайланади? -деб берилган саволга у, хар томонлама билимга эга булган киши - деб жавоб берган [9]. Юкориларадан келиб чикиб, Урта Осиёда азалдан хар томонлама, бир неча

June, 2022

680

фанлараро билимга эга ёшларни тарбиялашга алохида эътибор каратилган.

Чех олими, файласуф-инсонпарвар, педагог ва ёзувчи Ян Амос Коменский (1592-1670) узининг "Буюк дидактика" асарида: "Х,еч бир кишига бошка фанланлардан чегараланган алохида фан асосида таълим бериш мумкин эмас"- деб такидлайди [10].

Унинг фикрига кура укув фанлари уртасида алокаларни шакллантириш оркали билимларни узлаштириш, малака ва кунилмалар мустахкамлаш юкори даражага кутарилади, бир неча фанлардан эгаллаган билим, куникма ва малакаларни, бошка бир фанни узлаштиришда куллаш оркали такрорлашга сарфланадиган вактни тежаш имконини беради. Бундан ташкари фанлараро алокаларни амалга ошириш укувчилар билимини тизимлаштиришга ва оламнинг илмий манзарасини тулик тасаввур килишга ёрдам беради.

Инглиз файласуфи-материалист, билишнинг эмперик назарияси асосчиси Джон Локк (1632-1704) "Тарбия хакида фикрлар" номли асарида укувчилар билмини тизимлаштириш ва умумлаштиришда фанлараро алокалардан фойдаланиш "Хдкикатни топиш методи" деган гояни игари сурган [11].

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Фанлараро богланиш - ходисаси куп улчамли булиб, таълим жараёнининг мазмуни, усуллари, ташкил этиш шакллари билан чегараланмайди. Фанлараро алокалар укувчиларнинг укув - билиш фаолиятига ва укитувчиларнинг укитиш жараёнини камраб олади. У укувчи шахсиятига каратилган булиб, унинг диалектик тафаккурини, илмий дунёкарашини, илмий билиш куникмасини шакллантиради, укувчининг таълимий эхтиёжларини кондиришга ва кобилиятни хар томонлама ривожлантиришга хизмат килади.

Фанлараро алокаларни амалга ошириш - бу тасодифий мисол ва фактлардан фойдаланиш эмас, турли укув фанлардан узлаштирилган билимларни бирлаштиришни таъминловчи укитувчининг максадли йуналтирилган фаолияти хисобланади.

6-синфда физика дарслиги бобларини куйидагича фанлардан мавзулараро богланишларни амалга ошириш дарс самарадорлигига сезиларли таъсир курсатади деб хисоблаймиз:

June, 2022

Кириш

Табиатшунослик География Математика (синф) Тарбия. Тарих Техно-

(синф) (синф) Узунлик ва унинг бирлиги: (синф) логик

Кириш. Шамол (5) сантиметр (1) Кун тартиби (3) таълим

Атрофимиздаги Хдвонинг намлиги Вакг тасаввурлари (1) Ишлаб чи;ариш (синф)

олам(1) ва ёгинлар (5) Сигим улчов бирлиги: литр (5) Улчаш ва

Атррофимиздаги олам Термин ва (1) Ишлаб чи;ариш режалаш

(2) тушунчаларнинг Узунлик бирликлари: техникасининг асбоблари

Йил фасллари (2) изох,ли лугати (5) дециметр, метр (1) пайдо (5)

Касблар х,а;ида (2) Берилган узунликдаги булиши (5)

Инсон ва табиат (2) кесмани ясаш (1) Транспорт

Сув - х,аёт Миллиметр (2) воситаларининг

манбайи (2) Юз улчов бирликлари (3) ихтиро этилиши

Табиатшунослик Юзаларни тавдослаш (3) (5)

нимани урганади? (3) Ва^т улчови Ало;а

бирликлари (3) воситаларининг

Ва^т улчов бирликлари ихтиро этилиши

орасидаги муносабат (3) (5)

Узунлик улчов бирликлари Уругчилик

(3) жамияти (6)

Узунлик улчов бирликлари Кдцимги

орасидаги муносабат (3) Юнонистон

Шкалалар ва сонлар нури олимлари ва

Соннинг квадрати, куби ва мутафак-кирлари

даражаси (5) (6)

Кисмларга доир масалалар

Унли касрлар (5)

Модда тузилиши хакида дастлабки маълумотлар

Табиатшунослик (синф)

Табиатдаги жисм ва моддалар (2) Сувнинг хусусиятлари (3) Табиатда х,аво (3) Табиатда сувнинг айланиши (3)

Математика (синф)

Масса улчов бирлиги: килограмм (1) Масса улчов бирликлари (3) Масса улчов бирликлари орасидаги муносабат (3)

Масса бирликлари орасидаги муносабатлар

(4)

Куб (4)

Юз улчов бирликлари (4) Х^ажм улчов бирликлари (4) Масштаб (6)

Механик ходисалар хакида дастлабки маълумотлар

June, 2022

682

Табиатшунослик.Биология География (синф) Математика Тарих Технологик

(синф) Атмосферанинг (синф) (синф) таълим

Вакг улчов бирликлари (2) тузилиши (5) Вакг бирликлари: Уругчилик (синф)

Об-х,аво(2) Хдво ^арорати ва соат, минут. Вакг, жамияти (6) Кисмлардаги

Ижтимоий фойдали босими (5) масофа ва тезликни куч-

мех,нат(2) Азимут ва масофани топишга оид содда хдракатнинг

Кишги мех,нат (2) улчаш (5) масалалар (2) узатилиши (5)

Бах,орги мех,нат (2) Жой баландлиги (5) Графиклар (4) Деталларни

Об-х,авонинг белгилари (3) Масштаб (5) Сонли ва х,арфли парчинлаш

Усимликларнинг минерал Атмосфера (6) ифодалар (5) ёрдамида

озщланиши. Илдиз босими. Математик масала ва бириктириш

Угитлар (6) тенгламалар (5) (5)

Ифодаларни Эговларнинг

соддалаштириш (5) тузилиши ва

Кисмларга доир турлари (5)

масалалар (5) Жилвир

Геометрик ^огозлар

мазмундаги матнли тузилиши ва

масалалар (5) турлари (5)

Хдракатга доир

масалалар (5)

Икки жисм

хдракатига доир

масалалар(5)

Бажарилган ишга

доир масалала (5)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Тугри

туртбурчакнинг юзи

(5)

Мураккаб

шаклларнинг

юзи (5)

Юз улчов

бирликлари (5)

Юзни чамалаб

та^рибий х,исоблаш

Фоизлар (5)

Мусбат ва манфий

сонлар. Бутун сонлар

хдаида тушунча (6)

Координата тугри

чизиги. Мусбат ва

манфий сонларни

June, 2022

683

сон у;ида тасвирлаш (6)

Тенгламарни ечиш (6)

Жисмларнинг мувозанати. Оддий механизмлар

Математика (синф)

Тугри бурчак. Тугримас бурчак (2) Бурчак градуси (3) Бурчак симметрияси (3) Бурчаклар(5)

Параллел ва перпендикуляр тугри чизи^лар (5) Содда геометрик шакллар (5) Тенгламарни ечиш (6)

Технологик таълим (синф)

Сувда хдракатланадиган транспорт ясаш

(Катамаран) (4)

Кизил елканли кема ясаш (4)

Учувчи моделини ясаш (4)

Юк машинаси моделини ясаш (4)

Автомобил моделини ясаш (4)

Машинанинг асосий ^исмлари (5)

Иссиклик ходисалари хакида дастлабки маълумотлар

Табиатшунослик (синф)

Ё^илги сифатида фойдаланиладиган ^азилмалар (3) Об-х,авонинг белгилари (3)

Юлдузлар. Куёш (4)

География (синф)

Хдво ^арорати ва босими (5)

Математика (синф)

Шкалалар (4) Мусбат ва манфий сонлар. Бутун сонлар хдаида тушунча (6) Тенгламарни ечиш (6)

Тарбия. Тарих (синф)

Уругчилик жамияти (6)

Технологик

таълим

(синф)

Деталларни

пайвандлаш

ёрдамида

бириктириш

(5)

Электр ходисалари хакида дастлабки маълумотлар

Биология (синф)

Экологик омиллар (5)

Математика (синф)

Оилада тежамкорлик ва математика (5)

Тарбия. Тарих (синф)

Табиат

неъматларини тэжаш (1) Тежамкорлик (3)

Технологик таълим (синф)

3-боб. Электротехника ишлари (5)

4-боб. Электротехника ишлари (6)

June, 2022

684

ЁруFлик хoдиcaлaри хакида дacтлaбки мaълумoтлaр

Taбиaтшунocлик (cинф)

К^ш. Ой (1)

Йил фасллари (2)

Ер -сайëра (2)

Ернинг даракатлари (2)

Юлдyзлар. ^^yë^Q

Ой - Ернинг табиий йулдоши

(4)

кун ва тун. Йил фасллари (4)

Геoгрaфия (еинф)

К^ш, Ой ва юлдузлар Ернинг уз уки ва Кyëш атрофида айланиши (S)

Математика (cинф)

Нарсанинг ойнадаги акси (l) Бурчак ва унинг турлари (l) TyFри бурчак. TyFримас бурчак (2) Календар (3) Бурчак градуси (З) Бурчак симметрияси (З) Бурчаклар (б)

Параллел ва перпендикуляр тyFри чизикла (S)

Содда геометрик шакллар (S) Tенгламарни ечиш (б)

^вуш хoдиcaлaри хакида дacтлaбки мaълумoтлaр

Биoлoгия (cинф)

Экологик омиллар (S)

Математика (cинф)

Бурчак градуси (З) Бурчак симметрияси(З) Бурчаклар^)

Параллел ва перпендикуляр тyFри чизикла(5) Tенгламарни ечиш (б)

Му^ка (cинф)

^вушларнинг баланд- пастлигининг

зиначаларда ифодаланиши (l)

Дамли чолFyлар (l)

Tовyшларнинг узун кискалиги (1)

Ноталарнинг номланиши ва булиниши (l)

Миллий чолFyларимиз (З)

Tорли чолFyлар (4)

Дамли чолFyлар (4)

Зарбли чолFyлар (4)

Узбек халк чолFyлари оркестри ва унинг дамли чолFyлар гуруди (S)

Узбек халк чолFyлари оркестрининг торли-урма ва мизробли чолFyлар гуруди (S)

Узбек халк чолFyлари оркестрининг торли-камонли чолFyлар гуруди (S) Узбек халк чолFyлари оркестрининг зарбли чолFyлар гуруди (S)

Симфоник оркестрнинг зарбли чолFyлар гуруди

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

(S)

Кузатишлар шуни курсатдики, б-синф физика дарслиги ва унда берилган билимлар доирасида фанлараро алокадорлик асосида укитиш масалалари, уни ривожлантириш ва такомиллаштириш борасида педагогик-психологик, методик жидатлари кам тадкик этилган. б-синф физика фанини укувчиларга куйи синфларда узлаштирилган фанлар: математика, табиатшунослик, биология, технологик таълим, география ва бошка предметларда урганилган билимлар асосида

June, 2022

б85

физиканинг бошлангич билимларидан бошланиши ва уни юкоридаги фанлардан эгалланган билимлар асосида фанлараро укитиш методикаси ишлаб чикилмаганлиги мазкур йуналишда изланишлар олиб боришни такозо этмокда.

Фанлараро алокалар тамойили укувчилар учун бошка фанлардан узлаштирилган билим ва куникмаларни куллаш ва таклил килишга йуналтирилган муаммо, саволлар, вазифаларни шакллантиришни максад килиб олади. Фанлараро алокалардан тизимли фойдаланиш бошка фанларни урганишда бир укув предметига оид дидактик материаллар ва кургазмали куроллардан (дарсликлар, жадваллар, асбоб-ускуналар, хариталар, кинофильмлар, слайдлар) кенг фойдаланиш имкониятини беради. Укув машгулотларини ташкил этишда умумлашган шаклда - семинарлар, умумлаштирувчи дарслар, экскурсиялар, фанлараро мазмундаги конференциялар зарур. Бундай машгулотлар укитувчилар фаолиятини мувофиклаштиради, шунингдек укитувчилардан турдош фанлар укув дастурларини урганишни, дарсларга узаро катнашишни талаб килади.

ХУЛОСА

Фанлараро алокалар мактаб укувчиларига таълим ва тарбия беришда комплекс ёндашувнинг муким шарти ва натижаси кисобланади. Факат битта фан доирасидаги билим укитувчига методик ва ижодий ёндашув имкониятини бермайди. ^ар бир укитувчи-педагог кандай таълим муассасасида фаолият юритишидан катъий назар, дарс, маъруза, сукбат, кар кандай тарбиявий тадбирнинг муваффакияти куп жикатдан билим олишда (таълим жараёнида) фаолликни яратишга богликлигини яхши билади. Укувчиларнинг фаол иштирокига таъминлайдиган кизикишни шакллантириш таълим сифатига эришишнинг энг муким омилидир.

REFERENCES

1. Alijanov D.A. Maktab fizika kursini o'qitishda axborot texnologiyalarining o'rni va ahamiyati// «Инновационное образование: международный опыт, проблемы и решения» Международной научно-практической конференции. -Toshkent, 2021. -B.174-176.

2. Alijanov D.A., Zaxidov I.O. va Abdullayev A.X. Товуш кодисаларини укитишда кушимча материаллардан фойдаланишнинг акамияти// Международная научная конференция "Тенденции развития

физики конденсированных сред". - Фергана, 2021. -B.380-

384.

June, 2022

3. Obidjonovich Z. I., A'zamjon A. D. 6-sinf fizika fanida tovush hodisalarini o'qitish orqali ta'lim samaradorligini oshirish yo'llari //Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. - 2021. - Т. 1. - №. 3. - С. 424-432.

4. Alijanov D. A., Zaxidov I. O. Umumiy o'rta ta'lim maktablarida tobush hodisalarini o'qitish/O'quv-uslubiy qo'llanma. - Namangan, 2021. -112 b.

5. Zokhidov I. O. et al. Theme and interdisciplinary connections in teaching sound phenomena on the course of physics for the 6th grade //Новые педагогические исследования. - 2020. - С. 8-10.

6. Алижанов Д. 6-синф физика курсида модда тузилишини укитиш оркали укувчиларда илмий фикрлашни ривожлантириш йуллари //Общество и инновации. - 2021. - Т. 2. - №. 3/S. - С. 15-19.

7. Жуманиёзова М. Физика укитишда интеграллашган билимлар ва улардан фойдаланишнинг услубий асослари// педагогика фанлари номзоди диссертацияси. Тошкент 2007. -Б192.

8. Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. - Т.: Фан, V том.- 1976. 664 б.

9. Кори Ниёзий Т.Н. Улугбек дазинаси ва унинг илмий мероси. - Т.: Узбекистан, 1971. - Б. 9-21.

10. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения. Т. 1. «Великая дидактика»- М.: Педагогика, 1982. -656 с.

11. Локк Д. Сочинения в 3-х Т./Под ред. А Л. Нарского, А Л. Субботина Т. 1. М.: Мысль, 1985,- Т. 1 - 622 с.

June, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.