Научная статья на тему 'ФАН ВА ДИН МУНОСАБАТЛАРИДА ИШОНЧ-ЭЪТИҚОД МУАММОСИНИНГ НАМОЁН БЎЛИШИ'

ФАН ВА ДИН МУНОСАБАТЛАРИДА ИШОНЧ-ЭЪТИҚОД МУАММОСИНИНГ НАМОЁН БЎЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

43
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фан / дин / ишонч / эътиқод / модда / энергия / ҳодиса / хулқатвор / мулоқот / шубҳа / фикр / қараш / фалсафий компонент. / science / religion / faith / belief / substance / energy / phenomenon / behavior / communication / doubt / thought / vision / philosophical component.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Самарбек Қурбонназарович Эронов

Мазкур мақолада фан ва дин муносабатларида ишонч-эътиқоднинг ўрни ва аҳамияти ижтимоий-фалсафий нуқтаи-назардан таҳлил қилинган. Шунингдек, ―ишонч‖ ва ―эътиқод‖ ҳодисаларининг фалсафий мазмун-моҳияти мамлакатимиздаги ва хориждаги бир қатор файласуф олимларнинг мустақил тадқиқот объекти бўлганлиги ҳамда анча вақтдан буѐн батафсил ўрганиб келинаѐтганлиги илмий асосланган. Шунингдек, мақолада илмий ва диний эътиқодлар олдида турган муаммоларга муносабат масаласи назарий ва эмпирик контекстда очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article analyzes the role and significance of faith in the relationship between science and religion from a socio-philosophical point of view. It is also scientifically substantiated that the philosophical content of the phenomena "faith" and "belief" has long been the subject of independent research by a number of philosophers in our country and abroad and is studied in detail. Also in the article, in a theoretical and empirical context, the question of attitude to the problems faced by scientific and religious beliefs is revealed.

Текст научной работы на тему «ФАН ВА ДИН МУНОСАБАТЛАРИДА ИШОНЧ-ЭЪТИҚОД МУАММОСИНИНГ НАМОЁН БЎЛИШИ»

ФАН ВА ДИН МУНОСАБАТЛАРИДА ИШОНЧ-ЭЪТЩОД МУАММОСИНИНГ НАМОЁН БУЛИШИ

Самарбек К^урбонназарович Эронов

ТошДТУ Олмалик филиали "Ижгимоий гуманитар фанлар" кафедраси катта

укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада фан ва дин муносабатларида ишонч-эътикоднинг урни ва ахамияти ижтимоий-фалсафий нуктаи-назардан тахлил килинган. Шунингдек, "ишонч" ва "эътикод" ходисаларининг фалсафий мазмун-мохияти мамлакатимиздаги ва хориждаги бир катор файласуф олимларнинг мустакил тадкикот объекти булганлиги хамда анча вактдан буен батафсил урганиб келинаётганлиги илмий асосланган. Шунингдек, маколада илмий ва диний эътикодлар олдида турган муаммоларга муносабат масаласи назарий ва эмпирик контекстда очиб берилган.

Калит сузлар: фан, дин, ишонч, эътикод, модда, энергия, ходиса, хулк-атвор, мулокот, шубха, фикр, караш, фалсафий компонент.

ABSTRACT

This article analyzes the role and significance of faith in the relationship between science and religion from a socio-philosophical point of view. It is also scientifically substantiated that the philosophical content of the phenomena "faith" and "belief" has long been the subject of independent research by a number of philosophers in our country and abroad and is studied in detail. Also in the article, in a theoretical and empirical context, the question of attitude to the problems faced by scientific and religious beliefs is revealed.

Keywords: science, religion, faith, belief, substance, energy, phenomenon, behavior, communication, doubt, thought, vision, philosophical component.

КИРИШ

Бугунги кунда фан ва техника тараккиёти туфайли инсон учун дастлаб хаёлий даражада тасаввур килинган янги кашфиётлар очилмокда, хатто утмишдаги энг мохир илмий фантастика ёзувчилари хам бунга эриша олмаган. Модда ва энергия ва ходисалар сирларини узлаштириш, уларнинг чукур тузилмаларини кашф килиш, вакуум ва физик майдон хакида янги тушунчаларга эга булиш,

June, 2023

394

энергиянинг янги турларини кашф этилиши, юкори самарали лазер технологияларидан фойдаланиш, космосни урганиш, ДНКнинг очилиши, генетика сирларини тушуниш, тирик хужайралардаги механизмлар, компютер тизимларида сунъий интеллектдан фойдаланиш, дунё микёсидаги интернетни яратиш хакикатга айланиб бормокда. Бирок бугунги кунда инсон зоти илм-фаннинг ана шундай улкан ютуклари ва илм-фаннинг уз-узидан шиддатли ракобати олдида омон колиш масаласини унутиб куйганга ухшайди, бу эса бизни мазкур муаммо хакида фикр юритишга ундайди. Мисол учун, Америка Кушма Штатларидаги Брукхавен миллий лабораторияси кварк-глюон плазмасини олиш учун тажрибалар утказди. Бу нимани англатади? Купгина олимларнинг фикрига кура, бизнинг дунёмиз Катта портлашнинг натижасидир. Ушбу "Катта портлаш" дан кейинги биринчи лахза кварк-глюон плазмасидан ташкил топган деб ишонилади. Шу боисдан хам янги лабораториядаги тажрибалар дунё илк бор пайдо булган хозирги холатни урганишга каратилган. Бугунги кунда куплаб олимлар бундай тажрибалар натижалари назоратсиз занжирли реакцияга олиб келиши мумкинлигидан куркишади. Шу боисдан хам бундай илм-фан ютуклари асосида амалга оширилаётган цивилизациявий узгаришларни ишонч ва эътикод тушунчалари оркали киёсий тахлил килиш мухим хисобланади. Зеро, илм-фандаги хар бир ютук ишонч ва эътикодга асосланади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ишонч - бу инсон психикасининг алохида холати булиб, у узида маълум бир маълумотни, ходисаларни, фикр ва карашларни, фикрларни шубхасиз кабул килиши ва тан олишда яккол намоён булади. Е.А. Серебрякова ишонч инсоннинг уз куч ва имкониятларидан юкори даражада фойдаланишни таъминловчи маънавий-ахлокий фазилатларидан бири сифатида муносабат билдириб шундай деб ёзади: "Ишонч инсоннинг атрофдаги вокелик талабларига мувофик уз куч ва имкониятларини тугри бахолаш кобилиятига асосланади. Узига булган ишонч нафакат инсоннинг ижобий тажрибаси натижасида пайдо булади, балки унинг узи хам муаммоларни муваффакиятли хал килишга ёрдам берадиган омилдир".

Ишонч - бу маълум тушунчалар буйича инсон эхтиёжларини кондириш тизимидир. Инсон уз эхтиёжларини кондириш учун дунёкараш, табиат ва жамият конунларини тушуниш, хаётий тажриба асосида харакат килади. Инсоннинг халоллигига ишониш ва айни шу фазилатга мувофик хурмат килиш одоб намунасидир. Худди

June, 2023

395

шундай, бутун дунёнинг яхшилигини уйлаш инсоннинг шахсий маънавий-ахлокий киёфасига боглик. Уз-узига ишонч - бу даъволар даражаси (харакат максади) бирлаштирилган, уни амалга оширишда муваффакиятга эришиш учун мулжалланган интеграл хиссий-интеллектуал холат (тажриба), унга эришиш эхтимолининг оптимал даражаси билан инсон онгида акс этишидир. Бундай ишонч инсонни узига хос кобилияти, тайёрлиги, билимлари, психомотор фаолиятнинг ички тахлилига асосланган харакат максади, харакат ва фаолиятнинг реал шароитларида максадни (муваффакиятни) амалга оширишни белгилайди. Узига ишончни бундай тушуниш узига ишонч хиссиётлари доимо инсон психикасининг интеллектуал ва иродавий куринишлари билан бевосита богликлигини курсатади. Ишончнинг интеллектуал хусусиятларига уз имкониятларини тахлил килиш ва бахолаш, харакат максадини амалга ошириш шартларини бахолаш, харакат максадини белгилаш киради. Иродавий хусусиятларга - кийин шароитларда максадни саклаш, харакат максадига эришиш учун психомотор фаолликни юкори даражада ушлаб туришни киритишимиз мумкин.

Ишонч хулк-атвор, мулокот ва фаолият холатларида яккол намоён булади, унинг динамик жихатини акс эттиради. У (ишонч) микдорий жихатдан хам, хам тавсиф шаклида, огзаки ифода шаклида ифодаланиши мумкин. Вазиятларда шахсият хам узини намоён килади. Ишонч - бу одамлар уртасидаги хамкорлик муносабатларини соддалаштиришдир. Ижтимоий фанларда ишонч карамлик муносабати сифатида каралади. Ишончли шахслар ёки гурухлар сиёсат, ахлок кодекси, конунлар ва олдинги мажбуриятларини бажаришга интилишларини англатади. Узаро богликлик деганда икки томон уртасида айирбошлаш муносабатлари мавжудлиги тушунилади. Бундай узаро муносабатнинг мазмуни кандай булишидан катъи назар, бу икки томоннинг хеч булмаганда маълум даражада манфаатдор булиши ва уз манфаатларини иккинчи томон амалга ошириши зарурлигини билдиради. Ишонч - бу уз хохиш-истаклари ёки умидлари амалга ошишига ишонишдир. Ишончсиз хеч нарсага эришиб булмайди. Ишонч хам ижобий, оптимистик ва юкорига каратилган муносабатдир. Ишонч пулдан мухимрокдир.

Инсон уз олдига максад куйиб, унинг самарали амалга оширилишига ишониб, харакат килсагина юксак натижаларга эриша олади. Ишонч -инсоннинг акл-заковати, куч-кудрати, эркинлиги ва кобилиятини оширадиган ижобий туйгу. Ишонч - инсоннинг эртанги кунга булган иштиёкини оширадиган ходиса (келажакка ишониш, мехнатга, якинларига ишониш, динга ишонч ва хк.). Ишонч

June, 2023

396

умид билан бошланади. Ишонч инсоннинг максадига, дунёкарашининг хаёт билан богланишига аник ишончдан келиб чикади. Бу инсоннинг хакикий харакатлари ва тажрибасига боглик.

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

"Имон" сузи максадга эришишда ишонч ва эътикод маъносида хам ишлатилади. "Эътикод" сузи эса арабча "иътакада" феълидан олинган булиб, "ишонч", "комил ишонч", "иймон", "иймонли булиш" маъноларини англатади. Эътикод соглом мантикка асосланади. Бу иймонни мустахкамлайди. Чунки ишонч жуда кучли ва ишончли булсагина у эътикодга айланади. Шу боисдан хам Н.Г.Чернышевский "Тирик жон кучли эътикодга эга булмаслиги мумкин эмас... Калтафахм одамлар ёки виждонсиз одамларгина эътикодсиз буладилар" деб таъкидлайди. Эътикодсиз маънавият булмайди. Эътикод маънавиятнинг энг асосий устунларидан биридир. У маънавиятга муштараклик ва жипслик багишлайди. Унинг турли таркибий кисмларини узаро бирлаштиради хамда маънавиятни амалиётга боглайди. Эътикод маънавиятнинг мохиятини очиб берувчи тушунчалардан биридир.

Эътикод , узининг энг кенг таърифи билан, бу психологик холат булиб, унда одам интуитив ( хиссиёт ) маълум бир даъво ёки тахминни "хакикий" ёки "нотугри" деб кабул килади. Эътикодга асосланган мияга эга булган шахс учун эмпирик ёки илмий исбот мухим эмас. Эътикодни аниклашнинг яна бир усули шундаки, у хакикат булиш эхтимолига ижобий муносабатда булган муносабатнинг аклий ифодаси сифатида каралади. Ишонч - бу инсоннинг атроф

- мухитга ва вокеликка муносабатини белгилайдиган тушунча, билим, иллюзия, гоя хисобланади. "Эътикод — дунёкараш негизида акс этувчи ижтимоий-фалсафий, хукукий, маънавий-ахлокий, эстетик иктисодий ва экологик билимларнинг такомиллашган куриниши; муайян гояга булган ишонч. Эътикод

— дунёкараш шахс, жамоа, гурух ва жамият аъзоларини маълум бир гоя, таълимот, ёки динга катъий ишониш асосида уни хак деб билиб, шу таълимот тугрисидаги тасаввур ва билимларни ташкил килади. Инсон шу гояни ёки динни узининг фаолият дастури деб хисоблайди"

Узбек тилида ишонч тушунчаси куйидаги турт маънони билдиради: Биринчи маъноси: ишонч - бу инсоний фазилат, инсонга хос хусусият булиб, у кишиларнинг масъулият ва баркарорлигини, садокат ва куч-кувват, матонатни ифодалайди. Ишонч бу ерда эзгулик, гузаллик, хакикат ва эзгулик каби умумлаштирилган анъанавий ва замонавий кадриятларнинг зарурий шарти сифатида шахснинг фикр ва

June, 2023

397

ISSN:2181-138^^SI:0,967^Cjte-Fac^

xapaKaraapuHuHr y3ura xoc u^ogacu cu^araga HaMoeH Synagu. Hkkuhhu MatHo эсa, nrnoHH - xap ;aHgafi mySxaHu fiy; Kunum, MatnyM Sup TatnuMoTra, "u3M"ra, hhmhh, guHufi eKu a^coHaBufi umoHnra Sup xun öhhhm Ba Kagpu^raapHu MuxnaS KyfiraH xonga gouMufi coguK^uKgup. ^axoH Tapuxuga MycTaKun TatnuM TH3HMHHHHr fiyKonumu afipuM Munnufi gaBnaraapHuHr SapSog Synumu caSaSnapugaH Supu cu^arnga Tunra onuHagu. ^tHu, xan^HHHr, MaMnaKarnuHr Kena^aru, yHuHr MatHaBufi-uHTenneKTyan TapaKKueT fiyHanumu TatnuM TH3HMH, TatnHM cu^ara, TatnuM MyaccacanapHHHHr axBonura öoOHK;.

Hmoh Ba KanSgaH эtтнкog ypTacugaru $ap; xaM y3ura xc. Eat3aH ogaMHuHr hhmhh Ba MaHTHKHH ganunnapra po3H Synumu MyMKHH, aMMO ;an6u xorap^aM SynMafigu. Ammo y hhmohh Synca, 6y hhmoh yHH k&höhhh xoTup^aM Kunagu. EyHgafi xonga, xen ;aHgafi TymyHum Ba aKgufi TacaBByp yHra y3HHH aHraamura TycKHHHHK KunMafigu. MacanaH: eh3 xaMMaMu3 6unaMH3KH, 6h3 ynraH ogaMgaH xen Hapca KyTa onMafiMro. Eh3 SyHra ganun SunaH umoHaMH3, neKHH y 6u3HHHr KanÖHMH3ra KupMaraH. ^yHKu TyHga ynraH ogaMgaH KuMgup KypKumu MyMKuH. Ammo Sat3u ogaMnap xen ;anoH SyHgafi ;yp;yBra эгa эмacпap, nyHKu ynap myHgafi Kunumagu. fflyHgaH KenuS hukuS afiTum MyMKuHKu, uhcoh myxyg (Kypum, Ky3aram) öocKunura eTraHuga KanSu xorap^aM Synagu.

XY^OCA

"HmoHn" KaTeropuacu onguHru gaBpgaru ^anca^ufi Ta^aKKyp Ty3unMacuga omKopa maKnga MaB^yg SynMaraH. ^kuh KyHnapra ;agap "umoHH" Kareropuflcu cofhom ^uKpHuHr KyHganuK MaKoHuga ungro oTraH эgн. KyHganuK COFHOM ^uKpHu rogaH nu;apra KyHganuK xaeTHu rogaH nuKapgu eKu xen SynMaraHga yHuHr MatHo Ma^MyuHu зaн$пamтнpнS Kyfigu. X,o3upru Ba;Tga "umoHH" Kareropuflcu KyHganuK xaeT yHcypugaH ^anca^ufi SunuM coxacuHuHr Sup KucMura afinaHuS SopMo;ga. fflyHgafi KunuS, "umoHH" Ba '^tTuKog" xogucanapuHuHr Ma3MyHu MyaMMocu MaMnaKaraMrogaru Ba xopu^garu Sup ;aTop Myannu^napHuHr MycTaKun Tag;u;oT oöteKTu SynraHnuru xaMga aHna öaTa^cun ypraHunraHnuruHu TatKugnam ®;ou3. M.B.KapnoBa TatKugnamuna, "3tTuKogHuHr uKKuTa acocufi ^uxara Sop: rHoceonoruK Ba MatHaBuH-axnoKufi, ukkuhhucu guHufi Ba ^anca^ufi KoMnoHeHTnap SunaH u^oganaHagu. YnapHu TaHnaö onumHuHr acocu, SupuHHugaH, эtтнкog oSteKTuHuHr neKnaHraH MaB^ygoTra MaHcySnuru eKu MaHcyS эмacпнгн, uKKuHnugaH, KorHuTuB ^uxaTHuHr cySteKT Ba xa;u;aT MyHocaSaTura, MatHaBufi-axnoKufi MyHocaSaTnapra

acocnaHraHnurugup .

June, 2023

Дин ва фан уртасидаги муносабатлар классик даврлардан бери файласуфлар, илохиётчилар, олимлар ва бошкалар томонидан урганилаётган мавзу булиб келган. Турли географиялар, маданиятлар ва тарихий даврларнинг фикрлари жуда хилма-хил булиб, баъзилар буни зиддият сифатида куришади, бошкалари буни уйгунлик деб таърифлайдилар. Фан ва дин, одатда, коинот хакидаги билимга булган ёндашувида фаркланади. Илм акл, тажриба ва далил хакида булса, дин вахий, имон ва илохий нарсалар хакидадир. Акл, тажриба ва далиллар вахий, имон ва илохийни асосли билим манбалари сифатида тан олмайди. Бундан ташкари, вахий, эътикод ва илохий ( диний догма мисолида) умумэътироф этилган далилларга карама-карши илмий карашларни кабул киладиган эмпирик даъволардир.

Инсон онги объектив дунёни тугри англаши ва акс эттира олишига ишониш керак, акс холда хар кандай илмий иш маъносиздир. Куриниб турибдики, математика хам, фан хам пировардида эътикодга асосланади. Агар сиз эътикодни бутунлай инкор килсангиз, илмни хам инкор киласиз. Демак, мохиятан илм хам, дин хам эътикодга асосланади ва фарки йук. Олимлар материянинг хакикий эканлигига, насронийлар еса материянинг хакикий эканлигига ишонишади ва хакикий материя хакикий манбага эга булиши керак, шунинг учун Худога ишониш янада хакикийдир. Иккаласини солиштирсак, кайси бири туликрок ва окилона? Нютон ва Кеплер каби одамлар илмий кашфиётларини умумий конунларга (масалан, тортишиш конунига) боглаганларида, уларнинг эътикоди Худога булган ишончига асосланган еди. Улар бир хил келиб чикишига, яъни Худонинг бир хил ижодига ишонишади. Мукаддас Китобга кура, хамма нарсанинг яратувчиси тартибни яхши куради ва тартибсизликни ёктирмайди, шунинг учун улар коинотда ягона, узгармас универсал конун борлигига ишонишади. Айрим олимлар худога ишонмайдилар, лекин улар хам худди шундай эътикодни "коинотнинг умумжахон конуни"га кабул килишлари керак, шундай экан, уларнинг эътикоди нимада?

Одамлар эътикод асосида хукук тушунчасини урнатгандан сунг, уни кенгрок доирада текширадилар ва амалиётда куллайдилар. Агар одамлар кутилган натижаларни олса ва хеч кандай номувофиклик топилмаса, одамлар конун тасдикланган деб уйлашади. Кейинчалик, улар барча маълум фактларни умумлаштириш учун янги конун тушунчаларини таклиф киладилар ва текширишни давом эттирадилар. Фан хам шундай ривожланади. Албатта, дин факат эътикод билан чекланмайди. Одамлар Худога ва Мукаддас диний

June, 2023

399

китобларга булган ишончларини урнатганларидан сунг, улар буни хакикий хаётда хам бошдан кечиришлари ва текширишлари керак булади. Табиийки, илмни текшириш ва динни текшириш хам хар хил максадни кузлайди. Илмни текшириш моддийдир, диний эътикодни текшириш эса материя билан чегараланиб колмай, аклни хам уз ичига олади. Одамлар аклни жуда мавхум ва тушуниб булмайдиган деб уйлашлари мумкин, аммо улар аклнинг мавжудлигини инкор эта олмайдилар.

Диний эътикоднинг фанга зид булиши мумкин. Мисол учун, диний эътикодлар томонидан куллаб-кувватланадиган геоцентрик назария Коперник томонидан таклиф килинган гелиоцентрик назарияга зид келади. Чунки диний эътикодлар асосан эътикод, анъана ва вахийга асосланади, фан эса эмпирик далиллар, мулохазалар ва кузатишларга асосланади. Диний эътикодлар эмпирик даъволар киладими ёки йукми хар доим хам аник эмас, чунки диний матнлар ва анъаналар купинча тажрибавий ва эмпирик булмаган элементларни уз ичига олади. Шу боисдан хам О.В.Ивановская "Эътикод онгнинг муайян ходисаларни идрок этишга маълум бир олдиндан тайёргарлиги ва унинг узига хос холати сифатида мавжуд. Имон ёрдамида онгни у ният килган узгарган рамзий тизим асосида кайта йуналтириш мумкин. Эътикод онгни яхши шаклда, экзистенциал кескинликда саклайди, бу бизга уни касддан транссенденция сифатида ва инсонни ижтимоийлаштириш ва маданиятлаштиришнинг универсал усули, унинг маънавий салохиятини актуаллаштириш, шунинг учун маданиятнинг инсонийлаштирувчи ходисаси сифатида куриб чикишга имкон беради" деб таъкидлайди.

Динда гоялар ёки эътикодлар шубха остига олинса, у купинча илмий соха билан бир хил даражадаги текширувга каршилик курсатади. Аксинча, бу эътикод, шахсий тажриба ёки диний матнларни талкин килиш оркали окланади. Аксинча, эмпирик далилларга карамай, карашларнинг узгаришига каршилик курсатиши мумкин.

Илмий ва окилона нуктаи назардан, айникса, диний эътикодлар эмпирик даъволарни билдирганда, бу даъволар уларнинг асослилигини аниклаш учун илмий жихатдан синовдан утказилиши керак.

Илмий ва диний эътикодлар олдида турган муаммоларга муносабат жуда бошкача булиши мумкин. Фанда савол бериш муаммоси купинча урганиш ва тушунишни ошириш имконияти сифатида каралади. Олимлар узларининг ва бошкаларнинг гояларини шубха остига куйиш ва текширишга ургатилади ва муаммо ва танкид илмий жараённинг мухим кисмлари эканлигини тан олади. Илмий

June, 2023

400

муаммоларга муносабат одатда кизикувчанлик ва янги гоялар ва далилларга очикдикдир.

Динда эътикодни шубха остига куйиш инсоннинг эътикоди ва шахсий узига хослигига тахдид сифатида каралиши мумкин. Баъзилар учун диний эътикодларни шубха остига куйиш ёки эътироз билдириш хурматсизлик ёки хатто шаккоклик сифатида каралиши хам мумкин. Бошкалар учун эса, диний эътикодга карши курашиш сизнинг эътикодингиз хакидаги тушунчангизни чукурлаштириш учун имконият булиши мумкин. Фикрича, "Эътикодга герменевтик, феноменологик, экзистенциал ва персоналистик ёндашувлардан фойдаланиш урганилаётган ходисанинг мохиятини конкретлаштириш имконини беради. Эътикоднинг ташаббускор, тарбиявий, йуналтирувчи, намунали, вактиз, рамзий, индивидуаллаштирувчи, акс эттирувчи, коммуникатив, хиссий, ижро этувчи, бирлаштирувчи, ижодий ва бошка функциялари унинг шахсий ва ижтимоий-маданий механизмларини очиб беради".

Умуман олганда, илмий эътикод ва диний эътикодларга булган муаммоларга муносабат бир катор омиллар, жумладан, маданий ва шахсий эътикодлар, тажрибалар ва дунёкарашлар таъсирида булиши мумкин. Аммо умуман олганда, илмий карашлар далиллар ва суровларга устунлик беради, диний карашлар эса эътикод ва шахсий тажрибага купрок эътибор беради.

Илмий нуктаи назардан караганда, ахлок факат диний эътикодга боглик эмас. Баъзи одамлар узларининг ахлоки уларнинг эътикодлари ёки диний эътикодлари билан боглик деб даъво килишлари мумкин булса-да, ахлок бошка омиллар, масалан, ижтимоий ва маданий меъёрлар, хамдардлик ва рационаллик билан хам шакллантирилишига далиллар мавжуд. Тадкикотлар шуни курсатдики, турли хил маданий ва диний келиб чикиши булган одамлар купинча ахлокий кадриятларга эга булиб, ахлок факат эътикод билан белгиланмайди. Бундан ташкари, психология, неврология ва эволюцион биология сохаларида олиб борилган тадкикотлар ахлокий карорлар кабул килишнинг биологик ва когнитив механизмларини очиб берди ва бу ахлок факат эътикодга боглик эмаслигини янада курсатди.

Фан ва диннинг тажрибага ёндашувидаги фарк куп бахс-мунозараларни келтириб чикарди. Фан ва математика - жуда мавхум тажриба - бир-бирига чамбарчас богланган. Дин кундалик хаёт тажрибаси билан чамбарчас боглик. Тажриба талкинига келсак, фан тавсифий, дин эса нормативдир. Агар илм-фан ва математика дунёни дин каби тартибга солса, милоддан аввалги VI асрдаги Пифагор

June, 2023

401

шогирдлари каби табиат оламига баъзи атрибутларни юклаш нотугри булар эди.

Томас Кун илм-фан парадигмалардан ташкил топган ва улар дунёвий нуктаи назардан диний карашга жуда ухшаш маданий анъаналардан иборат деб хисоблайди. Майкл Поланининг таъкидлашича, универсалликка содиклик фандаги шахсий ажралиш хакидаги куплаб тушунчалардан фаркли уларок, субъективликдан сакланишга ёрдам беради. Полани яна барча билимлар шахсий эканлигини ва илмий тадкикот билан шугулланувчи олимнинг роли субъектив булмаса хам, албатта у шахсий эканлигини таъкидлайди. Унинг кушимча килишича, олимлар купинча факат "интеллектуал гузаллик, симметрия ва "эмпирик консенсус"га амал килишади." У илм билан шугулланиш ахлокий чекловни талаб килади, деб таъкидлайди.

Хуллас, ишонч инсон онгига хос узига хос улчов булиб, уни инсон булиш, яшашнинг ягона дахлсиз ички тамойилига айлантиради. Бундай ишонч бирор нарсага содиклик холати булиб, у шахсдаги ижтимоий мафкуранинг ифодасини ифодалагани учун уни мафкуравий ишонч, яъни эътикод сузи билан хам умумлаштириш мумкин. Учинчи маъноси: ишонч - инсоннинг иродаси, хис-туйгулари ва тасаввурлари жихатидан узига хос бирлиги; кузланган максад йулида очик ва эркин, шаффофликка эришишдир. Шунингдек, ишонч бу ерда калб ва тана кудратининг туликлигидан, унинг инсоний фазилатлар жихатидан бирлигидан тугилган ижодий матонат, софдиллик, жиддийлик, эхтиёткорлик сифатида хам намоён булади. Туртинчи маъно: ишонч - ботиний нурнинг уйгониши; шахснинг узига хос хис-туйгулари, иродаси, акл-идроки ва харакатлари мураккаб, узаро боглик ва юксак маънавий уйгунликка эришиш демакдир.

REFERENCES

1. Серебрякова Е.А. Уверенность в себе и условия ее формирования у школьников: Дис. .канд. психол. наук. М,: МГУ, 1955. - С. 56.

2. Зобков В.А. Уверенность человека в себе в ситуациях принятия решения. Педагогика. Психология. Социокинетика № 2. Вестник КГУ 2018. -С.45-46.

3. Ан-Наъим. Арабча-узбекча лугат. -Тошкент: 2003. 552-бет.

4. Тафаккур гулшани: Ватанимиз ва хорижий муаллифларнинг афоризмлари ва хикматли сузлари / Вл. Воронцов композицияси; Ш. Абдураззокова тарж. -Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. -Б. 126.

5. Абдурахим Эркаев. Маънавият ва тараккиёт. -Тошкент:"Маънавият", 2009. -Б. 22.

June, 2023

402

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

6. https: //uz.wikipedia. org/wiki/E%E2%80%99tiqod

7. Карпова Ю.В. Феномен философской веры как фактор становления и реализации личности : диссертация ... кандидата философских наук. - Улан-Удэ, 2010. - 169 с.

8. Ивановская О.В. Вера как феномен культуры: дис. доктор философских наук. Волгоград. 2012. 360 с.

9. Омельчук Р.К. Онтология веры: личностные и социокультурные механизмы преемственности ценностей : диссертация ... доктора философских наук . -Улан-Удэ, 2011. - 377 с.

10. Ямвлих. Жизнь Пифагора / Изд. подготовил В. Б. Черниговский. — М.: Алетейа, 1998. — 248 с.

11. Кун Т. После «Структуры научных революций»: [пер. с англ.]. - Москва : АСТ, 2014. - 443 с.

12. Личностное знание. На пути к посткритической философии. Автор: Полани Мишель (Майкл). М.: "Прогресс", 1985.- 344 с.

June, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.