Научная статья на тему 'ДИНИЙ АМАЛЛАР – ФЕНОМЕНАЛ ҲОЛАТ СИФАТИДА'

ДИНИЙ АМАЛЛАР – ФЕНОМЕНАЛ ҲОЛАТ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
400
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
феномен / диний онг / эътиқод / ихлос / идрок / иммитация / вирд. / phenomenon / religious consciousness / belief / sincerity / perception / imitation / vird.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Расулжон Боқижонов1

Дин – ижтимоий-тарихий ҳодиса бўлиб кишилик жамияти тараққиёти жараёнида маълум босқичда пайдо бўлган ижтимоий онг шаклларидан биридир. У муайян таълимотлар, ҳис-туйғулар, тоат-ибодатлар ва диний ташкилотларнинг фаолиятида намоён бўладиган олам, ҳаёт яратилишини тасаввур қилишнинг алоҳида усулидир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RELIGIOUS ACTIONS AS A PHENOMENAL SITUATION

Religion is a socio-historical phenomenon and one of the forms of social consciousness that emerged at a certain stage in the development of human society. It is a special way of imagining the creation of the universe, life, which is manifested in the teachings, emotions, prayers, and activities of religious organizations.

Текст научной работы на тему «ДИНИЙ АМАЛЛАР – ФЕНОМЕНАЛ ҲОЛАТ СИФАТИДА»

ДИНИЙ АМАЛЛАР - ФЕНОМЕНАЛ ХОЛАТ СИФАТИДА

Расулжон Боки'жонов

Узбекистан Миллий университети магистранти

АННОТАЦИЯ

Дин - ижтимоий-тарихий ходиса булиб кишилик жамияти тараккиёти жараёнида маълум боскичда пайдо булган ижтимоий онг шаклларидан биридир. У муайян таълимотлар, хис-туйгулар, тоат-ибодатлар ва диний ташкилотларнинг фаолиятида намоён буладиган олам, хаёт яратилишини тасаввур килишнинг алохида усулидир.

Калит сузлар: феномен, диний онг, эътикод, ихлос, идрок, иммитация, вирд.

RELIGIOUS ACTIONS - AS A PHENOMENAL SITUATION

ABSTRACT

Religion is a socio-historical phenomenon and one of the forms of social consciousness that emerged at a certain stage in the development of human society. It is a special way of imagining the creation of the universe, life, which is manifested in the teachings, emotions, prayers, and activities of religious organizations.

Keywords: phenomenon, religious consciousness, belief, sincerity, perception, imitation, vird.

КИРИШ

ХХ асрнинг иккинчи ярмида дин психологиясида чегарадош йуналишлар даври булди. Хусусан, диний амалларни урганишдек амалий вазифа бир катор фан йуналишлари олдига янги вазифалар куйди. Шу билан боглик холда психологик ва психотерапевтик нуктаи назардан диний амалларни урганишга интилиш янги боскичга кутарилди.

Дин - ижтимоий-тарихий хрдиса булиб кишилик жамияти тараккиёти жараёнида маълум боскичда пайдо булган ижтимоий онг шаклларидан биридир. У муайян таълимотлар, хис-туйгулар, тоат-ибодатлар ва диний ташкилотларнинг фаолиятида намоён буладиган олам, хаёт яратилишини тасаввур килишнинг алохида усулидир. Диннинг мохияти турлича изохлансада унинг асосида ишонч, амал, эътикод туйгуси ётиши деярли барча томонидан тан олинади[1].

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Диннинг инсон рухиятига таъсири жуда кучли булиб, натижада диний психология вужудга келади ва у инсон онгида мустахкамланади. Айни пайтда дин

- табиат, жамият, инсон ва унинг онги, яшашдан максади хамда такдири инсониятни бевосита куршаб олган атроф - мухитдан ташкарида булган, уни яратган, айни замонда инсонларга бирдан - бир тугри, хакикий, одил хаёт йулини курсатадиган ва ургатадиган илохий кудратга ишонишни ифода этадиган карашлар, гоялар йигиндиси уларок диний мафкура майдонга келади[2].

Диний онг - диний гоялар, диний даъватлар, акидалар, кадрият ва максадлар ифодаланган карашлар натижасида юзага келади ва кишилар хаётида мухим урин тутади. Диний амаллар - диний акидаларга ишониш ва унга мувофик амалларни тула - тукис бажаришдир. Шу уринда диний амал умумий холда яхлит бир диний эътикод сифатида намоён булувчи феноменлигини таъкидлаш керак.

Диний амалларни хар томонлама урганиш оркали унинг мохиятини очиб беришга хизмат килувчи дин психологияси ва психотерапия нисбатан ёш фан булишига карамай, унинг илдизлари узок даврларга бориб такалади. Сунги йилларда психотерапевтик йуналишлар тобора мустакил илмий йуналиш макомига эга булиб, мазкур сохага оид тадкикот муаммоларининг кулами кенгайиб, чукурлашиб бормокда. Чунки инсоннинг диний амалларни кай тарзда бажариши, унда рухий таскинлик шаклланиши ва хавотирнинг пасайганлик холатини тахлил жараёни билан боглик масалалар тадкикотчиларни аввалдан кизиктириб келган. Бунга узаро алокадор булиб, бир - бирини тулдириб келаётган катор мактаб ва йуналишларда ижод килган айрим олимларнинг фаолиятини мисол килиб курсатиш мумкин[3].

Диний амаллар ва диний эътикодларнинг вужудга келишининг сабабларини урганаётганда психологик (рухий) ва гносеологик (билиш) холат ва жараёнларнинг узро муносабатларини урганиш талаб этилади.

Диний эътикод ва диний амаллар мазмунига Худо, диний онг, рух ва калб, савоб ва гунох, жаннат ва дузах, ибодат ва зикр, кадар ва охират каби диний категорияларни, шунингдек, диний амалларни ибодат ва тавба - тазарру вактида бажариш жараёнида диндор кечирадиган хиссий холатлар киритилган[4].

Диний - фалсафий тафаккур асосида инсоннинг худога, илохий хакикатга булган маънавий - рухий муносабатини урганиш ётади. Кишилар хаётида бундай муносабатларнинг "диний амал ва эътикод" сифатида намоён булаётганини бевосита кузатиш мумкин. Бунда амал диний муносабатларнинг белгиловчи омили сифатида юзага чикади. Диний муносабатнинг диний амал сифатида куриб чикилиши, ишонч ва диний илм муносабати масаласини келтириб чикаради. Мазкур йуналишда эса уларнинг нима учун узвий богликлигини ва кандай намоён булиши мумкинлигини тушуниб олиш мухимдир. Бунинг сабаби диний амал ва эътикод хусонинг мавжудлиги хакидаги ва унга мувофик равишда худонинг кандайлиги борасидаги билимлар билан изохланишдадир[4]. Билим диний амалларни вужудга келиши учун энг мухим асос вазифасини бажаради. Лекин,

диний амал ва билим бири иккинчисига ухшаш тушунчалар эмас. Турган гапки, билимларни чинлиги диний амал ва эътикодни мустахкам булишида хал килувчи ахамиятга эга булади. Аммо, диний амални мустахкам булишида билим ягона асос деб булмайди. Инсон онгида кайта ишлаб чикилган, факатгина соф эътикод оркали тажрибадан утган билимларгина диний амалларни мустахкам булишини таъминлайди. НАТИЖАЛАР

Амаллар - ушбу тушунчани умумий психология нуктаи назаридан тахлил килинса у предметли характерга эга булган эмоцияларга караганда анча узокрок давомийликка эга булган психик холатдир. Амаллар конкрет объектлар (тасаввурий ёки реал булган обйъктлар) га мунтазам ва баркарор муносабатни ифодалайди. Амаллар келиб чикишига кура ижтимоий хусусият касб этади ва ижтимоий хаёт махсули саналади[6].

Амалларни куйидагича таснифлаш мумкин:

-Ахлокий ёки маънавий амаллар (ижтимоий персепсияга боглик шаклланувчи);

-Естетик амаллар (борлик ажойиботларини идрок этишдан юзага келувчи);

-Интелектуал амаллар (билиш жараёнларига боглик шаклланувчи).

Диний амаллар - бу диндорларнинг узлари тан олган илохий куч, мукаддас нарсалар, зотлар, хатти - харакатлар хамда бир - бирларига нисбатан эмоционал муносабатларини англатади ва бажариш жараёни тушунилади. Х,ар кандай амалларга хам диний сифатни куллаб булмайди. Уларга факат диний тасаввурлар, гоялар, афсоналар билан шартланган ва шунга мос йуналиш, маъно ва мазмун касб этган хиссиётларгина тааллуклидир. Айни пайтда куркув, мухаббат, фахрланиш, хурмат, кувонч, умид каби турли хиссиётлар диний тасаввурлар билан кушилиб кетган холда кечиши мумкинлигини хам таъкидлаш жоиз[7].

Диний маросим ва ибодатларнинг натижаси - бу энг аввало, диний эхтиёжларнинг кондирилиши булса, шунингдек улар диний амалларнинг янада жонланиши мукаддас бурчнинг бажарилганидан коникиш хиссининг юксалиши хамдир. Зеро ибодат ва маросимлар ёрдамида диндорлар онгида диний образлар, рамзлар, асотирлар акс этади ва бу узига хос рухий - эмоционал холатни юзага келтиради. Маросимларнинг яна бир мухим хусусияти шундаки улар оркали диндорлар уртасидаги узаро жипслилик мустахкамланади[8].

Диний амаллар спецификаси психологик жихатдан серкиррадир. Айрим олимлар диний амаллар хеч кандай тугма асосга эга эмас деган фикрни илгари суради. Диндор инсонларнинг эмоционал холатлари, уларнинг физиологик ва психологик холатидан келиб чикиб бошка хеч кандай уникал асосга эга эмаслиги таъкидланади. Уларга кура диний амаллар сифатида оддий, инсонга хос амаллар жумладан: ибодат, зикр, вирд, эътикод, иймон кабилар назарда тутилади.

МУХОКАМА

Диний амаллар ва кайфиятнинг ижтимоий психологик механизмлари сифатида куйидагилар ажратиб курсатилади:

-Иммитация (англанилган ёки англанилмаган тарзда такдид килиш);

-Ихлос (кучли ишонч даражаси, бунда инсон ишончи мустахкам реал ёки тасаввурий фактларга асосланади).

Бу икки холатни диний ва рухий томонлама куриб чикилса иммитация феномени англанилган тарзда диндорлар уртасидаги эмпатия, динни шуъуран идрок этишдан келиб чикади. Ихлос эса эътикод эгасининг калбида булиши шарт булган хулк - атвор установкасидир.

Юкоридагига нисбатан буткул тескари карашлар хам мавжудки, уларга кура ибодат килишдаги турли ритмик хатти - харакатлар, аутоген ва тоник таъсирлар инсонда онгсиз таклидни яъни иммитацияни пайдо килади. Ихлос эса турли вербал ва новербал таъсирлар замирида юзага келувчи ишончдир. Бундай хусусиятга эга фикрлар бир катор илохиётшунослар, диний соха вакиллари ва айрим олимлар томонидан кескин танкид килинган.

Шундай килиб диний амаллар бир катор социал - психологик, экспериментам психологик, умуман эмпирик тадкикотлар оркали урганилиши керак булган илмий объект булиши мумкин. Албатта уларни урганишда аник фаразни илгари суриш максадга мувофикдир. Чунки диний амалларни тадкик этишда мавхумлик тадкикотни чалкаш, жуда мавхум хулосаларга олиб бориши мумкин.

Шу билан бирга, илохий билим диний амал ходисасининг маълум компонентини ташкил килади холос. Диний амалнинг бошка компоненти сифатида эса, унинг таркибий кисмлари орасидаги фаркларнинг нисбийлигини хисобга олган холда, диний амалларга бирлашиб кетган илохий билимга булган муносабатни курсатиш мумкин. Диний амалнинг бу ички фаркланиши хамда турланиши, аслини олганда, унинг борлигини тушунтирувчи онтологик тавсифи эканлигини хисобга оладиган булсак, амални назарий англашнинг хар кандай эчимида уни хисобга олиш керак булади. Бу диний амалларни теологик, фалсафий хамда психологик тушунишга хам тегишлидир. Амал талкинига оид фаркланиш фалсафий - назарий ва теологик ёндашувлар фаркланиши учун муайян заминни яратади.

Диний амаллар теологик муаммо сифатида кенг ва тор маъноларда тушунилиши мумкин. У кенг маънода, эътикоднинг таркибини, шунингдек унинг мавжудлиги ва намоён булишини аниклаш билан богликдир. Диний амалнинг амалиётда намоён булиши ва уни маънавий ходиса сифатида куришни хам, эътикод килиш амалиётини, яъни диндор томонидан уз эътикодини амалда кулланилишини хам уз ичига олади. Диний амалнинг кенг маънода курилиши, умуман олганда илохиётнинг туб муаммолари билан мос келади. Шунга мувофик,

психологиянинг у ёки бу булимларида диний амалга худди таълимот сифатида, инсоннинг худога ёки хаётга булган муносабати сифатида катта эътибор каратилади[9]. ХУЛОСА

Хулоса килиб айтиш мумкинки, оилада тарбиядаги асосий масъулият она зиммасида булади. Шунинг учун, онанинг исломий тарбия олганлиги, соглом эътикодлиги фарзандлар тарбияси учун, усмирларда соглом эътикодни шакллантириш учун сув ва хаводек зарурдир.

Усмирларда соглом эътикодни шакллантиришда миллий ва маънавий кадрятлардан фойдаланиш яхши самара беради. Тарбия масаласига жиддий ёндашиб, унинг барча мос турларини интегратсиялаш, ота-оналарнинг тажрибаси ва хамкорлик маданиятидан унумли фойдаланишлари, диний билимларга эгалиги усмирларда соглом эътикодни шакллантиришнинг мухим шартларидан хисобланади. Усмирларимизни шахс сифатида тан ола билсак, улар юкори чуккиларни албатта забт этадилар. Зеро, усмирнинг укиши жамоат ишида иштироки ва хулки-атвори, юриш- туриши ва хатти-харакати биргаликда олиб каралгандагина усмир шахсига хар томонлама ёндашилган булади. Тарбия жараёнида усмирни шахс сифатида тан олиш жуда мухимдир. Масалан: Бенджамин Спок "шахс "йук" деган суздан бошланади" деб айтган эди. Бошка бир олим - "шахс узидан ташкарида таассурот колдириш кобилиятига эга эканлигини тан олишидир", дейди. Яна бири, "менинг уз мехнатимга тарихий маданият нуктаи назаридан караладиган булса, у холда мен фикрлайман, демак, мен инсонман", дейди.

Ёшларни соглом эътикодли килиб тарбиялаш вазифаси хамма даврларда жамоатчилик диккат марказида булиб, у хар бир даврда замон талабларидан келиб чикиб хал килинган. Фарзандларимизни комил инсон килиб тарбиялашни хохлар эканмиз, бу борада туплаган тажрибамизга мурожаат килишимиз шарт.

Аждодларимиз эътикод тарбиясининг негизи сифатида ахлокий учлик: уй, ният- суз-иш бирлигини яратишган. Мисол учун "Авесто" даги шундай фикрлар, яъни эзгу ният, суз ва иш бирлигини жамият хаётининг устувор гояси сифатида талкин этилгани бизнинг бугунги маънавий идеалларимиз билан накадар узвий боглик, нечоглик мустахкам хаётий асосга эга экани айникса эътиборлидир. Демак, усмирларда соглом эътикодни шакллантириш таълим муассасаларида тарбия йуналишлариниг педагогик асосларини яратилиши, давр талабидан келиб чикиб, гоявий тарбиянинг барча имкониятларидан тула фойдаланишни такозо этади. Демак, инсон ривожланишида ташки оламнинг, ижтимоий мухитнинг ва ташки борликнинг инсон онгида акс этиши мухим ахамият касб этаркан, бу йулда, яъни одам ривожланиши жараёнида у олаётган маълумотларни кандайлигига караб, кандай холатда ривожланаётганини кузатиш мумкин. Илмий ишда назарда

тутилган диний идентификация ва динга булган муносабат айнан диний дунёкарашнинг кай тартибда шаклланганлигига боглик. Бу дунёкарашни кай тарзда шаклланиши усмирларни атрофидаги ижтимоий мухит, хусусан, аввало ота-она, оила аъзолари, махалла ва кариндошлар, педагог устозларни усмир ёш билан узаро таъсирига гоят боглик. Усмир ёшларни таълим муассасасида узини тутиши, хулк-атворида юз бераётган турли хил узгаришларга эътиборли булиш билан биргаликда усмирларни ёш хусусиятларни хисобга олган холда унга керак булган педогогик ёрдамни бериши зарурдир. Ота-она усмирнинг уйдалик вактида унда булаётган психологик узгаришларни назорат килса, педагогик таълим масканида, укиш жараёнидаги психологик узгаришларни, укиш жараёнига таъсир килувчи ташки таъсирларни назорат килади. Шуларни хисобга олган холда ушбу илмий ишда усмирларни айнан биз ёритаётган динга булган муносабати, диний дунёкарашини шаклланиш жараёнига таъсир этувчи омиллар, хусусан оила, этник кадрият, эътикод ва миллий-маънавий меросини урганиш дунёнинг бир нечта халклари ва мамлакатимиз шароити даражасида урганишга харакат килдик.

Юртимизнинг келажаги ёшларни, хусусан катта хаётга кадам куйиш остонасида турган, шу билан бирга жуда хам нозик, хам психологик, хам физиологик узгаришлар палласида турган усмирлар кулида турган экан. Уларга масъул булган барчадан эътиборлилик, сабр ва педогогик махорат билан ёндошган холда ёшларни, хусусан, усмирларни инсонпарварлик, оила ва ватанпарварлик рухида тарбиялаш устувор вазифадир.

1. Усмирларнинг диний амал ва эътикодлари нафакат хавотирлилик ва безовталаниш холатларига боглик булиб колмасдан, балки таълим жараёнида узлаштирган билим, малака ва куникмалар оркали диний кадриятлар ва установкаларнинг усишига ва келгуси хаётий позитсияларда хам ёрдам бериш эхтимоли мавжудлигини такозо килмокда.

2. Усмирларда диний амалларни бажариш давомида баркарорлик холатларини пайдо булиши ва форигланиш хиссининг юзага келиши диний амалларнинг функцияга эгалиги билан узаро бахоланади ва вазият билан боглик хавотирланиш , шахс билан боглик хавотирланишга узвий алокадор эканлигини курсатади.

Шу оркали усмирларда диний амалларни бажариш оркали рухий хотиржамликни юзага келиши, хавотирланиш жараёнининг пасайиши билан мутаносиб равишда узвийликни ташкил этишлари яхши эканлигини олинган натижалар намоён этмокда. Умуман олганда усмирларда диний амалларни урганиш уларнинг таълим жараёни билан богликлиги ва таълим жараёнида узлаштирган диний билим ва малака, куникмаларнинг шаклланиши ва бойиши улардаги диний кадрият ва хаётий установкаларнинг ривожланишига, улардаги бу хусусиятларнинг намоён булиши диннинг эгалиги билан белгиланади.

REFERENCES

1. Михельсон.О. "Психология религии".Москва."Полиграфия".2001.с-6.

2. Угринович.Д.М. "Психология религии".Москва."Политиздат".1996.с-46.

3. Фром.Э. "Психоанализ и религия".Самара."Академия".1998.с-4.

4. Абдурахмонов.Ф. "Дин психологияси".Т.2011.б-18-19.

5. Фрейд.З. "Тотем и табу".Санкт - петербург.1996.с-77.

6. www.psyworld.ru/students.

7. Ислом. Энциклопедия.Т.2004.б-138-139.

8. Тошкент давлат шаркшунослик институти.Дин фалсафаси,укув кулланма.Тошкент.2011.57-бет

9. Фром Э. "Дзен-буддизм и психоанализ".Москва."Академия".2002.с-18.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.